I. Bob. I bob Po`lat Mo`min -bolalarning sevimli yozuvchisi

2.2 Shukur Sa’dulla - o’zbek bolalar adabiyotining kapitani
Qudrat Hikmatning obrazli ta’rifi bilan aytganda, Shukur Sa’dulla o’zbek bolalar adabiyotining «kapitanlaridan» biri edi. Uning asarlari hali juda ko’p avlodlarni chin insonlikka o’rgatadi, vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga xizmat etadi. Katta-kichik hamkasblar unga havas qilib, tez-tez uchrashishga oshiqamiz. Maktablarda, bog’chalarda… talabchan kitobxonlar behad shodlanib: – Xush kelibsiz, Shukur aka! – deb kutib olishadi».
«Biz, – deb yozgan edi Qudrat Hikmat bundan chorak asr muqaddam, uning qiyofasida to’rtta Shukur Sa’dullani ko’ramiz: Shukur Sa’dulla – shoir, Shukur Sa’dulla – dramaturg, Shukur Sa’dulla – prozaik, Shukur Sa’dulla – tarjimondir.
Daniyalik mashhur ertakchi G.X.Andersen, rus yozuvchisi N.A.Nekrasov asarlari, L.Tolstoy va B.Jitkov hikoyalari, bolalar shoirlari M.Kvitko, A.Barto, M.Mirshakar, O.Berdiyorov, M.Fayzulina she’rlarini, V.Lebedov-Kumachning yoshlik taronalarini, B.Gorbatovning "Bo`ysunmaganlar" (1953), V.Osayevaning 182 "Vosyok Trubachev va uning o`rtoqlari" (1954) povestlarini, Korney Chukovskiyning "Doktor Voyjonim" (1966) asarini ona tilimizga tarjima qilgan. Shukur Sa’dulla bolalar uchun turli janrlarda ijod etdi: she’r, poema, hikoya, qissa, opera va bir qancha she’riy ertaklar yozdi. Xalq ijodiyotiga mansub ayrim an’anaviy janrlar, xususan, xalq latifalari asosida "Ikki donishmand", "Afandining ko`ylagi", "Afandi tegirmonchi va ko`sa" kabi she’riy latifalardan topishmoq janri talablarini saqlagan holda topishmoq-she’r namunalarini, "Ayyor chumchuq", "No`xatpolvon", "Laqma it" kabi she’riy ertaklar, "Yoriltosh", "Afsona yaratgan qiz" singari ertak-pyesalar hamda "Kachal Polvon yoki yog`och qo`g`irchoqning sarguzashtlari" ertak-qissasini yaratdi. Uning maktabgacha tarbiya va kichik maktab yoshidagi bolajonlarga bag`ishlab yozgan ko`plab she’rlari hamon kichkintoylar tilidan tushmay keladi. Ayniqsa, "Shohista", "Yomg`ir-yog`aloq", "Yaxshi ism", "Dildor va koptok" she’rlari jajji bolakaylar fe’l-atvorini to`la aks ettirgani bilan ajralib turadi. Shuningdek, Shukur Sa’dullaning yil fasllari haqidagi she’rlari maktab darsliklaridan o`rin olganligi e’tiborli. Muallifning "Yoriltosh", "Kachal polvon, yoxud yog`och qo`g`irchoqning sarguzashtlari" ertak-dramalari, "No`xatpolvon", "Laqma it", "Ayyor chumchuq" adabiy ertaklarining sujeti va badiiy-kompozitsion xususiyatlari diqqatga sazovor. Shukur Sa’dullaning o`zbek bolalar nasri taraqqiyotiga qo`shgan hissasi "Komandirning boshidan kechirganlari", "Aziz qishlog`im" qissalarida namoyon bo`ladi. Shukur Sa’dulla maktabgacha yoshdagilar uchun samarali ijod etdi. Uning asarlari xilma-xil janrlarda yozilgan bo`lib, asosan, quvnoq voqeaband she’rlar, Vatan tabiatining ko`rkam lavhalarini ifodalovchi peyzaj, portret-she’r, she’riy imzo, o`yin qo`shiq, masal-ertak, masal, topishmoq kabilardan iborat. Ularda kichkintoylar faoliyatining turli qirralari tevarak-atrofga, undagi narsa-hodisalarga munosabati, orzu-o`ylari, intilish hamda xarakteri bolalarcha mushohadakorlik negizida poetik talqin qilinadi. Shoir kichkintoylar hayotida uchraydigan har qanday hodisadan insonni ma’nan boyitadigan ma’no topishga erishadi. Bunday intilishning samarasini "Kim yaxshi?", "Dildor va koptok", "Lola va men", "Oymoma", "Kichkina bola", "Qiz va gul", "Bola va to`rg`ay", "Yomg`ir yog`aloq", "Turnalar", "Hasan-Husan", "Dam olish kuni", "Uloqcham" kabi o`nlab she`rlar misolida ko`rish mumkin.
Adabiyotshunos A.Milient e’tirof etganidek, murg`ak bola tasavvurida otaonasi va yaqin qarindoshlarining o`z hayotida qanday rol o`ynashini anglash – muqaddas Vatan tushunchasi mohiyatini idrok etishning boshlanishidir. Shukur Sa’dulla masalani shu taxlitda his etadi. Buni kichkintoylar gapirish uslubiga monand yozilgan savol-javob tarzidagi "Kim yaxshi?" she’rida aks ettiradi: Ayasi der: – Xo`p, aytib ber, Uyimizda kim yaxshi? – Ayam yaxshi, dadam yaxshi, Buvimlar ham yaxshi! – der. –Akanglar-chi? – Akam yaxshi! 183 –Opanglar-chi? –Yaxshilar! –O`rgilay, – deb hammalari Jajji qizni o`pishar! Ayonlashadiki, oilada hammaning hurmatini qozonish uchun barchani bir xil ardoqlash lozim. Shoir shu axloqiy aqidani bolalar tabiati mantiqiga mos keladigan talqin orqali tasvirlay olgani e’tiborli.
Shukur Sa’dulla 60-yillarga kelib o`z qalamini nasrda ham sinay boshlaydi, bunda ham u maktabgacha yoshdagi kichkintoylarning o`y va orzulari, taqdiri, xarakter-xususiyatlarini badiiy tahlil qilishni maqsad qilib olgandi. Binobarin, uning bunday hikoyalarini ma’lum darajada kichkintoylar olamining o`ziga xos badiiy tadqiqoti desa bo`ladi. Bu hikoyalarning aksariyati ichki qaramaqarshilik negizidagi kompozitsion asosda qurilgan: "Tush", "Ismi qo`yilmagan xat", "Yutqiziq", "Yaxshilik" hikoyalari ana shunday fazilatga ega. Hikoyalarning aksariyatida ifodalanayotgan fikr-muddao muallif tanlagan "Anqov", "Yalqov", "Qo`rqoq", "Qaysar", "Ochko`z", "Chaqimchi", "O`jar", "Dilozor", "Izza", "Gap uqmas" singari sarlavhalardayoq ravshan anglashilib turadi. Bu hajviy hikoyachalarda adibning o`zi tasvirlanayotgan voqealarga aralashmaydi.
"Komandirning boshidan kechirganlari" (1961) qissasi yozuvchining sarguzasht janridagi dastlabki mashqidir. Bu qissa o`zbek bolalar prozasida maktabgacha yoshdagi kichkintoylar hayotini, orzu va tashvishlarini realistik va romantik bo`yoqlarda ifodalagan birinchi yirik asar hisoblanadi. "Komandirning boshidan kechirganlari" asarida serquyosh respublikamizning azim poytaxti, Sharqning mash’ali – go`zal Toshkent shahri besh yashar Hayotning tasodifiy sayohatlari fonida epik tarzda tasvirlanadi. Unda Hayot hali maktab ko`rmagan, kuzatuvchanlik qobiliyati past, maktabgacha yoshdagi kichkintoylarning vakili sifatida harakat qiladi. Asarda Hayotning harakati tasodiflar negizida sodir bo`lsa-da, yozuvchi talqinida ko`zlagan ma’lum estetik-tarbiyaviy maqsadni aks ettiradi. Chindan ham qahramon sayohatlari kechgan Toshkentning e’tiborli joylari tasviri kichkintoyni qanchalik zavqlantira olsa, uning qalbida Vatanga muhabbat tuyg`usini ham shu qadar to`lqinlantira oladi va mazkur tuyg`uning mustahkamlanishiga, e’tiqodga aylanishiga madadkorlik qiladi. Yozuvchi asar qahramoni besh yashar Hayotni ana shunday harakatlari evaziga voqelikni – turmush haqiqatini kichkintoylar saviyasiga munosib aks ettira olgan. Adibning zamonaviy mavzuda yaratgan ikkinchi asari "Aziz qishlog`im" qissasidir. Bu asar 1967-yilda yozilgan bo`lib, 1969-yilda nashr etildi. Shukur Sa’dulla asarda xalqimiz hayotining yangi bir manzarasini – qishloqdagi qaynoq turmushni shaharlik bola Habibullaning qishloqqa qilgan sayohati jarayonida ko`rsatadi. "Aziz qishlog`im"da mavjud obrazlarning barchasida ijobiy insoniy fazilatlar mujassam, shunga qaramay, yozuvchi qissa konfliktini inson va tabiiy ofat o`rtasidagi kurash negizida qurib, "Inson degan so`zning mag`rur jaranglashi"ni (M.Gor'kiy) real ifodalay olgan. 1966-yilda Toshkent zilzilasi faqat toshkentliklarnigina emas, balki butun mamlakatni, hatto million-million bolalarni ham bezovta qilgani tarixiy haqiqatdir. Shukur Sa’dulla qissada xuddi shu mavzuga qo`l urib, bahonada qishloq ahlining zilzila jafokashlariga xayrixohlik tuyg`ularini ifodalashga intiladi. Bu hol, ayniqsa, qishloqliklarning toshkentlik bola Habibullaga munosabatlari fonida yorqin gavdalantirilgan. Shukur Sa’dulla "Kachal Polvon yoxud yog`och qo`g`irchoqning sarguzashti" ertak-qissasini yaratishda o`zbek qo`g`irchoq teatrining chodir xayol va chodir jamol tipida o`ynaladigan Kachal Polvon sarguzashtlariga doir xalq komediyalariga asoslanadi. Xalq komediyalari mazmunini ijodiy qayta ishlab, g`oyaviy-badiiy niyatiga muvofiq qisqartiradi, to`ldiradi va yangi detallar, epizodlar bilan boyitadi. Xalq komediyalarining qo`g`irchoq qahramonlarini esa asar qahramonlariga – badiiy obrazlarga aylantirdi.
Shu asosda ertak-qissada fantaziya va realizm o`zaro uyg`unlashib, asarning yaxlit sujetini vujudga keltiradi. Bunda Shukur Sa’dullaning italiyalik adib K.Kollodining "Pinokkioning sarguzashtlari" hamda rus adibi A.Tolstoyning "Oltin kalit yoki Buratinoning boshidan kechirganlari" asarlaridan ijodiy ta’sirlanganligi ham muhim rol o`ynagan. Asardagi obrazlarning qariyb barchasi qo`g`irchoq komediyalar qahramonlaridan iborat. Adib tayyor obrazlarni o`z holicha ishlatavermaydi. Ularga o`z g`oyaviy-estetik konsepsiyasiga muvofiq ijodiy yondashadi. Fantastik ertak-qissada Shukur Sa’dulla tomonidan ijod qilingan salbiy va ijobiy xarakterdagi to`qima obrazlar ham yo`q emas. Adib har bir xarakterning o`z qiyofasiga, xarakter belgilariga ega bo`lishini ta’minlash maqsadida turli badiiy vositalarga murojaat qiladi. Ertak-qissada ellikka yaqin obraz mavjud. Mazkur obrazlarni g`oyaviy-badiiy estetik xususiyatlari va ijtimoiytarbiyaviy vazifalariga ko`ra uch guruhga bo`lib o`rganish mumkin: 1. Xalq tiplari. Bu guruhga Kachal Polvon, Shomamat ota, Orif jarchi, Boybuva ko`sa, Beknazar karnaychi, Ernazar maymunchi, Jo`ra qiziq, Mullajon, Bichaxon, To`tixon, yetim qiz Mohira, kayvoni, askiyachilar, Qo`zi cho`tir, Ro`zi gov, Dehqon ota, Jalol polvon, rohatijonfurush, egizak aka-ukalar Alijon va Valijon, mehtarbozlar boshlig`i Mirsalim, Qurbonali otalar mansubdirlar. Bular orasida markaziy o`rinda Kachal Polvon obrazi turadi. Kachal Polvon individual belgilarga ega umumlashma tip. U sho`x, quvnoq, xushchaqchaq, sodda va dilkash. Vaziyatni mudom to`g`ri baholay oladi. Bu xususiyatlar uning do`stlari bilan olib borgan siyosiy kurashida qozongan g`alabasini mantiqiy asoslashda o`zini ko`rsatgan. To`g`ri, Kachal Polvon inqilobchi obrazi emas, shunga qaramay, Kachal Polvon Abdurahmonbek saltanatiga qarshi eldoshlari – faqir mahallaliklar ozodligi, haq-huquqlari uchun astoydil kurashgan xalq qahramoni timsoliday kichkintoylar qalbiga yo`l topib, ularga xalqparvarlikdan saboq beradi. Ertak-qissada Kachal Polvon yakka harakat qilmaydi. Hamma faqir mahallaliklar bilan kengashib, ular bilan belgilangan maqsad sari olg`a intiladi. Natijada, doimo g`alaba qozonadi. Yozuvchi shu taxlitda jamoatchilik qudrati va yengilmasligini hayot haqiqatiga muvofiq talqin qiladi. Xalq tiplariga mansub boshqa barcha ijobiy obrazlar epizodik xarakterdadir. Adib bu personajlarning ma’lum g`oyaviy-badiiy qimmatiga va har birining o`ziga xos individual belgilariga ega bo`lishini esda tutishga intiladi. 2. Satirik obrazlar. Bu guruhga hokim Abdurahmonbek, Iso avliyo, Nosir bo`ri, Qora Mirshab, To`racha-chinoq, maktabdor domla, xalfa, Eshonqul, Sarsinboy chavandozlar mansub. Bu salbiy personajlar ijobiy personajlarga nisbatan birmuncha mukammalroq ishlangan. Bulardan tashqari, satirik obrazlar qatoriga savdogar Abdurahim, Mirzasalim oqsoqol, jarchi Mullagarang, ayg`oqchi talabalar – Umar echki, Salim tajang, Ashirbek kabi nomi boru aslida qiyofasini ko`rsatmaydigan personajlar ham bor. Abdurahmonbek – bosh salbiy personaj. Aslida "Sarkardalar" deb ataluvchi chodirxayol qo`g`irchoq teatrida o`ynaluvchi xalq komediyasida Farg`ona viloyatining zolim hokimi qiyofasida ko`rinadigan bu personaj Shukur Sa’dulla talqinida afsonaviy qo`g`irchoqlar mamlakati bo`lmish Shirinsoyning sohib saltanati. U – feodal ierarxiyasining cho`qqisida turgan hamda adolatsiz tizimni butunicha o`zida tajassum etgan zolim va telba hukmdorning timsoli. Unda feodal hukmdorga xos barcha xususiyatlar mavjud. Yozuvchi Abdurahmonbek personajini xarakterlashda rang-barang bo`yoqlarga murojaat etadi. Bunda fosh etuvchi sotsial yumor, ayniqsa, katta rol o`ynagan. Natijada, Abdurahmonbek zolimlikda tengsiz shaxs va feodal davlat arbobining umumlashgan tipi darajasiga ko`tarilgan. Boshqa salbiy personajlarni ishlashda ham Shukur Sa’dulla ular dunyosini ma’naviy qashshoq va badkirdorlar dunyosi tarzida kichkintoylar ko`z o`ngida gavdalantirgan. Shu yo`l bilan kichkintoylarda yomonlik va xunuklikni ezgulik va go`zallikdan tez ajrata bilish malakasini shakllantirishni ko`zlagan. 3. Afsonaviy maxluqlar, hayvonlar, hasharotlar va qushlar obrazlari jumlasiga ajdar, kavsar dev, oq chavkar ot, quyon, chumoli, ko`rshapalak, kaptar, kaklik, bedana va qirg`ovullarni kiritish mumkin. Bularning barchasi ham asar qahramonlari hayotida, xususan, Kachal Polvon faoliyatida muhim rol o`ynaydi. Ajdar, kavsar dev kabi afsonaviy maxluqlar hamda ilon yovuzlik timsoli Shukur Sa’dulla ertak-qissaning badiiy jihatdan qiziqarli bo`lishi, unda xalq komediyalariga xos milliy ruhning barq urib turishi uchun o`zbek xalq ijodiyoti, hatto bolalar folklori namunalariga keng murojaat qiladi; xushchaqchaq askiyalardan, yumorni va o`ychanlikni kuchaytiradigan topishmoqlardan, tez aytishlar, sanamalar, dononishmand maqollari va matallaridan unumli foydalanadi. Bu asarda yaxshilik bilan yomonlik, tadbirkorlik va takabburlik, mehr va g`azab, sabr bilan toqatsizlik o`rtasidagi shafqatsiz kurash ifodalanib, pirovardnatijada yaxshilik, tadbirkorlik, mehr va sabrning tantanasi ko`rsatiladi. Bolalarga shu tushunchalar mohiyati singdiriladi. Binobarin, bu asarlar bolalarda yuksak insoniy fazilatlarni tarbiyalashda va ularning zavqini, qiziqishlarini oshirishda ahamiyatlidir. Shukur Sa’dulla folkloremateriallaridan ijodiy foydalanib, bir nechta dramatik asarlar ham yozdi.