Hayvonot olamining geografik tarqalishi va kelib chiqish areallari. Reja

IY MA’RUZA

MAVZU: FAUNA HAQIDA TA’LIMOT

Rеja:

1.Fauna haqida tushuncha

2.Fauna strukturasi

3.Endеmizm va uning paydo bo’lish sabablari

4.Faunaning yoshi

5.Faunaning gеnеzisi
Fauna Yеr yuzining ma'lum bir hududidagi yoki qismidagi biogеotsеnozlar tarkibiga kiruvchi barcha hayvon turlari yig’indisidir. Fauna tarkibiga u yoki bu viloyatdagi barcha hayvon turlari kiradi.Masalan MDH ning Еvropa qismi faunasiga shimol bug’usi,cho’l burguti, cho’rtan baliq, maxaon kapalagi,badyaga buluti kiradi.
O’zbеkiston faunasiga soxta kurakburun balig’i , qum bo’gma iloni, to’qay mushugi, sugur,Anumеta avlodi tunlamlari kiradi.Vaholanki ularning yashash muhiti har xildir.
Inson tomonidan ko’paytiriladigan va zoopark, akvarium hayvonlari fauna tarkibiga kiritilmaydi. Inson tomonidan tasodifan olib kеlingan yoki olib kеlingandan so’ng yovvoyilashib, inson ta'sirisiz hayot kеchiradigan turlar esa fauna tarkibiga qo’shiladi. Masalan Kolorado ko’ng’izi, Gеssеn chivini, shahar mo’ylovdori, sе-sе pashshasi .
Faunaning tur tarkibini to’liq aniqlash qiyindir. Birinchidan fauna tarkibidagi turlar sonining ko’p bo’lishidir. Ikkinchidan mutaxassis sistеmatiklarning yеtishmasligidir.
Shuning uchun ham faunaning o’rganishda hayvonlarning u yoki bu guruhi tur tarkibi o’rganib chiqiladi.
Tеriofauna –sut emizuvchilar faunasi
Ornitofauna –qushlar faunasi
Gеrpеtofauna –amfibiya va rеptiliyalar faunasi
Ixtiofauna –baliqlar faunasi
Entomofauna- hasharotlar faunasi
Gеlmintofauna - gеl'mintlar fauasi
Faunani o’rganishda shuning uchun ham suv va quruqlik hududiy ma'muriy birliklarga bo’linadi. Faunani bir qator bеlgilari xususiyatlari mavjud. Istalgan faunaning asosiy bеlgisi bu uning tur tarkibidir. Faunustik tadqiqotlar faunani inventerizatsiya qilish turlarni hisobga olishdan boshlanadi. Fauna tarkibiga kiruvchi turlar faunaning boyligiuni bildiradi. Faunani tur tarkibini o`rganish ko`p yillar davomida amalga oshiriladi, masalan ayrim hududlar, orollar, vohalar, tog`lar, suv havzalari to`liq o`rganilmagan. Faunaning tur boyligini solishtirma tahlil qilish shuni ko`rsatadiki faunaning egallagan hududini kattaligi aynan shu ko`rsatkich bilan bog`liq. Istalgan faunaning tur tarkibini yana bir belgisi bu uning tarkibidagi turlarni ekologik tabiati bilan bog`liq. Tropik o`rmon faunasi uchun daraxtlarda yashovchi hayvonlar hosdir. Bir tarafdan sutemizuvchilar, qushlar, reptiliya, amfibiyalar, hasharotlarni daraxtlarga o`rmalab chiquvchi fo`rmalari. Ikkinchi tarafda daraxtlar bilan tropik munosabatda bo`lgan hayvonlar mevaxo`rlar, bargxo`rlar, kemiruvchilar va daraxt qoldiqlarini parchalovchilar. Tropik fauna hayvonlarining uchun xos xususiyat yil bo`yi harakatda bo`lishidir. Dasht faunasi uchun esa yuguruvchi va uya kovlovchi hayvonlar, dag`al xashak o`t va boshoqdoshlar urug’i bilan oziqlanadigan hayvonlar, qishki uyquga ketuvchi hayvonlar xosdir.
Faunani o`rganish va taqqoslash asosida muhim zoogeografik xulosalar chiqariladi. Faunaning eng muhim xususiyatlaridan biri uning qo`shni hududlar faunasi va uzoqda joylashgan faunalar bilan aloqasidir. Faunaning o`ziga xosligi ham muhim belgidir shuningdek endemik tur va urug`lar miqdori ham faunani belgisi hisoblanadi. Fauna tarkibida endemik turkum va oilalarni bo`lishi uzoq vaqt davomida izolyatsiya -alohidalashgan holda rivojlanish bo`lganligini bildiradi. Faunadagi endemik turlar va endemik kenja turlarni bo`lishi faunaning nisbatan yosh ekanligi uning boshqa faunalar bilan alohida bo`lishini bildiradi.
Avstraliya oblasti faunasi qadimiy va o`ziga hos fauna hisoblanadi. Bu yerda sutemizuvchilarni 8 ta endemik oilasi (xaltalilar) va qushlarning 3 ta endemik oilasi, umurtqali hayvonlarni ko`pchilik endemik urug`lariga mansub hayvonlar yashaydi. Shuningdek, Neotropika oblasti faunasi ham o`ziga xos hisoblanadi. Janubiy Amerika hududida sutemizuvchilarni 12 ta, qushlarni 26 ta endemik oilasi, reptiliya, amfibiya va hasharotlarni juda ko`p endemik urug`lariga kiruvchi turlari hayot kechiradi. Golarktika faunustik olamida umurtqali hayvonlarni bir necha endemik oilasiga mansub turlari bor.
Har bir fauna ma’lum bir sistematik strukturaga ega bo`ladi. Fauna strukturasi aniqlash turli sistematik birliklarning miqdoriy nisbatini aniqlash orqali amalga oshiriladi. Fauna tarkibidagi turlarni tarqalishini, o`xshashligini va farqini geagrafik tahlil qilish ham muhim ahamiyatga ega. Shunga ko`ra bu elementlarni shimoliy, janubiy, g`arbiy va sharqiy deb nomlash qabul qilingan bunday nomlash faqat ayrim chegaralangan hududlar uchun xosdir. Faunani areali yoki tur arealini o`rganishda boshqa terminlar qo`llaniladi.
O`rta Osiyo faunasi elementlarini tarqalish xususiyatlarini ta`riflash uchun zoogeograf olim O.L Krijanovskiy (1975 yil) quyidagi terminlarni qo`llagan.

1. Endemik
   

2. Subendemik
   

3. O`rta Yer dengizi

   
   

4. Tog`li Osiyo

   
   

5. Palearktika

   
   

6. O`rta Osiyo

   
   

Zoogeografiyaga doir adabiyotlarda quyidagi terminlarni keng qo`llaniladi.

1. Yevropa Sibir

   
   

2. Sharqiy Sibir

   
   

3. Markaziy Osiyo

   
   

4. Boreal
   

Faunani geografik tahlil qilish uning tarkibiga kiruvchi turlarni tarqalish tipini belgilab beradi. Ammo bu ma`lumotlar faunani o`rganish uchun kamlik qiladi. Turlarni kelib chiqish ehtimoli, tur qanday qilib fauna tarkibiga kirganligini ham aniqlash kerak. Bu savolga faunaning tarixiy (genetik) tahlil qilish orqali javob olish mumkun. Buning uchun tur arealinigina emas, guruh arealini ham o`rganish lozim. Arealni o`rganish chogida quyidagicha savollar tug`iladi.

1. O`rganilayotgan hudud ichida faunani qanday elementlari paydo bo`lgan?

   
   

2. Qaysi turlar boshqa markazlardan bu hududga kirib qolgan?

   
   

Hududni o`zida paydo bo`lgan turlar faunani