Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

İSTANBUL'DAKİ RUM ORTODOKS KİLİSELERİ

Fener Patrikhanesi'ne Bağlı Kiliseler: Fener'de Ayios Yeoryios Patrikhane Kilisesi, Panayia Muhliotissa Kilisesi, Ayios Yeoryios Potiras Kilisesi; Ayakapı'da Ayios Nikolaos Kilisesi; Kumkapı'da Ayia Kiriaki Kilisesi, Panayia Elpida Kilisesi; Yenikapı'da Ayios Teodoros Kilisesi; Kocamustafapaşa'da Panayia Altımer-mer Kilisesi; Samatya'da Ayios Minas Kilisesi, Ayios Yeoryios Kiparissas Kilisesi, Hristos Analipsis Kilisesi, Ayios Nikolaos Kilisesi; Yedikule'de Ayios Kons-tantinos ve Ayia Eleni Kilisesi; Kazlıçeşme'de Ayia Paraskevi Kilisesi; Belgrad-kapı'da Panayia Belgradu Kilisesi; Topkapı'da Ayios Nikolaos Kilisesi; Sarmaşık'ta Ayios Dimitrios Kilisesi; Edirnekapı'da Ayios Yeoryios Kilisesi; Salmatomruk'ta Panayia Uranon Kilisesi; Tekfursarayı'nda Panayia Hançeriotissa Kilisesi, Eğrikapı'da Ayios Kiriakos Mezarlık Kilisesi, Panayia Suda Kilisesi; Ayvansaray'da Panayia Bla-herna Kilisesi, Ayios Dimitrios Kanamı Kilisesi; Balatkapı'da Panayia Balinu Kilisesi, Taksiarhis Kilisesi; Hasköy'de Ayia Paraskevi Kilisesi; Beyoğlu'nda Ayios Konstantinos Kilisesi; Galatasaray'da Panayia Kilisesi; Taksim'de Ayia Trias Kilisesi; Dolapdere'de Panayia Evangelistria Kilisesi; Kurtuluş'ta Ayios Dimitrios Kilisesi, Ayios Atanasios Kilisesi, Ayios Elefterios Mezarlık Kilisesi; Feriköy'de Ayii Apostoli Kilisesi; Şişli'de Hristos Metamorfozis Mezarlık Kilisesi; Beşiktaş'ta Panayia Kilisesi; Yenimahalle'de Panayia Kilisesi; Ortaköy'de Ayios Fokas Kilisesi, Ayios Yeoryios Mezarlık Kilisesi; Kuruçeşme'de Ayios Dimitrios Kilisesi, İoan-nes Prodromos Kilisesi; Arnavutköy'de Taksiarhis Kilisesi, Profitis Ilias Kilisesi; Bebek'te Ayios Haralambos Kilisesi; Boyacıköy'de Panayia Evangelistria Kilisesi; îstinye'de Taksiarhis Kilisesi; Yeniköy'de Ayios Nikolaos Kilisesi, Panayia Kilisesi.

Manastır Kiliseleri: Silivrikapı'da Zoodohos Piyi Kilisesi; Büyükada'da Ayios Nikolaos Kudunas Kilisesi, Ayios Yeoryios Kilisesi, Hristos Kilisesi; Heybeliada'da Ayia Trias Kilisesi, Ayios Spiridon Kilisesi, Hristos Kilisesi; Burgazadası'nda Ayios Yeoryios Karipis Kilisesi, Hristos Kilisesi; Kınalıada'da Hristos Kilisesi.

Kadıköy Metropolitliği Kiliseleri: Kadıköy'de Ayia Eufemia Kilisesi, Ayia Trias Kilisesi, Ayios İgnatios Mezarlık Kilisesi; Kalamış'ta Ayios İoannes Hrisostomos Kilisesi; Yeldeğirmeni'nde Ayios Yeoryios Kilisesi; Bağlarbaşı'nda Profitis Ilias Kilisesi; Kuzguncuk'ta Ayios Panteleimon Kilisesi, Ayios Yeoryios Kilisesi; Çengelköy'de Ayios Yeoryios Kilisesi; Kandilli'de Metamorfozis Kilisesi; Kandilli'de Metamorfozis Kilisesi; Paşabahçe'de Ayios Konstantinos ve Ayia Eleni Kilisesi; Beykoz'da Ayia Paraskevi Kilisesi.

Terkos Metropolitliği Kiliseleri: Tarabya'da Ayia Paraskevi Kilisesi, Ayios Konstantinos ve Ayia Eleni Kilisesi; Büyükdere'de Ayia Paraskevi Kilisesi; Yenimahalle'de İoannes Prodromos Kilisesi; Bakırköy'de Aiyos Yeoryios Kilisesi, Hristos Analipsis Mezarlık Kilisesi; Yeşilköy'de Ayios Stefanos Kilisesi.

Adalar Metropolitliği Kiliseleri: Büyükada'da Ayios Dimitrios Kilisesi, Panayia Kilisesi, Profitis îlias Mezarlık Kilisesi; Heybeliada'da Ayios Nikolaos Kilisesi, Profitis İlias Mezarlık Kilisesi; Burgazadası'nda îoannes Prodromos Kilisesi; Kınalıada'da Panayia Kilisesi.

Kudüs Patikhanesi'ne Bağh Kiliseler: Fener'de Ayios Yeoryios Metohi Kilisesi; Yeniköy'de Ayios Yeoryios Metohi Kilisesi; Heybeliada'da Ayios Yeoryios Metohi Kilisesi.

Sina Başpiskoposluğu'na Bağh Kilise: Balat'ta îoannes Prodromos Metohi Kilisesi.

Türk Başpiskoposluğu'na Bağh Kiliseler: Karaköy'de Panayia Kafatiani Kilisesi, Ayios Nikolaos Kilisesi, İoannes Prodromos Kilisesi.

Müessese Kiliseleri: Silivrikapı'da Ayios Haralambos Kilisesi, Ayii Anargiri Kilisesi.

Özel Kilise: Arnavutköy'de Hristos Kilisesi.

rirler; onarım bitince kurallara uyulup uyulmadığının kontrolü için yeniden keşif yaparlardı. Galata kadısına yazılan 1730 tarihli hükümde, Beşiktaş'taki Meryem Ana Kilisesi'nin onarımına izin verilerek, onarım sırasında uyulması gereken koşullar açıklanmakta; bir diğer hükümde ise inşaatın bitiminde keşif yapılması gereği belirtilmektedir. Bu onarımların özel önemi nedeniyle, keşifler mimarbaşımn başkanlığındaki hassa mimarları heyeti tarafından gerçekleştirilirdi.

18. yy'ın ikinci yarısındaki siyasal gelişmeler sonucu Osmanlı toplumuna dış güç-

lerin yeniden yapılmasını resmen talep etmişti.

Osmanlı İmparatorluğu'nda 18. yy'ın ilk yarısında başlayan Batı'ya yöneliş, toplumun her kesimini büyük ölçüde etkilerken, uzun zaman devletin dış ilişkilerinde önemli bir yere sahip olan Rum toplumunun hem Osmanlı Devleti hem de Batılı ülkeler nezdinde ön plana çıkmasına yol açmıştır. 19. yy'ın ilk yarısında, İstanbul'daki Rum toplumunun sosyal gelişmesine koşut olarak, Rum kiliseleri de onarımlar veya yeniden yapımlarla ele alınmıştır. Bu dönemde inşaat faaliyetlerinin yoğunlaştığını, kiliselerdeki kitabeler de belgelemektedir.

Osmanlı toplumunu Tanzimat ve Islahat fermanlarına hazırlayan yenileşme hareketlerinin yarattığı ortamda, mevcut kiliselere onarım ve yeniden yapım olanakları sağlanarak önemli bir adım atılmıştır. II. Mahmud döneminde (1808-1839) Hıristiyanların yeni kilise inşa etmeleri konusundaki yasak kaldırılmış; onarımlarda padişah fermanı gerektiren uygulamadan vazgeçilerek, bu zorunluğun yeniden inşa edilecek kiliseler için sürdürülmesi görüşü benimsenmiştir.

Osmanlı yönetiminde kiliseler ile ilgili inşa faaliyetlerinde uyulması zorunlu kurallar sonucu, mimaride tekdüzeliğin hâkim olduğu görülür. Bu dönemin kiliseleri genel olarak bazilikal plan tipinde ve benzer özellikler gösteren yapılardır. Dönemin kilise tipini, dışta çift yüzlü kırma çatının örttüğü, iki sıra taşıyıcı ile ayrılmış üç nefli bazilikalar yansıtmaktadır.

Ancak, 19. yy'ın ikinci yansında, mimaride çeşitlenme ve farklı plan tipleri görülür. Bu dönemde sayıları giderek artan kiliselerde, yeni mimari anlayışların uygulanabilmesi, dini mimariyi de önemli ölçüde farklılaştırmıştır. Yeni dönemin kiliseleri, özellikle kubbeli, büyük boyutlu ve yoğun bezemeli yapılardır. Kumkapı'daki Ayia Kiriaki ve Panayia Elpida(-») kiliseleri ile Taksim'deki Ayia Trias(->) benzeri birçok kilisenin mimarisi, bu konudaki arayışları yansıtan farklı örneklerdir. Yeni dönemde kısa zamanda yaşanan değişim; gerek plan tipleri ve yapım tekniğinde, gerekse bezemede ulaşılan boyutları göstermektedir.

Osmanlı döneminde Hıristiyanların yeni kilise inşa etmelerine getirilen yasak, günümüze kadar gelen Rum Ortodoks kiliselerinin Bizans dönemindeki yerlerini koruyabilmelerini sağlamış; sürekli onarımlarla değişerek yenilenen Rum kiliseleri, konum olarak Bizans kiliselerinin devamı olmuştur. İstanbul'un fethinden sonra, yıkılan kiliselerin elden çıkmaması ve malzemesinin taşınmaması için, yapıların kısa zamanda onarılmasına çaba gösterilmiş; böylece Bizans döneminden kalan kiliselerin, konum olarak Rum Ortodoks kiliseleri ile devamlılığı sağlanmıştır.

Rum Ortodoks toplumun, Bizans dönemindeki gibi ayazma yanında veya üstünde kilise inşa etmeleri geleneği de kiliselerin günümüze dek süren devamlılığının bir başka nedeni olmuştur. Bu süreç sonun-

da, Bizans'ın oluşturduğu mirasa dayanan kökeni ve Osmanlı'nın yaşattığı varlığı günümüze gelen Rum Ortodoks kiliseleri, farklı bir mimari oluşturmuştur.

İstanbul'daki kiliselerde bulunan kitabelerden edinilen bilgilerle, kiliselerin ta-rihlenmesinin yamsıra inşa ve onarım faaliyetlerine katılan yönetici, bani ve mimarların adları tespit edilebilmektedir. Bu bilgiler, kiliselerin, esnaf ve tüccar kesimin himayesinde olduğunu ortaya koymaktadır. Rum Ortodoks kiliselerinde tespit edilen en eski kitabe, Hasköy'deki Ayia Paraskevi Kilisesi'ne(->) aittir. Kitabede, kilisenin l692'de Eflâk Voyvodası Branko-vanos tarafından yaptırıldığı belirtilir. Fe-ner'deki Ayios Yeoıyios Metohi Kilise-si'nin(->) 1708 tarihli kitabesi ise, yapının, Kudüs Patriği Hrisantos'un harcamalarıyla, Filistin'deki Kesaria Metropoliti Meletios, Başrahip Meletios ve Kalfa Paulos'un gözetiminde yeniden inşa edildiğini ortaya koyar.

Kiliselerdeki kitabelerden, dönemin bazı mimarları saptanmaktadır. Fener'deki Ayios Yeoryios Metohi Kilisesi'nin 1708 tarihli kitabesinde Kalfa Paulos; Topkapı'da-ki Ayios Nikolaos Kilisesi'nin 1831 tarihli kitabesinde Kayserili Konstantinos Yola-sığmazis; Samatya'daki Hristos Analipsis Kilisesi'nin 1832 tarihli kitabesinde Konstantinos; Samatya'daki Ayios Minas Kilisesi'nin^) 1833 tarihli kitabesinde Kons-tantis Yolasığmazis; Samatya'daki Ayios Konstantinos ve Ayia Eleni Kilisesi'nin(->) 1833 tarihli kitabesinde Konstantinos; Sal-matomruk'taki Panayia Uranon Kilisesi'nin^) 1834 tarihli kitabesinde Kalfa Te-odoros; Samatya'daki Ayios Yeoryios Kiparissas Kilisesi'nin(->) 1834 tarihli kitabesinde Nikolaos Nikitadis; Silivrikapı'daki Zoodohos Piyi Kilisesi'nin 1834 tarihli kitabesinde Nikolaos Pağcioğlu ve Marki Kalfa; Edirnekapı'daki Ayios Yeoıyios Kilisesi'nin 1836 tarihli kitabesinde Hacı Nikolaos; Tekfursarayı'ndaki Panayia Hançeriotissa Kilisesi'nin(->) 1837 tarihli kitabesinde Sisanionlu Kalfa Kosta'nın adları anılmaktadır.

İstanbul'da Osmanlı dönemindeki Rum Ortodoks kiliseleri hakkında sınırlı olan bilgilerin önemli bölümünü, çeşitli amaçlarla ve değişik zamanlarda İstanbul'a gelen seyyah, araştırmacı ya da bilim adamlarının İstanbul'u tanıtan eserleri oluşturmaktadır. 16. yy'da İstanbul'a gelen Pier-re Gilles(->) Hans Dernschwam(->) Step-han Gerlach(-») yapıtlarında Rum Ortodoks toplumu, dinsel yaşamı ve kiliseleri hakkında bilgiler aktarmışlardır.

Rum Ortodoks kiliseleri hakkındaki düzenli ilk bilgiler, 16. yy'ın ikinci yarısına aittir. Bu dönemde 1583'te Rus çarının temsilcisi olarak İstanbul'a gelen Trifon Karabe-inikov'un tespitine göre, İstanbul'da Rumlara ait 47 kilise faaliyet göstermektedir. Trifon tarafından belirlenen bu kiliseler, "eski İstanbul" olarak bilinen, surların sınırladığı kesim ile Galata bölgesinde yer alır. l604'te Atinalı Antonios Paterakis, İstanbul'daki 55 Rum kilisesinin adını kapsa-

yan bir liste hazırlar. Paterakis listesi, Trifon listesinin kapsadığı bölgeye ek olarak Boğaz'ın Avrupa yakasındaki Rum köylerini de içermektedir.

İstanbul'a l652'de gelen Antakya patriğinin kâtibi Paulus'un notlarında, Paterakis listesinin kapsadığı bölgedeki 23 Rum Ortodoks kilisesi kaydedilir. Thomas Smith'in 1669 tarihli, Trifon ile aynı bölgeyi kapsayan listesine göre, İstanbul'da 32 Rum kilisesi bulunmaktadır. 17. yy'ın ikinci yarısında Du Cange, Trifon listesinin kapsadığı bölgede 26 kilise hakkında bilgi verir. 17. yy'ın sonlarına doğru Eremya Çelebi Kömürciyan'tn açıklamalarına göre, şehirde 25 Rum Ortodoks kilisesi tespit edilir.

18. yy'ın ikinci yarısında Baladı S. Ho-vannesyan'ın listesinde, surlar dahilinde bulunan 25 kilise yer alır. Bu yüzyılın sonlarında İnciciyan, İstanbul'daki Rum Ortodoks kiliselerinin sayısının daha önce 25 olduğunu ve mevcut 20 kilisenin bulunduğunu açıklamıştır.

Günümüzde İstanbul'da ibadete açık durumda 95 Rum Ortodoks kilisesi bulunmaktadır. Yönetim biçimleri ve kullanım amaçları bakımından farklı durumdaki bu kiliselerden 10'u manastır, 10'u mezarlık, 2'si sosyal amaçlı müessese kilisesi olarak faaliyet göstermektedir, l kilise şahsa ait, 7 kilise yabancı temsilcilik statüsündedir.

Yönetim bakımından İstanbul'daki 95 kiliseden 85'i Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi'ne^) bağlıdır. Kudüs Rum Ortodoks Patrikhanesi'ne bağlı 3 kilise ve Sina Başpiskoposluğu'na bağlı l kilise, temsilcilik anlamında metohi kilisedir. 3 kilise Türk Ortodoks Başpiskoposluğu, 2 kilise Balıklı Rum Hastanesi yönetimindedir. Şahsa ait olan l kilise ise günümüzde kullanılmamaktadır.

Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi'ne bağlı 85 kilise, metropolitlerin sorumluluğundaki yönetim alanları içinde yer alır. Buna göre şehirde bulunan 49 kilise ve l manastırla Adalar'daki 9 manastırın yönetimi doğrudan Patrikhane'ye aittir. Kadıköy Metropolitliği yönetiminde 12 kilise, Terkos Metropolitliği ve Adalar Metropolitliği yönetiminde de 7'şer kilise bulunmaktadır.

Rum Ortodoks

Patrikhanesi'nin

onarımdan

sonraki

görünümü.