HəZİNİ “HƏDİSİ-ƏRBƏİN” TƏRCÜMƏSİ

Çünki Şeyx öz işini qıldı təmam,

Yetdi növbət bu fəqirə, ey hümam.

Bu məhəldə bu fəqirü pürgünah,

Feli cürm ilən xətavü işi ah.

Bir neçə din qardaşı ilən bilə,

Məclis içrə otururkən cəm ilə,

Arayə gəldi “Hədisi-ərbəin”.

Bir neçə söz nəql olundı, ey əmin.

Bəzi kimsə məclis içrə söylədi,

İltimas etdivü ilhah eylədi:

Gəl bu dəmdə sən qəbul et bir nəfəs,

Kim buni nəzm etməgə qılgil həvəs.

Türkə edüb tərcümə nəzm eyləgil,

Taqətincə gəl bəyan et, söyləgil...

Nəzm edübən türkə qıldım tərcümə,

Layiq ola umaram hər əncümə.
Bu misralardan iki mətləb aydınlaşır: birincisi Həzininin tərcüməsi sadəcə “Hədisi-ərbəin” adlanır, ikincisi isə Həzini onu bir məclisdəki “din qrdaşlarının” xahişinə görə “türkə nəzmlə tərcümə” yolu ilə (hansı dildən tərcümə etməsini göstərilmir) ərsəyə gətirmişdir. Məclis əhlinin məhz Həziniyə belə bir xahişlə üz tutması göstərir ki, şair-mütərcim həmin vaxt artıq qələm əhli kimi tanınırmış, bu sahədə müəyyən təcrübəsi varmış. Belə olmasaydı, “din qardaşları” məhz ona belə bir xahişlə müraciət etməzdilər. Qeyd edək ki, orta əsrlərə aid bir sıra əlyazma kitablarında müəlliflər bir qayda olaraq əsərlərini ya məclisdəkilərin, ya da dostlarının xahişləri ilə qələmə aldıqlarını qeyd edirlər. Deməli, bu məsələ orta əsrlərdə müəyyən mənada bir ənənə şəklinə almışdır.

Yuxarıdakı şeir parçasında daha bir maraqlı məqam diqqəti cəlb edir: şeir parçasındakı ilk beyt XV əsr Azərbaycan şairi-mütərcimi Əhmədinin 884/1479-cu ildə Təbrizdə tamamladığı “Əsrarnamə” tərcüməsində kitabın sonluq hissəsində- “Xatimə”sində azacıq fərqli şəkildə vardır:

Çünki Əttarın sözü oldı təmam,

Əhmədiyə düşdi növbət, ey hümam (50,230).
Bu da maraqlıdır ki, yuxarıdakı şeir parçasındakı son beyt də Əhmədinin “Əsrarnamə” tərcüməsində yenə də həmin hissədə olan aşağıdakı misralarla yaxından səsləşir, üst-üstə düşür:
Farsidən çün türkə qıldım tərcümə,

Yadigar olmaq üçün hər əncümə.
Bu fakt ilk növbədə onu göstərir ki, Həzini sələfi Əhmədi ilə eyni tərcümə məktəbininin, eyni tərcümə üslubunun nümayəndəsi olmuşdur. Hər iki tərcümənin ümumxalq dilinə yaxın, sadə və anlaşıqlı dillə qələmə alınması da bunu əyani şəkildə sübut edir. Bu məsələdə daha bir amili - Həzininin “Hədisi-ərbəin” tərcüməsini köçürən katiblərin mətnə müdaxiləsini də istisna etmək olmaz. Məsələ burasındadır ki, XVI yüzilliyə aid daha bir Azərbaycan tərcümə ədəbiyyatı nümunəsində - Məqsudi adlı şair-mütərcimin qələmindən çıxan “Möcüznamə” tərcüməsində (1515-ci il) Əhmədinin “Əsrarnamə”sindən götürülmüş ayrı-ayrı beytlər vardır. Bu fakta hələ XIX yüzilliyin böyük Azərbaycan kitabşünası-mətnşünası Əbdülqəni Xalisəqarızadə diqqət yetirərək yazmışdır: “Mövlana Məqsudinin “Möcüznamə” kitabının nüsxələrini əvamünnas çox təhrif eyləyiblər”(M...). Bununla belə, yuxarıdakı beytlərin Həzininin “Hədisi-ərbəin” tərcüməsinin hər üç nüsxəsində olması konkret olaraq bu məsələdə həmin amilin zəifliyini və inandırıcı olmadığını göstərir.

Həzini “Hədisi-ərbəin” tərcüməsinin “Səbəbi-nəzmi-kitab” hissəsində tərcüməsini savab üçün yerinə yetirdiyini də bildirir:

Çünki böylə iltimas etdi olar,

Bu işi bəndən təmənna qıldılar.

Pəs fəqir ol dəm muni gördüm səvab,

Eyləyəm iltimasə bən cəvab.

Pəs qələm aldım ələ əndər-zəman,

Nəzminə məşğul oldum bən həman.
Bu məsələ ilə bağlı qeyd edək ki, dünyəvi məzmunlu əsər, xüsusilə də hədislər, bir qayda olaraq, savab məqsədilə qələmə alınmışdır. Fars-tacik ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, Yaxın və Orta Şərq xalqları ədəbiyyatının nəhəng simalarından sayılan Əbdürrəhman Cami (1414-1492) də fars dilində qələmə aldığı “Cehel hədis” əsərini məhz savab qazanmaq üçün ərəbcədən çevirdiyini qeyd edir.Böyük Füzuli isə “Hədisi-ərbəin” tərcüməsinə nəsrlə yazdığı kiçik dibaçədə tərcüməni hamının faydalanması- “ümumfeyz üçün” yerinə yetirdiyini qeyd edir: “...bu qırx hədisi-mötəbərdir, bəlkə qırx daneyi-gövhərdir ki, ustadi-girami Mövlana Əbdürrəhman Cami əleyhirrəhmə intixab edib farsi mütərcəm etmiş... ümumfeyz üçün tərcümeyi-türki olunur”(24, 289;25,...). Füzulinin bu sözləri dahi sənətkarın qırx hədislərdəki əxlaq-tərbiyə məsələlərinə böyük önəm verdiyini, məhz buna görə də onları “ümumfeyz üçün” ana dilinə çevirdiyini də əyani şəkildə sübut edir.

Həzini “Hədisi-ərbəin” tərcüməsinin sonunda - “Xatimə” hissəsində öz adını çəkir, əsərin tamamlanma tarixini və həcmini də göstəriri: