H. B. Allahverdiyev з. Т. Мяммядов investiSİya prosesləRİNİn təNZİMLƏN­MƏSİ (dərslik)

Cədvəl 1

Neft yataqlarının layihə istismarına nəzərdə tutulmuş

xarici inve­stisiyaların həcmi

№	Neft yataqları	İstehsalın həcmi (mln.t.)	İnvestisiya (mlrd. ABŞ dol. hesabı ilə)	Azər­bayca­nın payı (fa­izlə)
1.	«Azəri», «Çıraq», «Gü­nəşli»	630,0	12-14	10,0
2.	«Qarabağ»	80-150	1,7-2,0	7,5
3.	«Şahdəniz»	100,0	4,0	10,0
4.	«Dan ulduzu-Əşrəfi»	100-150,0	1,5-2,0	20,0
5.	«Lənkəran-Talış-dəniz»	100,0	1,5-2,0	25,0
6.	«Yalama» (D-222)	100,0	1,5-2,0	40,0
7.	«Abşeron»	150-300	3-3,5	50,0
8.	«Naxçıvan» (Keçmiş D-3)	75-100	5,0	50,0
9.	«Oğuz»	75,0	2,0	50,0
10	«Kürdaşı»	90-120	2,0	50,0
11	«Güney-Qərib-Qobustan»	30-60	0,3-0,5	20,0
12	«İnam»	150-250	3-4	50,0
13	«Muradxanlı»	80-80	1-1,5	50,0
14	«Alov», «Araz», «Şərq»	150-300	9,0	40,0
15	«Kürsəngi», «Qarabağlı»	60-90	0,5-0,8	50,0
16	«Atəşgah»	100,0	2,0	50,0
17	«Zəfər», «Məşəl»	120-150	2,0	50,0
18	«Lerik-dəniz», «Savalan»	100-120	2,0	50,0
19	«Padar»	50-100	0,8-1,0	20,0

Aparılan hesablamalardan məlum olduğu kimi, Azərbayca­nın müqavilələrdə iştirak payı 7,5 faizdən 50 faizə qədərdir (bax: 1№-li cədvəl). Qeyd etmək lazımdır ki, müqavilələrdə iştirak edən hər bir şirkətin payı müəyyənləşdirilmişdir. Məsələn, «Əs­rin müqaviləsi» ilə dünyanın 6 ölkəsindən 2 şirkət arasındakı pay bölgüsü aşağıdakı kimi nəzərdə tutulmuşdur. «Britiş Petrolium» (İngiltərə) – 17,12%, «Yunokal» (ABŞ) – 10,5%, «Statoyl» - 8,56%, «Ekson» - 8,0%, «Türk petrolları» (Türkiyə) – 6,75%, «Penzoyl» (ABŞ) – 4,81%, «İtoçu» (Yaponiya) – 3,92%, «Ramko» (İngiltərə) – 2,08%, «Delta» (Səudiyyə Ərəbistanı) – 1,68%-dır. Qeyd etdiyimiz kimi, neft yataqlarının birgə işlənməsi 25-30 il müddətinə nəzərdə tutulur ki, bu da XXI əsrin astana­sında Azərbaycan sosial-iqtisadi inkişafının daha da yüksəldilmə­sinin təməlini qoymuş olacaqdır. Nəzərdə tutulan milyardlarla xarici investisiya qoyuluşları ümumilikdə iqtisadiyyatın, xüsusilə, neft-kimya sənayesinin elmi, istehsal, texniki bazasının key­fiyyətcə yeniləşməsini təmin edəcəkdir ki, bu da ölkənin makro­iqtisadi göstəricilərinin artımı ilə yanaşı, kadr potensialının daha da möhkəmləndirilməsinə real şərait yaratmaqla, yeni peşə və iş yerlərinin açılmasına şərait yaradacaqdır. Beləliklə, dənizin dərin qatlarından karbohidrogen yataqlarının müştərək istifadəsi yolu ilə qabaqcıl xarici təcrübəyə yiyələnməklə gələcəkdə neft-qaz yataqlarından sərbəst istifadəyə nail olunacaqdır. İnvestisiya fəa­liyətinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi nəticəsində faktiki ola­raq 1994-cü ildən indiyədək, ardıcıl surətdə hər bir neft yataqları üzrə sazişlərin Milli Məclis tərəfindən ratifikasiya edilməsi ilə əlaqədar geniş və intensiv iş həyata keçirilir. Belə ki, im­zalanmış 19 sazişdən 2-nin həyata keçirilməsindən az vaxt keçməsinə baxmayaraq, yeni sazişlər üzrə birbaşa sər­mayələrin məbləği 700 milyon ABŞ dollarından çox olmuşdur.

Respublikada geniş miqyas almış xarici ölkələrin investisiya fəaliyyəti Azərbaycan Respublikasının 1995-ci ildə qəbul edilmiş «İnvestisiya fəaliyyəti haqqında» qanunu əsasında tənzimlənir. Həmin qanunda qeyd edilir ki, mulkiyyət formandın asılı olmaya­raq bütün investorların hüquqlarının müdafiəçisi dövlətdir. Bu­nanla belə, dövlət orqanlarının və vəzifəli şəxslərin həddən artıq mövcud qa­nunvericilik aktları ilə müəyyənləşdirilmiş investi­siya fəaliyyəti subyektlərinin müqavilə münasibətlərinə müdaxilə et­məsinə yol verilmir. Məlum olduğu kimi, investisiya fəaliyyəti investorların müəyyən məqsədlər üçün investisiya qoyuluşları ilə bağlı həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan bütün fəaliyyətin məc­musu hesab edilir və dövlət tərəfindən tənzimlənir. Beləliklə, mulkiyyət və təsərrüfatçılıq fəaliyyətindən asılı olmayaraq, inve­stisiya qoyuluşları ölkədə mövcud qanunvericilik aktlarına tam uyğun formada tənzimlənir. Odur ki, dövlət ölkədə sosial-iqtisadi inkişafı tənzimləmək, xalq təsərrüfatında lazımi proporsiyaların yaradıl­masını təmin etməklə investisiya qoyuluşlarından və ha­be­lə, inve­stisiya fəaliyyətindən əldə edilən gəlirlərdən tam və sə­mə­rəli is­tifadəni ciddi surətdə tənzimlənməlidir. Şübhəsizdir ki, hər hansı istehsal və sosial sahələrin yaradılması, yenidən qurul­ma­sı, ge­nişləndirilməsi və habelə məşğulluğun təmin edilməsi, müvafiq investisiya qoyuluşlarından və xüsusi ilə də ondan əldə edilmiş gəlirdərdən səmərəli istifadə olunmasını tələb edir. Bu baxımdan, investisiya fəaliyyətinin dövlət tərəfindən tənzimlən­mə­si birinci dərəcəli əhəmiyyətə malikdir. Odur ki, müasir müs­təqillik və ba­zar iqtisadiyyatı şəraitində xarici ölkələrin marağına və milli iqti­sadiyyatın inkişafına tam uyğun olaraq, investisiya fəaliyyətini daha da dərinləşdirmək tələb edilir. Belə bir real şə­raitdə, inve­stisiya fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi və idarə edilməsi müasir reallıqdan irəli gəlir. Azərbaycanın beynəlxalq iqtisadi əlaqələri çoxşaxəli olmaqla bərabər, onun əsas istiqamət­lə­rindən biri respublikaya investisiya axınının getdikcə güclən­di­ril­məsidir. Təhlil göstərir ki, son illərdə neft-qaz hasilatı sahə­sin­də sazişlərin çoxalması ilə bağlı xarici investisiya fəaliyyəti il­dən-ilə geniş­lənməkdədir. Bu barədə ətraflı təsəvvürə malik ol­maq üçün 2№-li cədvəlin məlumatlarına nəzər salmaq kifayət­dir.

Cədvəl 2.