İBN AKİLE
Cemâlüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Saîd b. Akile el-Mekkî (ö. 1150/1737) Hadis, tefsir, kelâm
ve tasavvuf âlîmi, tarihçi ve Kadiri şeyhi.
Mekke'de doğdu. Tahsil hayatından söz ettiği e7-Mevdftibü'i-cezı7eadlı eserinden (vr. 74avd.) 1070 (1660) yılından sonra dünyaya geldiği anlaşılmaktadır. Babası gibi o da Akile veya İbn Akîle lakabıyla anılmış, bazı kaynaklarda adı Muhammed Akile veya Muhammed b. Akile şeklinde zikredilmiştir. Gerek kendisi gerekse biyografisini yazan âlimler, yetişme döneminin çok verimli geçtiğini ve birçok önemli şahsiyetten ders aldığını belirtmektedir. İbn Akile. Hicazlı âlimler yanında hac vesilesiyle Mekke'ye gelen ilim adamlarından da istifade etme imkânı buldu. Kendilerinden uzun süre okuduğu hocaları arasında Salim b. Abdullah el-Basrî, Ahmed b. Muhammed el-Kattân. Uceymî, Ahmed b. Muhammed el-Bennâ, Abdülcelîl b. Ebü'l-Mevâhib el-Hanbelî. Ahmed b. Muhammed en-Nahlî, Abdullah b. Salim el-Basrî ve İlyâs b. İbrahim el-Kûrânî gibi kimseler yer almaktadır. Hüseyin b. Tu'me el-Kâdirî, Ali b. Ahmed el-Küzberî ve Abdülhâlik b. Ebû Bekir el-Mizcâcî gibi âlimler de kendisinden faydalanmıştır.188
İbn Akile ömrünün sonuna doğru gittiği Bağdat. Şam ve Halep'te ders okuttu ve icazet verdi. Bağdat'ta Hintli sûfî Seyyid Ali b. Abdullah el-Ayderûs'un icazetiyle Şeyh Kasım b. Muhammed el-Bağ-dâdî'nin elinden Kâdirî şeyhliği hırkası giydi (1143/1731). Şam'da bulunduğu uzun süre içerisinde Çakmakıye Medre-sesi'nde hadis ve tasavvuf dersleri verdi. Buradan ayrılırken yerine talebesi Küzbe-rî'yi halife bıraktı. Bazı kaynaklarda yer alan ifadelerden onun Anadolu'ya veya İstanbul'a da gittiği anlaşılmakta, ancak bu konuda açık bilgi bulunmamaktadır. Mekke'de vefat eden İbn Akile Dârü'l-Akiliyye diye anılan zaviyesine defnedildi. Burası daha sonra Mekke Emîri Abdullah'ın mülkiyetine geçmiştir. Onun 930 (1524) veya 1149'da (1736) öldüğüne dair bilgiler doğru değildir.
Çok yönlü bir âlim olan İbn Akile tefsir konusunda hacimli eserler vermekle birlikte daha çok hadisçiliğiyle tanınmıştır. Bu alandaki yerini ifade etmek için ondan Hicaz'ın muhaddisi ve hafız diye söz edilmiş, kaynakların ortaklaşa belirttiğine göre müselsel hadis rivayetinde döneminin Önde gelen muhaddislerinden biri olmuş ve İslâm dünyasından pek çok kimse ondan müselsel hadis dinleyip rivayetine dair yazılı icazet almıştır. Müselsel hadisle ilgili el-Fevû^idü'l-celîîe'nm çok sayıda istinsah edilmesi ve Murtazâ ez-Zebîdî gibi bir âlim tarafından üzerine ta'likat yazılmış olması İbn Akile'nin hadis ilmindeki yerini göstermektedir. Zâhid Kevserî Fıkhu ehli'l-hök ve hadî-şühüm adlı eserinde İbn Akile'den Övgüyle söz etmiş, onu Hanefî mezhebine mensup büyük muhaddisler ve hafızlar arasında saymıştır.
Eserleri.
Çeşitli ilimlere dair yaklaşık doksan kitap ve risale kaleme alan 189 İbn Akile'nin bu eserlerinden otuz kadarının günümüze ulaştığı bilinmektedir.
A) Tefsir.
1. ez-Ziyâde ve'1-ihsân fî Sılûmi'l-Kumarı. Süyûtînin el-İtkan fî culûmi'I-Kur'ân'ım tamamlamak için yazılmıştır. Eserde el-İtkön esas alınmakla birlikte ona pek çok yeni bilgi eklenmiş, ulûmü'l-Kur'ân konuları yeniden düzenlenmiş, el-İtkân'üa bulunan bazı yerler çıkarılmış ve hatalı görülen noktalar tenkit edilip doğrusu ortaya konulmuştur. Bu düzeltmelerden sonra eser, Süyûtî'nin el-İtkön üzerine yetmiş dört yeni bölüm (nevi) ilâvesiyle 154 bölüme ulaşmıştır. Eserin bilinen üç yazmasından Süleymaniye Kütüphanesi'ndekinin 190 müellif nüshası olduğu anlaşılmaktadır. Diğer iki nüsha Süleymaniye 191 ve Nevşehir Damad İbrahim Paşa 192 kütüphanelerinde bulunmaktadır. Ab-dülhamit Binşık, Muhammed b. Akile ve ez-Ziyâde ve'1-İhsân fî Ulûmi'l-Kur'ân'i adlı yüksek lisans tezinde İbn Akile'nin hayatı, ilmî kişiliği ve eserlerini incelemiş, ayrıca bu eserin ilkyirmi iki bölümünün edisyon kritiğini yapmıştır.193 Eser üzerinde Muhammed Safa Şeyh İbrahim Hakkı Fehd b. Ali el-Andes 194 İbrahim b. Muhammed el-Mahmûd 195 ve Muslih b. Abdülkerîm es-Sâmidî de 196 Câmiatü'İ-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye'de birer yüksek lisans tezi hazırlayarak büyük bölümünü tahkik etmişlerdir. 197
2. el-Cevherü'1-manzûm fi't-tefsîr bi'1-merfû' min kelâmı Seyyidi'1-mür-selîn ve'l-mahkûm. İbn Akile, beş büyük ciltten oluşan bu tefsirini ez-Ziyâde ve'1-ihsûn'üan sonra 1140 (1728) yılında tamamlamıştır.198 Eserde sadece merfû hadisler kullanılmış, kıraat farkları da ayrı bir başlık altında gösterilmiştir. el-Cevherü'î-manzûm'un İstanbul 199 ve Milano Bibüoteca Ambrosiana'da 200 nüshaları vardır.
3. es-Sırrü '1-esrâ fî mcfnâ sübhânellezî esrâ. İsrâ sûresinin ilk âyetinin tefsiri olup bir nüshası Dârü'1-kütü-bi'l-Mısriyye'dedir.201
4. Hizbü's-sırri'l-maşûn el-müstenbat mine'l-kitâbi'l-meknûn. Havâssü'l-Kur'ân'a dair olan risalenin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde olup 202 Mecmûhtü'l-ahzâb içerisinde basılmıştır.203
B) Hadis.
1. el-Peva'idü'l-ceîÜe fî mü-selselâti Muhammed b. Ahmed 'Akile. Hicaz, Yemen ve Suriye bölgelerinde yaygın olan kırk beş müselsel hadisi ihtiva eden eseri Abdülhay el-Kettânî, 1905'-te Abdülcelîl b. Abdüsselâm Berrâde'den Mekke'de tek mecliste semâ yoluyla rivayet ettiğini söylemektedir.204 Eserin Süleymaniye Kütüphanesi 205 İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı 206 Beyazıt Devlet 207 ve Tire İlçe Halk 208 kütüphanelerime el-Hizânetü't-Teymûriy-ye 209 İskenderiye el-Mekte-betü'l-belediyye Mek-tebetü'l-Ezher 210 Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye 211 Mektebetü Mekketi'l-Mükerreme 212 Berlin Kö-niglichen Bibliothek 213 Ri-yad Üniversitesi 214 ve Princeton Üniversitesi 215 kütüphanelerinde, ayrıca ZiriklTnin özel kitaplığında 216 nüshaları bulunmaktadır. Murtazâ ez-Zebîdînin el-Fevâ'id üzerine et-Tcflîkâtü'1-celîle alâ Müsei-selâti İbn ''Akile adlı bir müstahreci vardır.217 Muhammed Âbid es-Sindî'nin müselselâtla ilgili eseri Haşrü'ş-şârid min (fî) esânîdi Muhammed 'Âbid'de el-Fevâ'id'in tesiri görülmektedir. 218
2. el-Mevâhibü'l-cezîle iî merviyyâti Muhammed b. Ahmed 'Akile. Müellif bu eserinde hocalarından, onlardan okuduğu eserlerden ve tahsil hayatından bahsetmektedir. 113S (1723) yılında tamamlanan eserin Süleymaniye Kütüphanesi 219 Dârü'I-kütübi'l-Misriyye ile.220 Rabat'ta 221 ve Princeton Üniversitesi Kütüphanesi'nde 222 nüshaları vardır. 223
3. Sebetün şağii. İbn Akîle'nin hangi hocalardan hangi senedlerle hadis aldığını gösteren bu kitabın Princeton Üniversitesi Kütüphanesi'nde bir nüshası mevcuttur.224 Eserin Ali b. Ahmed es-Saîdîtarafından Muhtaşaiu Şebeti İbn 'Akile adıyla yapılan ihtisarının ise Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'de 225 ve Abdülhay el-Kettânfnin özel kütüphanesinde 226 birer nüshası bulunmaktadır.
4. Sened. Dârü'1-kü-tübi'I-Mısriyye'de bir nüshası vardır. 227
5. çöze. İbn Akile'nin Şeyh İsmail el-Aclûnî ve Ömer b. Muhammed el-Antâbî'ye verdiği icazetlerin Dârü'l-kütübi'I-Mısriyye ile 228 Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'de 229 nüshaları mevcuttur. 230
6. Muhtasar fi'l-hadîs. Yedi varaklık bir risale olup Tire İlçe Halk Kütüphanesi'nde bir nüshası bulunmaktadır.231
C) Tarih ve Siyer.
1. Nüshatü'l-vücûd fi'î-ahbâri hn hâîi'l-mevcûd. Peygamberler, halifeler, krallar ve padişahlarla meşhur âlimlerden ve kıyamet alâmetlerinden bahseden eserin Mektebetü Mekketi'l-Mükerreme 232 ve Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye'de 233 birer nüshası kayıtlıdır. Bazı kaynaklarda Lisânü'z-zamân fî ahbâri Seyyidi'l-'urbân ve ahbâri ümmetihîmine'l-ins ve '1-cân adıyla İbn Akile'ye nisbet edilen eserin Nüshatü'l-vücûd ile aynı kitap olduğu anlaşılmaktadır.
2. 'Unvânü's-sa'â-de fîmâ hâssa (huşşa) bihİ'n-nebiyyü mine'l-kerâmât ve'1-fezâ^il kable'I-vi-lâde. Eserde Hz. Peygamber'in nübüvvet Öncesi hayatı anlatılmaktadır. 234
3. Risale fîmevlidi'n-ne-bî (Meulid). Süleymaniye 235 ve Princeton Üniversitesi 236 kütüphanelerinde birer nüshası vardır.
D) Tasavvuf ve Ahlâk.
1. İkdü'l-cevâ-hir fî seîâsili'l-ekâbİT. On sekiz tarikatla bunların kollarının tanıtıldığı, silsilelerinin ortaya konulduğu eserin İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı'nda 237 Tire İlçe Halk 238 Brill 239 ve Princeton Üniversitesi 240 kütüphanelerinde, Dârü'l-kütübi'l-Mısriy-ye'de 241 Bibüoteca Vaticana'-da 242 ayrıca Abdülhay el-Kettâ-nî'nin özel kütüphanesinde 243 nüshaları bulunmaktadır. 'İkdü'l-cevâhir sonraki müellifler tarafından tarikat silsilelerinde kaynak olarak kullanılmıştır. 244
2. Hediyyetü'l-hallâk ile'Ş'SÛfiyyeti fî sâ'iri'1-âfâk. Aitı bölüm halinde tasavvufun ana İlkelerinin ele alındığı risalenin bir nüshası Princeton Üniversitesi Kütüpha-nesi'ndedir. 245
3. el-Esrâ-TÜ'1-matviyye fi'l-esmâ i's-Sührever-diyye.246
4. Keşîbü'l-envârfî zikriUâhi'l-'azîzi'l-cebbâr. 1136 (1724) yılında telif edilen bir dua kitabı olup Nuruosmaniye 247 ve Topkapı Sarayı Müzesi 248 kütüphanelerinde birer nüshası mevcuttur.
5. Fıkhü'l-kulûb ve mfrâcü'l-ğuyûb. Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi'nde bir nüshası vardır. 249
6. Kurretü'1-hyn fî beyânı virdi'l-hamîsi ve'1-işneyn. 250
7. Risale fî ed'iyeti'1-hac. 251
8. Nefehâtü'z-zekiyye fi'ş-şaîâti 'alâ hayri'l-beriyye.252
E) Kelâm ve Akaid.
1. el-Mantlku'l-fehvânî ve'1-meşhedü'r-rûhönî fi'l-mecâdi'l-insânî. Hayat, ölüm, ruh, âlemin son bulması, cennet, cehennem ve nefhanın keyfiyeti gibi konuların ele alındığı eser Cemâleddin el-Kâsımî tarafından yirmi iki risale ile birlikte yayımlanmıştır (Kahire 1328).
2. Hakikatü'1-be-yân fî cevâbi's-sâ'il ani'd-delîH ve'd-dâî. Bir nüshası Bağdat'taki Dârü'1-evkâ-fi'l-âmme'dedir. 253
3. Keşfü'l-işkâl fî mes'eleti'l-ef'öl. Eserde Mu'tezile'nin insan fiillerinin yaratılması konusundaki görüşlerine cevap verilmiştir. 254
4. Feyzü'l-mennân fî mcfnâ leyse fi'1-imkân eb-decu mimmâ kân. Allah'ın yarattıklarından daha güzelini yaratmasının mümkün olmadığına dair bir risaledir. Muhammed Habîb el-Hîle, İbn Akîle'nin Mektebetü Mekketi'l-Mükerreme'de 255 kader hakkında bir risalesi olduğunu söylüyorsa da 256 bununla son iki eserden birini mi yoksa başka bir eseri mi kastettiği anlaşılmamaktadır.
İbn Akile'nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: 'Arûsü'l-efrâh îî şerhi ma^nâ hadîşi'l-ervâh, RePü'z-zikr fî fazli'z-zikr; Keşfü'1-hûbe fî me-câni'n-nevbe; ei-Kavlü'n-nefîs fi'l-ce-vâb ''an es'ileti İblis; Risale tetehllaku bi-bey'i'i-'idde ve'1-emâne ve'1-iköle.257 Ayrıca müellifin Şam, Anadolu ve İrak'a yaptığı yolculukları anlatan bir seyahatnamesi bulunduğu kaydedilmektedir.
Bibliyografya :
İbn Akile, el-Feuâ'idü'l-celîle fi müselselâü Muhammed b. Ahmed 'Akile, Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 68, vr. 50h; a.mlf.. et-Me-uâhibü'l-cezile fi merüiyyâti Muhammed b. Ahmed 'Akile, Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 65/2, vr. 8a-9', 74° vd.; a.mlf., ez-Ziyâde ve'l-ihsân fi 'ulûmi'I-Kur'ân, Süleymaniye Ktp., Hekimoğlu Ali Paşa, nr. 6, vr. 239b; Tâcü'l-carü$, "eakl" md.; Murâdî, Sitkü'd-dürer, II, 26-30, 52-55, 219, 304; III, 85, 88, 205, 206, 219, 233; IV, 30-31, 50;Cebertl. 'Aca*ibü'l-âşâr{Bulak). I, 261-288; II, 35, 94; IV, 260; Ahlwardt. Verzeichnis.U, 271; 111, 221; V], 152; Fihristû'l-kütübİ't-ıArabiyyeti'l-mahfüzabi'l-Kütübhâne-ü't'HidMyye, Kahire 1308/1891, VII, 590-591; Hediyyetü'i-1 arifin, II, 323; kâhu'l-meknün, I, 32; II, 9, 106, 726; G. Levi Della Vida. Elenco dei manoscritti arabi islamici della biblioteca Vat/cana, Rome 1935, nr. 1454/4;Brockelmann, GAL, II, 506; Suppt., II, 522; Fİhrisü't-Hizâne-ti't-Teymûrîyye, Kahire 1367-69/1948-50, II, 307; III, 210; Fİhrisü IKûtübij'l-mevcûde bi'l-Mektebeti'l-Ezheriyye: el-muştalah ve culû-mü'1-hadîş, Kahire 1952, Hadis, nr. 335/6, Mus-talah, nr. 364; Muhammed Es'ad Tales. et-Keş-şâf'an mahtûtâti hazâ'ini kütübi'l-eukâf, Bağ-dad 1372/1953, nr. 3371/4; Muhammed Hasan Bikâî, Kitâbnâme-i Büzürg: Kur'ân-ı Kerim, Tahran 1374 hş./1995, I, 160; Fuâd Seyyid. Dârü'l-kütübi'l-Mışriyye, Fıhrisü'l-mahtûtât I: Muştatahu't-hadîş, Kahire 1375/1956, s. 94, 259, 272, 292, 310-311; Kehhâle. Mu'cemü'l-mü'eltifin, VIII, 264; Abdülhay el-Kettânî, Fİhri-sü'l-fehâris, I, 98, 485, 513; II, 572, 584, 607-608, 662, 737, 738, 863, 865, 921-922, 976, 998, 1009-1010; Ziriklî. e/-A'/âm(Fethullah}. VI, 13; M. Zâhid el-Kevserî, Ftkhu ehtiVlrâk ve ha-dîşühüm (nşr. Abdülfettâh Ebû Guddel. Beyrut 1390/1970, s. 75;EIbânî, Mahtûtât, nr. 3672, 9027; O. Löfgren - R. Trainİ. Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Biblioteca Ambro-siana, Vicenza 1975-81, nr. 135; R. Mach, Catalogue of Arabic Manuscripts in the Garrett Collection Princeton üniuersity Library, Princeton -New Jersey 1977, nr. 76, 77, 78, 774, 775, 1956, 2867, 4559; Abdurrahmanb. Süleyman el-Ehdel, en-Mefesü'l-Yemânî ue'r-rûhu'r-reyhânifî icâzeti'l-kudâti beni'ş-Şeukânt (nşr. Merkesü'd-Dirâsâtve'l-ebhâsi'l-Yemeniyye). San'a 1979, s. 20-21, 273, ayrıca bk. tür.yer.; Fİhrisü mahtûtâti Câmi'ati'r-Riyad: et-had'tş oe \ıtû-müh, Riyad 1980, nr. 707/1; Nüveyhiz. Mu'ce-mû't-müfessirin, 11, 487; Ali Şevvâh İshak, Muc-cemü muşannefâti'l-Kur'âni'l-Kerîm, Riyad 1403-1404/1983-84, III, 176; Abdullah Mirdâd Ebü'l-Hayr. ei-Muhtaşarmin KitabiNeşri'n-nevr (nşr. M. Saîdel-Âmûdî-Ahmed Ali). Cidde 1406/ 1986, s. 35, 292, 462-464; Abdülhamit Birışık, Muhammed b. Akile ue ez-Zİyâde ue'l-İhsân /î Ulûmi'l-Kur'ân't (yüksek lisans tezi. 1990, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü), s. 2-61;Kettânî. er-Risâtetü't-müstetrafe (Özbek), s. 124; M. Habîb el-Hîle, et-Târîh üe'l-mû'errihûn bi-Mekke, Lon-don 1994, s. 393-396; a.mlf., FıTırisü mahtûtâti Mektebeti Mekkete'l-Mükerreme: Târih, Lon-don 1414/1994, s. 69-70; Zeydb.Abdülmuh-sin Âl-i Hüseyin, Delilü'r-resâ'ili'l-câmi'iyye ft'l-memleketi'l-cArabiyyeti's-Su.câdiyye, Riyad 1415/1994, s. 272; Muhammed Hâdî Müezzin-i Câmî. "tbn cAklle", DMBİ, IV, 323.
Dostları ilə paylaş: |