HəZİNİ “HƏDİSİ-ƏRBƏİN” TƏRCÜMƏSİ

Bu Həzini bir kəminə xaksar,

Əhli-elm ayağı altında qübar.

Çün “Hədisi-ərbəin”i bən qərib

Türki qıldım tərcümə uş dil verib.

Taqətimcə səy edüb nəzm eylədim,

Uş şikəstə-bəstə buni söylədim...

Qanğı məclisdə oxunsa bu kəlam,

Bir duadurur təmənna vəssəlam.

Üç bin oldı həm səkkiz yüz beyt bu,

Həqqə irişdi biəvni-fərdi-Hu.

Mustəfanın hicrətindən, ey hümam,

Kim doqquz yüz otuz il keçdi təmam.

Nəzmə gəldi çün təmam oldı kitab,

Pəs dedüm vəllahü aləm bis-səvab.
Öncə qeyd edək ki, müəyyən ixtisarla verdiyimiz bu parça tərcümənin yalnız Ankara nüsxəsindədir və biz onu Ə.Qaraxanın qırx hədis tərcümələri haqqındakı məqaləsindən götürmüşük(94,63-64). Bu misralardan aydın olur ki, Həzininin tərcüməsi 3800 beytdən ibarətdir və hicri tarixi ilə 930-cu (miladi tarixilə 1524-cu) ildə tamamlanmışdır. Bu parçada mütərcimin adının verilməsi ilə bağlı qeyd edək ki, Həzini tərcümədə 10-cu hədisdəki bir beytdə də adını məhz bu şəkildə işlətmişdir:
Bu Həzini acizi rədd eyləmə,

Yolına əmalını sədd eyləmə.
Qeyd edək ki, Həzini tərcümənin sonunda oxucularına “dünyayı sevməməyi”, “ömri qəflətdə keçirməməyi”, “beş günlük dünya sevgisini tərk etməyi”, yalnız Allahı düşünməyi məsləhət görür:
Xeyrə düriş, cəhd edüb dünyadə sən,

Qəflət ilə vermə ömri badə sən.

Ayırməgil könlini Həqdən bir nəfəs,

Andin özgə nəstəni qılma həvəs.

Tərk qıl hirsü həvayi, zinhar,

Dünyəni qoy, üqbayi qıl ixtiyar.

Dünyəni sevmək hesabın verməgə,

Dəgməz anın bu əzabın görməgə.

Dünyə içün dini əldən salməgil,

Aldanub beş gün həyatə qalməgil.

Bu fənanin səvgüsin tərk eyləgil,

Könlini Allah ilə bərk eyləgil.
Dilinin sadəliyi və ümumxalq dilinə yaxınlığı ilə seçilən bu parça artıq tərcümə deyil, şair-mütərcimin öz sözləridir. Parçanın məzmununa əsasən düşünmək olar ki, Həzini bu tərcüməni ömrünün ahıl çağlarında - ixtiyar vaxtında yazmışdır. Deməli, Həzini XV yüzilliyin 60-70-ci illərində dünyaya göz açmış və 1525-ci ildən sonra vəfat etmişdir. Xatırladaq ki, istər Cami, istərsə də Nəvai bu mövzuya ömürlərinin yetkin çağlarında müraciət etmiş, hər ikisi əsərini 1481-ci ildə tamamlamışdır (bu vaxt Cami 67 yaşında, Nəvai isə 40 yaşında imiş). Füzulinin “Hədisi-ərbəin”in tərcümə tarixi bilinməsə də, onun da bu tərcüməni ömrünün yetkinlik çağında ərsəyə gətirdiyini düşünmək olar.

Həzini əsərin sonunda özü haqqında yazdığı kiçik qeydlərində də artıq ömrünün kamillik - yetkinlik dövründə olduğuna işarə edir:

Hirsə məğrur olubən dünyadə mən,

Heyf kim, ömrimi verdim badə mən.

Dildə gər təsbihü təhlil ola bəs,

Doludur könlim mənim arzu-həvəs.

Qövlimə felim mülayim olmadı,

Əmri-Həqqə nəfs qayim olmadı.

Gərçi əmalimdə süstəm, Həqq bilür.

Etiqadimdə dürüstəm Həqq bilür

Həqqə layiq yoxdur əmalım mənim,

Danla məhşərdə nola halım mənim?
Bu misralar açıq-aşkar şəkildə sübut edir ki, Həzini həyatdakı əməllərində süst olsa da, “etiqadında dürüst olan” süfi dünyagörüşlü bir şəxs olmuşdur. Şairin adı ilə bağlı qeyd edək ki, Həzini (“həzin” sözünün lüğəvi mənası “hüznlü”, “kədərli”, “qəmli”, “qüssəli” deməkdir) onun təxəllüsü ola bilərmiş. Şairin əsl adı haqqında isə tərcümədə heç bir məlumat verilmir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, qaynaqlarda da Həzini haqqında heç bir bilgiyə rast gəlmirik.

Həzininin “Hədisi-ərbəin”i ilə onun ərəbcə orijinalının mətnləri arasındakı uyğunluğa gəldikdə isə qeyd etməliyik ki prof. Ə.Qaraxan bu məsələyə də ötəri də olsa toxunmuş və müqayisə üçün hər iki əsərin müqəddiməsindən kiçik bir parçanı nümunə olaraq vermişdir (94, 62). Həmin nümunədə ərəbcə nəsrlə olan mətn cəmi bir neçə cümlədən ibarət olduğu halda, türkcə nəzmlə olan nümunədə eyni fikir 19 beytlə ifadə olunmuşdur. Ümumiyyətlə, prof. Ə.Qaraxan Həzininin “Hədisi-ərbəin”i üzərindəki müşahidələrinə əsasən onu “sərbəst və təhsilli tərcümə” adlandırır və mütərcimin tərcümədə sərbəstliyə yol verməklə yanaşı, türkcə mətnə əlavələr etdiyini, genişləndirdiyini də qeyd edir (94, 65). Tərcümənin əlyazması ilə Məhəmməd bin Əbi Bəkr Üsfurinin “Hədisi-ərbəin şərhi”nin 1318-ci il tarixli bir İstanbul nəşri üzərində bizim apardığımız müqayisə də eyni fikri təsdiqlədi. Belə ki, Həzini tərcümədə orijinalın məzmununu saxlasa da, bir qayda olaraq türkcə mətni genişləndirmiş, ayrı-ayrı hallarda digər qaynaqlardan da bəhrələnmiş, bəzən isə bilavasitə mövzu ilə bağlı öz mülahizə və fikirlərini də mətnə əlavə etməkdən çəkinməmişdir. Məsələn, tərcümədəki altıncı hədislə bağlı hissədə cəhənnəm əzabından danışılarkən Həzini “Behcətül-həqayiq” (Bursa nüsxəsində “Behcətül-dəqayiq”) adlı bir qaynaqdan da böyük bir hissə əlavə etmişdir. Peyğəmbərin (s.) yaxınlarının islam ümmətini cəhənnəmdən qurtarmaqla bağlı fikirlərini ifadə edən bu parçanın sonunda Həzini haşiyəyə çıxır ulu Tanrıya tutaraq İlahidən rəhmət diləyir:

Şükr dərgahinə kim, ey dadgər,

Bizi qıldın ümməti-xeyrül-bəşər.

Ya İlahi, rəhmət ilən qıl mədəd,

Bizi ayırma olərdən ta əbəd.

Bizi anlarə irişdür ənqərib,

Rəhmətindən qılma bizi binəsib,

Lütf qılgil sən bizə, ey padşah,

Bizi imandən ayırma, ya Allah...

Ol zəman ki, soralar bizdən hesab,

Dilimizə ver cəvabi-basəvab.

Bu Həzini acizi rədd eyləmə,

Yolinə əmalini sədd eyləmə
İxtisarla verdiyimiz bu poetik parçanın sonunda, göründüyü kimi, Həzini təxəllüsünü də bildirmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, orta əsrlərə aid digər Azərbaycan poetik tərcümə nümunələrində də mütərcimlər ana dilinə çevirdikləri əsərə digər qaynaqlardan da əlavə bilgilər daxil etmiş və məsələyə öz münasibətlərini də bildirmişlər. Məsələn, şirazi təxəllüslü Azərbaycan şairi-mütərcimi məşhur filosof-şair Mahmud Şəbüstərinin “Gülşəni-raz” məsnəvisindən 1425-ci ildə türkcəyə tərcümə etdiyi eyni adlı əsərinin mətninə digər mənbələrdən götürdüyü hissələri də qoşmuş və öz əlavələri ilə onu xeyli genişləndirmişdir. Belə ki, farsca orijinal cəmi 1000 beytə yaxın olduğu halda, türkcə “Gülşəni-raz”dakı beytlərin sayı müxtəlif əlyazmalarda 2800-3000 beyt arasındadır (bax: 46-88). Həzininin “Hədisi-ərbəin” tərcüməsində də vəziyyət təxminən eyni şəkildədir. Nümunə olaraq qeyd edək ki, Üsfurinin “Hədisi-ərbəin” şərhin”ndə birinci hədisə qoşulan ilk hekayə cəmi 5 cümlədən ibarətdir. Həzini isə həmin hekayəni nəzmə çəkərək onun məzmunu 24 beytdən vermişdir ki, bu da həcm baxımından orijinaldan-ərəbcə mətndən təxminən 5-6 dəfə çoxdur. Ümumiyyətlə orijinalın sözügedən çapı cəmi 46 səhifədən ibarətdir. Həzininin “Hədisi-ərbəin” tərcüməsinin əlyazmaları isə 120-130 vərəqdən ibarətdir. Bu isə o deməkdir ki, tərcümə orijinaldan həcmcə xeyli böyükdür. Bunun başlıca səbəbini isə yalnız və yalnız Həzininin tərcüməyə olan sərbəst və yaradıcı münasibəti ilə izah etmək mümkündür. Həzini də sələfləri Şirazi (bax: əhmədi Təbrizi (bax: ) və digər orta əsr Azərbaycan şair-mütərcimləri kimi klassik tərcümənin sərbəst-yaradıcı qoluna (bax: ) üstünlük verərək ana dilinə çevirdiyi əsərin mətninə əlavələr etməklə onu genişləndirmişdir.

Beləliklə, biz də prof. Ə.Qaraxanın fikrinə qoşularaq Həzininin “Hədisi-ərbəin” əsərini çağdaş bədii tərcümələrdən əsaslı şəkildə fərqlənə sərbəst-yaradıcı tərcümə hesab edirik. Qeyd edək ki, klassik Azərbaycan poetik tərcümə nümunələrinin çoxunu (Şirazinin “Gülşəni-raz”, Əhmədinin “Əsrarnamə”, Füzulinin “Hədisi-ərbəin” və s.) orta əsr tərcümə sənətinin bu növünə aid etmək olar.