HəZİNİ “HƏDİSİ-ƏRBƏİN” TƏRCÜMƏSİ

§2.Həzininin“Hədisi-ərbəin”tərcüməsi:orijinalın müəllifi və mütərcim haqqında
Həzininin “Hədisi - ərbəin” tərcüməsinin orjinalı ərəb dilində qələmə alınmışdır. Bu, Məhəmməd bin Əbu Bəkr Üsfurini adlı bir orta əsr müəllifinin nəsrlə yazdığı və “Hədisi - ərbəin şərhi ” adlandırdığı əsəridir. Ə. Qaraxanın yazdığına görə, “Hədisi- ərbəin şərhi” hələ XIX yüzilliyin sonlarında daşbasma üsulu ilə nəşr olunmuşdur (94,60). Qeyd edək ki, əlimizdə olan məşhur qaynaqların heç birində Məhəmməd bin Əbu Bəkr Üsfurinin adına rast gəlmirik. Düzdür. Bəzi qaynaqlarda Üsfuri¹ təxəllüslü bir neçə orta əsr müəllifi haqqında qısa məlumat verilir (bax: Deh...), lakin onlardan heç birinin nə bütöv adı, nə də yaşadığı dövr “Hədisi - ərbəin şərhi” nin müəllifinə uyğun gəlir. Əsərdəki ayrı – ayrı hədislərdə məşhur fiqhvə hədis alimi Ömər bin Məhəmməd Nəcəfi Səmərqəndinin (461/1068 – 537/1142) adı çəkilir, eləcə də görkəmli ilahiyyatçı və filoloq Mahmud bin Ömər Carullah Zəməxşərinin (468/1075 – 538/1144) “Rəbiül - əbrar” (“Möminlərin baharı”) və Əbu Əli Hüseyn bin Zəndəvisi Buxarinin (öl. 400/1009) “Rövzətül – üləma” (Alimlər bağçası) kitablarına istinad edilir. Qeyd edək ki, bu müəlliflərin hər üçü Orta Asiyalıdır və XI – XII yüzilliklərdə yaşamışdır. Bu fakta əsasən Üsfurinin də Orta Asiyadan olmasını və XII – XVI əsrlər arasında yaşamasını güman etmək olar.

Qeyd etmək lazımdır ki, Həzini tərcüməsinin Bakı nüsxəsində yalnız “Hədisi - ərbəin şərhı” nin müəllifinin adı Məhəmməd kimi qeyd olunmuşdur:

Şeyxü zahid, alimü abidü imam,

Ol Məhəmməd...... ( 1 b).
Ə. Qaraxanın verdiyi məlumata görə, Həzininin “Hədisi - ərbəin” tərcüməsinin Ankara nüsxəsində yuxarıdakı beytin ikinci misrası bu şəkildədir:
Kim Məhəmməd bin Əbu Bəkr, ey hümam (96 ,61).
Tərcümənin Bursa nüsxəsində isə müəllifin adı bir qədər fərqli şəkildə verilirmişdir:
Ol Məhəmməd ibn Muxtar ol zəman(36).
Göründüyü kimi, bu misra qafiyə baxımından əvvəlki misraya tam uyğun gəlmir (hümam - zəman). Tərcümənin istər Bakı nüsxəsi, istərsə də Bursa nüsxəsi üzərindəki müşahidələr göstərir ki, hər iki nüsxəni köçürən katib şiətəəssublü imiş, buna görə də o, yuxarıdakı misrada müəllifin adında olan Əbu Bəkri, çox güman ki, ilk xəlifə Əbu Bəkr ( 630 - 634) hesab edək Bakı nüsxəsində ümumiyyətlə qəsdən buraxmış, Bursa nüsxəsində isə bilərəkdən dəyişdirmişdir.

Məhəmməd bin Əbu Bəkrin “Hədisi-ərbəin şərhi”nin tərtib edilməsi və onun türkcəyə tərcümə olunması məsələsinə gəldikdə isə Həzini tərcüməyə yazdığı ayrıca başlıqda- “Səbəbi-nəzmi-kitab” (Kitabın yazılması-nəzmə çəkilməsi səbəbi) adlanan bölümdə bu məsələnin hər ikisinə tam aydınlıq gətirmişdir. Qeyd edək ki, orta yüzilliklərə aid əksər kitablarda (istər orijinal əsərlərdə, istərsə də tərcümələrdə), bir qayda olaraq, belə bir başlıq altında onların yazılması (və ya tərcümə olunması) məsələsi açıqlanır. Həzini də burada öncə müəllifin-Məhəmməd bin Əbu Bəkrin belə bir kitabı ərsəyə gətirməsi məsələsi üzərində dayanır: Bir gün keçmiş günləri barədə, həyatda etdiyi günahları haqqında düşünən müəllif həmişəlik “günah dəryasında” qalmamaq cəhənnəm odunda yanmamaq üçün Peyğəmbərin (s.) məşhur kəlamını yada salır:

Böylə buyurmuşdır ol şahi-ərəb,

Hər kim etsə sünnətimi müntəxəb,

Sünnətimdən qırx hədisi cəm edə,

Ümmətim içrə özini şəm edə.

Ruzi-məhşər mən ana olam şəfi,

Həzrəti-Həqdən ola qədri rəfi.
Bunu nəzərə alan Şeyx (Həzini tərcümədə iki yerdə onu məhz belə təqdim edir) qırx mötəbər hədis toplayaraq, “hər hədisin üstünə bir hekayət gətirir”. Şeyx bu işinə görə məhşər günü cəhənnəm odundan qurtulacağına ümid edir:
Var ümidim bu səbəb birlə məgər,

Özümi qurtarəm əz nari-səqər.
Tərcümənin orijinalı və onun müəllifi haqqında olan bu kiçik məlumatdan sonra Həzini onun türkcəyə çevrilməsi səbəbini də şərh edir. Ənənəyə görə özünü “fəqir”, “pürgünah” adlandıran mütərcim bu barədə aşağıdakıları bildirir: