Güney azərbaycan folkloru I kitab təbriz, Yekanat və Həmədan ərazi­lərindən

NAĞILLAR
AĞ AT, QARA AT
Biri var idi, biri yox idi. Allahdan qeyri heç kəs yox idi. Bir padşah var idi. Bu padşahın bircə qızı var idi ki, çoxları elçi gəlmişdilər. Amma şahın qızı bir şərt qoymuşdu. O da ibarət idi bir neçə tapmacadan, demişdi hər kim bu tapmacaların cavabını verə bilsə, ona gedəcəm. Padşah da hər yerindən duran qızına elçi gəlməsin deyə tapmacanı tapa bilməyənlər üçün ölüm cəzası nəzərdə tutmuşdu. Bir neçə nəfər gəlib tapmacanı tapa bilmə­dikləri üçün həbsə alınmışdılar. Müntəzir idilər ki, onların sayı qırxa yetişəndə hamısının bir yerdə boyunlarını vursunlar.

Bu zaman bir div tanınmamaqdan ötrü özünü adam şəklinə salıb şəhərə gəlmişdi. Amma ölüm cəzasından qorxurdu, çalışır­dı ki, bir təhər o tapmacaların cavabını ələ gətirsin, sonra elçiliyə getsin, o gözəl qızı ələ gətirib yesin.

Hər gün gedib qızın bağının ətrafında gəzərək qızı görürdü. Bir gün qız bağa gəlib bir duvarın ayağında köşkdə oturub öz-özü ilə danışırdı. Div də duvarın o biri tərəfində gizlənib qulaq asırdı ki, bəlkə onun sözlərindən bir şey ələ gətirə bilə. Qəzadan qız ki öz-özünə danışırdı, birdən öz elçiləri yadına düşdü ki, heç birisi dediyi tapmacaları aça bilməmişdilər. Qız ki özünü bağda tək gördü, uca səslə gülərək, dedi, axı bu tapmacaları açmaq çətin deyil, qara toyuq qarnı, qarnı yarıq, haman buxarıdır da. Bunu bilməyə nə var? Bizim evdən sizin evə yol salmış da siçandır da, bunun da bir çətinliyi yoxdur ki.

Bunu da deyək ki, qədimdə kəndlərdə damın duvarında bir ocaq qayırıb divarın içindən də tüstü çıxmaq üçün bir lülə yol dama düzəldərdilər. Buna buxarı deyilərdi. Onun içi qaralardı. Bu tapmaca o buxarıya aid idi.

Hər halda div duvarın dalısından bu sözləri eşitcək, haman xoşhal olub, sabah şahın sarayına gedib qızına elçi olduğunu bil­dirdi. Padşah əvvəlcə ona nəsihət verdi. Dedi cavansan özünə rəhm elə. Çoxları gəlib, bu müəmmanı aça bilməyərək, həbsə düşüb ölümlərinin intizarındadılar. Div israr elədi ki, yox mənim qanım o birilərindən qırmızı deyil. Nəhayət, padşahın qızı gəlib arada çəki­lən bir pərdənin dalında oturub, müəmmalarını şərh elədi:

– Qara toyuq, qarnı yarıq?

Div cavab verdi ki, bu duvar buxarısıdı.

Qız təəccüb etdi, amma bir söz deyə bilməzdi, çünki bu şər­ti o özü qoymuşdu. Çarəsiz qalaraq ikinci tapmacanı belə şərh elədi:

– Bizim evdən sizin evə yol salmış?

Div dedi: – O da siçandı.

Hamı heyrətdə qaldı, qız təəccübdə qaldı, atasına dedi: - Mən bu adama getmək istəmirəm. Atası dedi bu qeyri-mümkün­dü, mən neçə nəfəri bu məsələ üstündə zindana salıb məhbus et­mişəm. İndi ki bu cavan o tapmacaları açıbdı, sən ona getməlisən.

Beləliklə, div gedib iki at, biri ağ, biri qara gətirdi. Əvvəlcə ağ atı qabağa gətirdi. Qız minmək istədikdə, qara at səsləndi ki, ona minmə, yoxsa dərdi-sərə, bədbəxtliyə düşərsən, mənə min.

Qız qara ata sarı gəlib ona mindi. Div ağ ata minib padşahla görüşüb yola düşdü. Yolda div qıza dedi sən get, mən atdan yenirəm ki, patavalarımın bağını bağlayım. Qız qara atın üstündə getməkdə oldu. Qara at qıza dedi: – Dön bir dalıya bax, gör nə görürsən? Qız baxıb gördü ki, bir div gəlir, alt dodağı yer süpürür, üst dodağı göy süpürür. Qara at dedi ki, o, haman sənin ərindi ki, öz həqiqi qiyafəsini tapıbdı. İndicə gəlib, səni bir tikə eləyib, yeyəcək.

Qız dedi: – Bəs nə etməliyik?

Yol üstə bir ağac var idi. Qara at onun yanında durub qıza dedi: – Sən çıx ağacın başına, mən burada olsam, qoymaram sənə bir ziyan yetişsin. O, səni öz qəsrinə aparıb axırıncı otaqda zəncirə çəkəcək, sonra rahatlıqla gəlib səni yeyəcək. Amma mən hər nə cür olsa, sənə nicat verməyə gələrəm. Nə vaxt mənim səsimi eşitdin, bil ki, qapıları sındırıb eşiyə çıxmışam. Üçüncü səsdən sonra sənin yanındayam.

Qız atın üstündən əlini uzadıb, bir budaqdan yapışıb ağacın başına çıxdı. Div gəlib gördü ki, əli qıza çatmayacaq, bir yandan da qara atdan qorxurdu. Qara atın noxtasından yapışıb, öz imarətinə aparıb, altı otağın içindən keçirib, yeddinci otaqda onu zəncirlədi, qızın yanına qayıtdı, dişlərini qayçı kimi ağaca çək­mə­yə başladı. Bu zaman qara atın səsi eşidildi. Qız bildi ki, qara at zəncirləri qırıb. İkinci səsi eşidəndə bildi ki, qara at qapıları sındırıb, imarətdən eşiyə çıxıbdı. Div dişlərini hələ ağaca çək­mək­də idi. Ağac yerə yıxılan zaman qara at üçüncü dəfə səslə­nərək özünü yetirib, iki ayaqları ilə divin kəlləsinə elə çaldı ki, div yerə düşüb huşdan getdi. Qız tez atılıb qara atı minərək, oradan uzaqlaşdı. Onlar yolda bir çobana rast gəldilər. Qız hər nə qızıl bəzəyi var idi, çobana verib, onun paltarını alıb əyninə geydi, öz paltarlarını isə çobana bağışladı. Gəlib-gəlib bir şəhərə çatdı. Hər kəs adını soruşdu dedi: “Alı”. Gedib o şəhərin padşa­hının sarayında, şahzadəyə nökər oldu. Şahzadə onun gözəlliyin­dən heyrət qalmışdı. Onun barmağında üzük yeri və biləklərində bilərzik yerini gördükdə, şəkkə düşdü. Anasına dedi: – Ana bunun barmağında üzük yeri, qollarında bilərzik yeri var.

Anası dedi: – Bir zad dəyil, onu imtahan edərik. Ona gül­dən yataq düzəlt, qız olsa, güllər ölüşgüyər, amma oğlan olsa, yox.

Şahzadə onun yanına gəlib dedi: – Alı, bu gecə yataq- larımızı güldən düzəldib, gül üstə yatacağıq.

Qız gəlib bu sözü qara ata dedi. Qara at dedi: – Sən səhərədək yerdə yat, səhərə yaxın durub güllərin üstündə yat, beləliklə, güllər ölüşgəməz.

Qız elə o cür elədi.

Şahzadə səhər gəlib, baxdı gördü güllər təzə qalıbdı. Anasına dedi ki: – Ana, güllər əsla ölüşgəməmişdir. Amma onun əllərində bilərzik yeri, barmağında üzük yeri var, mən yəqin bilirəm ki, Alı qızdı.

Anası dedi: – Sabah onunla güləş, o zaman bilərsən ki, o qızdı, ya oğlan.

Şahzadə Alıya dedi ki, sabah mənimlə güləşəcəksən.

Qız genə gəlib macəranı qara ata danışdı. Qara at dedi: – İki cəviz ilə bir yerkökü şalvarında gizlət, o, sənə əl atacaq, onda sənin oğlan olduğunu yəqin edəcək. Bu hadisə də o cür oldu. Şahzadə gəlib macəranı anasına söylədi, lakin dedi ki, mən hələ də inanmıram. Çünki onun qolunda bilərzik yeri, barmağında üzük yeri var. Ana, vallah, Alı qızdı.

Anası dedi: – Belə olsa, sabah onu göl başına apar, ikiniz də soyunub göldə çimin. Onda daha səndə şübhə yeri qalmaz.

Qız genə qara atın yanına gəldi. Qara at dedi: – Daha çarə yolu qalmayıb, sözün düzünü ona de. Sabah qız şahzadəyə dedi ki, o qızdı. Lakin divin macərasını ona demədi. Şahzadə bu xəbəri eşitdikdə sevindi. Ona arvad paltarı geyindirib onu aldı.

Yeddi gün, yeddi gecə toy tutdurdu. Bir müddət keçdikdən sonra şahzadə padşahlığa çatdı. Məmləkətə baş çəkmək məqsə­di­lə bir uzun səfərə getməli oldu. Qız boylu idi. Doqquz ay, doq­quz gün, doqquz saat, doqquz dəqiqə keçdikdən sonra gözəl bir oğlan dünyaya gətirdi. Şahzadənin anası bir kağız yazıb, bir nökərin vasitəsi ilə oğluna göndərdi. Yazdı ki, oğlun olmuşdur, tezliklə evə qayıt. O tərəfdən div qızdan bir xəbər bilmək üçün yeddi yolun üstündə bir ev salıb gəlib-gedənlərdən qızı sorağla­şardı. Haman nökər oradan keçəndə, div onun hara getdiyini soruşdu. Əhvalatdan xəbər tutdu. Ona gecə orada qalmağı dəvət etdi. Gecə durub onun ciblərindən kağızı tapıb oxudu. Sonra o kağızı cırıb, bir ayrı kağız anasının dilindən yazdı ki: – Oğul, aralıq qızı elə bundan artıq olmaz. Sən gedən gündən hər gün biri ilə oyan-buyandadır. Daha bizdə abır-həya qoymayıbdır. Kağızı qoydu nökərin cibinə. Səhər nökər gedəndə sifariş elədi ki, qayıdan baş da gəlib ona qonaq olsun. Nökər getdi kağızı şahzadənin əlinə yetirdi. Şahzadə kağızı oxuduqda çox narahat oldu. Həm də çox təəccüb elədi. Cavabında yazdı ki, mən tez­lik­lə qayıdacağam, mən gəlincə bir təhər keçinin, ta gəlim, görüm qəziyyə nədi? Nökər kağızın cavabın alıb yola düşdü. Gecə genə gəlib divə qonaq oldu. Div oyanandan sonra kağızı onun cibindən çıxardıb bir ayrı kağız onun yerinə qoydu ki: “Mən gəlincə, onun uşağını da ətəyinə qoyub, evdən eşiyə qovun. Mən gəlib onu orada görsəm, hamınızın boynunu vurdutduracağam”. Kağızı anaya verdilər, ana da gəlinə verdi ki, oxusun. Gəlin kağızı oxuyub ağladı. Kağızın məzmununu anaya dedi. Ana bil­mirəm nə üçün belə yazıbdı. Amma ki, o şahdı, gəlsə məni də, səni də, oğlunu da öldürər. Sən başın sağ qalmaq üçün uşağını götürüb bu diyardan çıx get.

Qız ağlar gözləri ilə qara atı minib, uşağını qucağına alaraq, baş alıb getdi. Bir biyabandan keçərkən qara at dedi: – Mənin ömrüm başa çatmışdır. Sən daha tək qalacaqsan, ölümə dünyada çarə yoxdur. Lakin mən öləndən sonra mənim qarnımı yırt və bağırsaqlarımı dövr-ha-dövr hasar kimi ətrafına çək, özün də uşağın ilə mənim qabırğalarımın arasına gir. Beləliklə, hər xətər­dən, amandan qalarsan.

Qara at öldü. Qız o dediyi kimi onun qarnını söküb bağır­saq­larını dövriyə çəkdi. Özü də uşağı ilə onun qabırğalarının arasına sıxıldılar. Səhər göz açıb gördü atın qabırğaları böyük bir imarət olub, bağırsaqlar da uca bir hasar divarına çevrilib. Arada bir bağ gülşən olub, hər cür meyvə ağacı desən onda tapılar. Beləliklə, qız orada yaşamağa başladı.

O tərəfdən şahzadə səfərdən gəlib arvad-uşağını görmə­dik­də macəranı soruşdu. Anası kağızı göstərib dedi ki, özün yaz­mışdın....

Şahzadə dedi bu mənim yazdığım kağız deyil. Nökərdən təhqiqat etdikdə məlum oldu ki, o gedib-gələndə gecələri bir yerdə qonaq qalmışdı. Adam yollayıb divi tutdurub öldürtdü. Amma daha qızdan, oğlundan bir xəbər almadı.

Bir gün şah şikara çıxmışdı. Bir şikar vurdular, amma od-ocaq olmadığı üçün yaxında bir imarət gördükdə oraya sarı yol­landılar. Lakin imarətin əzəmətindən heyrətə gəldilər. Fikirləş­di­lər kimdir ki, biyabanda belə bir imarət saldırıb, şəhərdən, kənd­dən uzaq yaşayır? İmarətdən tüstü çıxdığını gördükdə nökər­lərinə dedi ki, o şikarı aparıb, o evdə kabab edib gətirsinlər. Nö­kər gəlib qapını döydü. Qız qapını açdı. Nökər ağasının xahişini dedi. Qız dedi gəl bişir. Nökər tərif etdikdə, o şəxsin onun əri olduğunu başa düşdü. Nökər imarəti görüb ağzı açıla qalmışdı. Bir də gördülər ki, kabablar yandı. Qız dedi: – Ey ağasından ağıllı, kabablar yandı.

Qız dedi ki, yoldaşlarına de ki, bu gecə mənə qonaq olsun­lar. Nökər yanıq kabablarla ağasının yanına qayıtdı, xanımın dediklərini ona dedi. Şah başının adamları ilə imarətə getdi. Qız üzünə niqab salıb onları qəbul etdi. Onlar yatandan sonra mey­və­lərdən dərib, şahzadənin xurcununa doldurdu. Qonaqlar get­mək istədikdə qız bildirdi ki, xurcunlarınızı axtaracağam, görüm buradan bir şey götürüb aparmırsınız ki. Yoxlayanda şahın xur­cunundan meyvələr çıxdı. Qız şaha dedi ki, sən burda oğurluq eləmisən. Bunlar getsinlər, amma sən burada qalmalısan. Şahın yoldaşları eşiyə çıxandan sonra qız üzünü açdı. Şah gördü ki, bu, onun öz arvadıdı. Şah çox üzrxahlıq elədi. Məktubun dəyişilmə­sini də nağıl elədi. Dedi bəs bu oğlan da mənim oğlumdu? Arvadı dedi, bəli.

Onlar oradan çıxıb şəhərə gəldilər, şadlıq elədilər. Onlar yedilər, içdilər, qara yerə keçdilər. Siz də yeyin-için. Mətləbi- muradınıza yetişin.