Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

Silahdar

Ahmed Ağa

Sıbyan

Mektebi

Erlan Uca, 1994/ TETTV Arşivi

mekteplerine vermeyi arzu ederdi. Karma okullarda kızlar ayrı, erkekler ayrı gruplar halinde ve yerde, evlerinden getirdikleri minderlerde otururla'r, önlerinde de rahleleri bulunurdu. Hoca ise baş köşede yüksekçe bir sedirde oturur, yanında odanın nihayetine ulaşacak boyda bir sopa bulunurdu. Kalfa, ders boyunca hocanın uyarısına göre çocukların okumalarına, ezberlemelerine yardım eder, gerektiğinde verilen cezayı uygulardı. Hoca veya kalfa, her derste öğrencilerin her biriyle tek tek "ders" yapardı.

1839'da Tanzimat'ın ilanından sonra İstanbul'daki sıbyan mekteplerinin ıslahı gündeme geldi. Öncelikle de yapıları elverişli olanlar iptidailere(->) dönüştürüldü. 1858'de Maarif Nezareti'nin sadarete gönderdiği bir yazıdan anlaşıldığına göre, kız ve erkek çocukların bir arada eğitimlerinde sakıncalar olduğu, ayrıca İstanbul'daki bütün sıbyan mekteplerinin ıslahının, parasal açıdan getireceği külfet nedeniyle kolay olmayacağı, bu bakımdan öncelikle Sultanahmet semtindeki "26 bâb mekâtib-i sıbyanın", kızlar ve erkekler için ayrı ayrı okullar belirlenmek suretiyle ıslahı öngörülmüştü. O sırada, İstanbul'un en gözde ve yeni sıbyan mektebi sayılan Çevri Kalfa Sıbyan Mektebi de bu karara bağlı olarak inas rüştiyesine dönüştürüldü (bak. Çevri Kalfa Sıbyan Mektebi ve Çeşmesi). Sonraki yıllarda da istanbul sıbyan mekteplerinin, yapı, program, kadro yönlerinden iyileştirilmesi için pek çok yazışmalar yapıldıysa da köklü bir ıslah, vakıf hukukundan kaynaklanan nedenlerle sağlanamadı. 1861'de ise bu okullarda elifba, ahlak, fezail-i filiye, kavaid-i Türkiye, coğrafya, tarih, inşa, edebiyat-ı manzume, şe-vaz-ı imla, malumat-ı nâfia, meşk ders ve kitaplarının okutulması kararlaştırıldı. Ancak, özellikle hocaların yetersizliği buna engeldi.

Sıbyan mektepleri, çocuk dünyasından kaynaklanan olaylar ve anılarla, 500 yıla yakın bir süreçte, İstanbul folkloruna ve kültürüne zenginlikler katmıştır. Örneğin, elifba ezberlemenin "elif oklava gibi, be çanak gibi, te ona benzer, se ona benzer, cim karnı yarık..." tekerlemeleri ile yapılması, ilahiler okunması, "azad" denen okul çıkışları, falakaya yatırmalar, çocuk oyun-

ları... bunlardandır. 17. yy'ın ortalarında İstanbul'da sıbyan mektebi hocalığı yapan Mehmed Efendi "Nevhatü'l-Uşşak" adlı manzumesinde okulunu Dolar idi mektebimin içisıbyâ/Ederdim anlara ta'lim-i Kur'an / Oturdular çü tertib üzre sıbyan/ Kimi beyce okurdu kimi Kur'an/Önümde her biri tekrar ederdi / Alub dersini yerine giderdi dizeleriyle betimlemiştir. Aşçı Dede İbrahim'in, Ahmed Rasim'in(->), Ab-durrahman Şeref in(->) anıları da bu okullar için ilginç bilgiler içermektedir.

İstanbul'daki Osmanlı dönemi okulları üzerinde yapılan araştırmalar sonunda, saray kadınlarının 47, padişahların 10, paşaların 37, esnaf ve ocak ağalarının 59, diğerlerinin de 45 olmak üzere 198 sıbyan mektebi yaptırdıkları saptanmıştır.

Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nun yürürlüğe girdiği 3 Mart 1924 tarihinden sonra İstanbul'daki 364 sıbyan mektebi ile ilgili tespitlerde, 92'sinin tamamen yıkıldığı ve arsalarının mevcut olduğu, 34'ünün başka amaçlarla kullanıldığı, 7'sinin vakıflarca satıldığı, 29'unun kiraya verildiği, 7'sinin medreseye dönüştürüldüğü, l Tinin Halk Fırkası'nca işgal edildiği, 34'ünün kullanılamayacak düzeyde harap olduğu, 10'unun yerlerinin saptanamadığı, 72'sinin müze, dispanser, resmi kurum olarak kullanıldığı, 62'sinin yola terk edildiği (yıkıldığı), ancak 15'inin okul işlevini koruduğu tespit edilmişti. Bunlar da ilgili yasa gereği kapatıldı.

Bibi. Ergin, Maarif Tarihi, I, 68-83; Mahmud Cevad, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilât ve icraatı, İst., 1338, s. 79, 142; Nâfi Atuf (Kansu), Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, I, İst., 1930, s. 27-32; A. Berker, Türkiye'de ilk Öğretim, I, Ankara, 1945, s. 30 vd; F. R. Unat, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış, Ankara, 1964, s. 6-9; R. E. Koçu, "Sıbyan Mektepleri", Hayat Tarih Mecmuası, S. 2 (Mart 1966), s. 24-28; M. And, 3"XVI. Yüzyılda Eğitim ve Öğretim", Hayat Tarih Mecmuası, S. 10 (Kasım 1969), s. 12-16; Aksoy, Sıbyan Mektepleri, 13 vd.

NECDET SAKAOĞLU