HəZİNİ “HƏDİSİ-ƏRBƏİN” TƏRCÜMƏSİ

Ar­xu­ru - ə­yri, tərs, tər­si­nə:
Ke­çə qa­bur­ğa­la­rı ol dəm qa­mu,

Hey­bə­tin­dən bir-bi­rin­dən ar­xu­ru.
Öncə qeyd edək ki, bu söz tərcümənin yalnız Bakı nüsxəsində işlənmişdir (28b). Bursa nüsxəsinin katibi, görünür, sözün mənasını anlamamış, ona görə də onun əvəzində qafiyə yerinə "ey ulu" xitabını yazmışdır (51a).

"Ar­xu­ru" sö­zü "ar­qu­ru" şək­lin­də uy­ğur ya­zı­sı ilə kö­çü­rül­müş əs­ki türk mətn­lə­rin­də (70, 55), elə­cə də or­ta əsr­lər türk­dil­li ya­zı­lı abi­də­lə­rin­də (108, 1, 221-222) ey­ni məna­da iş­lən­miş­dir. "Ta­ra­ma söz­lü­yü"ndə "ar­qu­ru-ar­qu­ru" (bir-bi­ri­nin tər­si­nə, çar­paz), "ar­qu­ru çıx­maq" (yo­lu­nu kəs­mək, qar­şı­sı­na çıx­maq), "ar­qu­ru gəl­mək" (qar­şı qoy­maq, qar­şı­sı­na çıx­maq), "ar­qu­ru­su­na" (eni­nə), ifa­də­lə­ri də qey­də alın­mış­dır (108, 1, 222-223). Bu sö­zə Azər­bay­can ya­zı­lı abi­də­lə­rin­dən yal­nız "Ki­ta­bi-Də­də Qor­qud"da rast gəl­dik: "Qa­pı eşi­yi üzə­rin­də ər­qu­ru bu­rax­mış­lar­dı" (32, 78). Eposun 1988-ci il Ba­kı nəş­rin­də "bu­rax­mış­lar­dı" sö­zü "yer qo­muş­lar­dı" ki­mi oxun­muş (33, 74) və cüm­lə bü­töv­lük­də dastanın müasir variantında bu şə­kil­də ve­ril­miş­dir: "Eşik­də, qa­pı ağ­zın­da qu­ru yer­də qoy­muş­du­lar" (33, 172). Gö­rün­dü­yü ki­mi, "ar­qu­ru" sö­zü bu­ra­da "qu­ru" ki­mi qə­bul edil­miş­dir, hal­bu­ki ki­tab­da­kı ­nüs­xə fərq­lə­ri­nin müəl­li­fi prof.S.Əli­za­də da­ha ön­cəki və­rəq­də bu sö­zü, doğ­ru ola­raq, Mahmud Qaş­ğa­ri­də­ki "ar­ğu-iki dağ ara­sı, uçu­rum" an­la­yış­ı ilə bağlamış və "arqırı söyləmək" ifadəsini "haçalı, ikibaşlı da­nış­maq" ki­mi şərh et­miş­dir (33, 232). Biz­cə, "ar­qu­ru" sö­zü bu­ra­da da elə "əy­ri", "tərs" an­la­mın­da iş­lən­miş­dir: "ar­qu­ru söy­lə­mə" - tərs da­nış­ma. Yu­xa­rı­da­kı cüm­lə­də də "ar­qu­ru" sö­zü gös­tər­di­yi­miz məna­da­dır və "ar­qu­ru bu­rax­mış­lar­dı" ifa­də­si­ni "önü­nə, tər­si­nə uzat­mış­dı­lar" ki­mi an­la­maq düzgündür.