HəZİNİ “HƏDİSİ-ƏRBƏİN” TƏRCÜMƏSİ

5. Təsirlik halın şəkilçisi bəzi sözlərdə həm نی , həm də ی şəklində ifadə olunmuşdur: قصه نی qissəni (11 b), قصی qissəyi (12 a).

6. Həmcins üzvlər arasında işlənən və nəzmdə əsasən ü kimi tələffüz olunan و və bağlayıcısı əlyazmada bir çox hallarda buraxılmışdır. Məsələn: صبح شام sübhü şam (9 b), خارخاشاک xarü xaşak (11 a), سیمزر simü zər (11 a), روزشب ruzü şəb(13 a) və s.

7. Əlyazmada bir sıra türkmənşəli sözlərin əski variantları əvəzinə onların bir növ müasirləşdirilmiş şəkildə yazılması halı da diqqəti cəlb edir. Məsələn orta əsrlərə aid türkcə mətnlərdə, bir qayda olaraq, ییکیت yigit şəklində yazılan sözü katib ایکیت igit (10 a) şəklində, eləcə də ایلرو ilərü sözünü ایرلو irəlü (10 a) qrafik variantında yazmışdır. Qeyd edək ki, sonuncu söz əlyazmada ایلرو ilərü (19 b) şəklində də yazılmışdır.

8. Orta əsrlərə aid digər Azərbaycan - türk əlyazmaları ilə müqayisədə nüsxədə “uyqu”, “çox”, “yaxmaq” (yandırmaq), “oxumaq”, “yaxın”, “axşam” və s. kimi sözlərin ق hərfi ilə deyil, “xe” hərfi ilə yazılması da diqqəti çəkir: اویخو uyxu (7 b), چوخ ( 15 a), یاخدی yaxdı (10 a), یاخین yaxın (5 a), اوخرلر oxurlar (6b), اخشام axşam (5 a). Məlum olduğu kimi, bu xüsusiyyət də Azərbaycan – türk əlyazmaları üşün daha səciyyəvi sayılır.

9. Eyni türkmənşəli sözlərin iki müxtəlif şəkildə yazılması “a” səsinin ifadədində də müşahidə olunur. Belə ki, katib bəzən “a” səsini söz ortasında bildirmək üçün ا (əlef) hərfindən istifadə etmiş, bəzən isə ümumiyyətlə onu yazıda ifadə etməmiçdir. Məsələn: قمو – قمو qamu (16 a, 15 b), قرداش – قردش qərdaş (10 a) və s.

10. Şəkilçilərin yazılışı baxımından diqqəti çəkən cəhət müasir ədəbi dilimizdə dörd variantda işlənən - lıq – lik – luq – lük şəkilçisidir. Bu şəkilçi əlyazmada dörd qrafik variantda təmsil olunmuşdur: لخ lıx, لغ lığ, لک lig və لق liq. Məsələn: شادلخدن şadlıxdan (10 b), خطبه لخدن xütbəlixdən (14 b), تاجرلخدر tacirlixdir (9a), قویملغ qoymaxlığ (3 b), شاهدلغی şahidliği (4a), برلمکلیکه birləməkligə (8b) یکلیکی yegligi (6a), اوتمکلکی ötməkligi (5b), صایرولق sayrulıq (16b), شادلقندن şadlıqından (4b) və s. Şəkilçinin yazılmasında sonda karlaşma hadisəsinin göstəricisi olan لخ variantına üstünlük verilmişdir.

Tərcümənin Ankara nüsxəsi əlimizdə yoxdur. Prof. Əbdülqadir Qaraxanın verdiyi məlumata görə, bu nüsxə Bursa nüsxəsi ilə müqayisədə daha mükəmməldir və orada mütərcimin adı və tərcümə tarixi göstərilmişdir (94,60). Əlyazma 131 vərəqdən ibarətdir, ölçüsü 20×15 sm-dir.

Tərcümənin Bursa nüsxəsi 121 vərəqdən ibarətdir, ölçüsü 20×13 sm – dir. Mətn iki sütunda, oxunaqlı nəstəliq xəttilə köçürülmüşdür. Başlıqlar qırmızı boya ilə yazılaraq fərqləndirilmişdir. Başlıqlar nəzərə alınmazsa, hər səhifədə sətir sayı (beytlərin sayı) 15-dir. Nüsxə tam olsa da, Bakı nüsxəsi ilə müqayisədə müəyyən hissələrdə ayrı-ayrı beytlərin, hətta bütöv parçanın buraxıldığı müəyyənləşdirilmişdir. Ə.Qaraxanın fikrincə, əlyazmada “... bazi yersiz isim, kelime ve ya kafiye değişikliği, misra və beyit düzənində ileri və gerilik, ilaveler, atlamalar da taşımaktadır. Bununla beraber bu tahriflerin heç biri eserin esas bünyesini bozabilecek kuvvette değildir”(94,60). Ankara nüsxəsindən fərqli olaraq, burada tərcümə tarixi və ondakı beytlərin sayı göstərilməmişdir. Əlyazmanın sonunda katibin adı İbrahim bin Məhəmməd kimi qeyd olunmuşsa da, köçürülmə tarixi göstərilməməsidir. Yazı xüsusiyyətlərinə görə nüsxəni XVIII yüzilliyin əvvəllərinə aid etmək olar. Əlyazmanın harada köçürülməsinə gəldikdə isə, nəştəliq xəttinin İranda və Azərbaycanda daha geniş yayıldığını nəzərə alaraq, onun Azərbaycanda hazırlandığını nəzərə almaq olar. Bu fikrə haqq qazandıran daha bir fakt tərcümədə bir neçə yerdə işlənən Ömər şəxs adının burada başqa adla əvəzlənmişdir. Məsələn, Bakı nüsxəsinin əvvəlindəki ilk hədislə bağlı hissədəki aşağıdakı beyt: