İbn cübeyr 7 Bibliyografya : 9

İBN EBÜ'l-CÂRÛD

Ebu I-Velîd Mûsâ b. Ebi'l'Cârûd İmrân el-Mekkî İmam Şafiî'nin talebelerinden.

Mekkeli olup kaynaklarda hayatına dair yeterli bilgi bulunmamaktadır. İmam Şa­fiî'den el-Emâlîe diğer bazı kitapları ri­vayet etmiş, Mekke'de Şafiî mezhebine göre fetva vermiştir. Döneminde, bir ko­nuda İmam Şafiî'nin görüşünün ne oldu­ğu hususunda bir ihtilâf meydana geldi­ği zaman kendisine başvurulan bir otori­te idi.⁵⁸⁶ Ay­rıca Süfyânb. Uyeyne, Yahya b. Maîn ve Şafiî'nin talebesi Büveytî gibi muhaddis ve fakihlerden de rivayette bulunan İbn Ebü'l-Cârûd, İbn Hibbân ve İbn Hacer el-Askalânî tarafından güvenilir râvilerden sayılmıştır.

İbn Ebü'i-Cârûd'dan Tirmizî. Ebü'i-Ab-bas Ahmed b. Muhammed el-Ezherî. Za'-ferânî, Rebî" b. Süleyman, Ebû Hatim er-Râzî, İsâm b. Muhammed el-Cürcânî, İbn Vâre ve Ya'küb b. Süfyân el-Fârisî gibi fa-kih ve muhaddisler rivayette bulunmuş­tur. Şâfıî literatüründe adı sık sık geçen İbn Ebü'l-Cârûd'un Tirmizî'nin es-Sünen'inde İmam Şafiî'den rivayet ettiği ba­zı görüşleri yer almaktadır.⁵⁸⁷ İbn Ebü'l-Cârûd'un aslen Mekkeli olması ve burada iken Şa­fiî'den ders almasından hareketle onun rivayetlerinin çoğunluğunu, Şafiî'nin hu­kukî görüşlerinde bir dönüm noktası teş­kil eden Mısır'a seyahatinden önce sahip olduğu "kadîm" görüşlerinin teşkil ettiği söylenebilir.

İbn Ebü'l-Cârûd'un Şafiî'nin ders halka­sında kendisine vekil bıraktığı Büveytf-den rivayette bulunmasından hareketle onun Mısır'a giderek Şafiî'yi burada ziya­ret etmiş olabileceğini söyleyen Mustafa eş-Şek'a İbn Ebü'l-Cârûd'un, "Ebû Ya'küb el-Büveytî komşumdu; geceleri her uyan­dığımda onun Kur'an okuduğunu ve na­maz kıldığını görürdüm ⁵⁸⁸ şeklinde sözlerine daya­narak kendisinin, Büveytî gibi Kur'an'ın mahlûk olmadığı yönündeki görüşlerin­den dolayı Bağdat'a getirilerek onunla birlikte hapsedildiği sonucuna varmıştır ⁵⁸⁹ Ancak kaynaklarda İbn Ebü'l-Câ­rûd'un halku'l-Kur'ân meselesinden do­layı hapsedildiğine dair bir bilgi bulunma­dığı gibi onun Büveytî ile olan komşuluğu­nun Mısır'da olması da muhtemeldir.

Takıyyüddin İbn Kâdî Şühbe'nin Tabakâtü'ş-ŞâfiHyye'sinin bazı nüshalarında İbn Ebü'l-Cârûd'un adının Abdullah b. Zü-beyr olduğu ve 219 (834) yılında vefat et­tiğine dair bir not bulunmaktadır (I, 70). Ancak bu isim ve ölüm tarihi ona değil İmam Şafiî'nin bir diğer öğrencisi olan Ebû Bekir Abdullah b. Zübeyr el-Humeydî'ye aittir. Zehebî'nin uzun bir ömür sür­düğünü belirttiği İbn Ebü'l-Cârûd'un ⁵⁹⁰ İmam Şafiî'nin öğren­cisi olması ve kendisinden rivayette bulu­nan kişilerin yaşadığı tarihler dikkate alın­dığı zaman II. (Vlll.) yüzyılın ikinci yarısı ile III. (IX.) yüzyılın ilk yansı arasında yaşadı­ğı söylenebilir.

Beyhaki, İbn Ebü'l-Cârûd'un el-Muhta-şar adında bir eseri olduğunu ve bu ese­rin Büveytî'nin el-Muhtaşar'ındakinden daha fazla rivayet ihtiva ettiğini söyle-mekteyse de ⁵⁹¹ eserin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilin­memektedir. Diğer taraftan İbn Abdül-ber en-Nemerî. İbn Ebü'l-Cârûd'un Zahi­rî mezhebinin kurucusu Dâvûd ez-Zâhirî ile kıyasın anlamı üzerinde mektuplaştı­ğını ve Davud'un ona karşı kıyasın iptali konusunda bir risale yazdığını söylemek­tedir.⁵⁹²

Bibüyografya :

Tirmizî, "Taharet", 6, "Şalât", 13; İbn Hibbân. eş-Şikât, IX, 162; İbnü'n-Nedîm, et-Fıhrist (Te-ceddüd). s. 264-269; Beyhaki. Menâkıbü'ş-Şâfi'î (nşr. Seyyid Ahmed Sakr), Kahire 1391/1971,1, 257; 11, 325, 327, 329, 331; Abbâdî. et-Fuka-/lâ'ü'ş-Şâ/i'iyye, s. 25; İbn Abdülber el-Intikâ', Kahire 1350, s. 105; Hatîb, Târîhu Bağdâd, XIV, 300; Şîrâzî, Tabakâtü'l-fukahâ", s. 98-100; SenVânî, el-Ensâb, II, 339; İbniTs-Salâh, Taba-kâtü't-fuk.ahâii'ş-Şafiıiyye (nşr. Muhyiddin Ali Necîb|, Beyrut 1413/1992, II, 890; Nevevî, Teh-zîb, II, 120; Mizzî, Tehzîbü'l-Kemâl, XXIX, 41; Zehebî, A'lâmü 'n-nübeiâ\ VIII, 311; a.mlf.. Tâ-rîhu-l-Islâm:sene231-240, s. 370-371;a.mlf., e/-KâşiT(nşr. Muhammed Avvâme -Ahmed Mu­hammed Nemr el-Hatîb), Cidde 1413/1992, II, 303; Sübkî, Tabakât (Tanâhî), II, 161-162; İs-nevî. Tabakâtü'ş-Şâffiyye, I, 38; İbn Kesîr, Me-nâkıbü'l-İmâmi'ş-Şâfi'î (nşr. Halîl İbrahim Mol­la Hatır). Riyad 1412/1992, s. 158; İbn Kadı Şüh-be, Tabakâtü'ş-Şâfi'iyye, I, 70; İbn Hacer, Tak-nbü't-Tehzîb.n, 281;a.mlf., Tevâli't-te'sîs li-me'âlîMu/ıammed b. tdrîs (nşr Ebü'1-Fidâ Ab­dullah e!-Kâdî|, Beyrut 1406/1986, s. 88; Haz­recî. Hulâşatü Tezhîb, s. 390; Hüseynî. Jabakâ-tü'ş-Şâli'iyye, s. 29; Mustafa eş-Şek'a, el-İmâm Muhammed b. Idrîs eş-$âfi% Beyrut 1404/ 1984, s. 183, 301; Abdülganî ed-Dakr. el-İmâ-mü'ş-Şâfi'î fakihü's-sünneti'l-ekber, Beyrut 1407/1987, s. 335; Ahmed Nahrâvî Abdüsselâm el-Endûntsî, el-lmâm eş-Şâfi'î fi mezhebeyhi'l-kadîm ue'l-cedîd, \ Baskı yeri yok| 1408/1988 (Dârü'l-Kütüb). s. 618;Ahmetözel. "Büveytî", DlA, VI, 500.

İBN EBÜ'D-DEM

Ebû İshâk Şihâbüddîn İbrâhîm b. Abdillâh b. Abdilmün'im b. Alî el-Hemdânî el-Hamevî (ö. 642/1244) Şafiî fakihi ve tarihçi.

21 Cemâziyelevvel 583'te (29 Temmuz 1187} Hama'da doğdu. Büyük dedelerin­den Ebü'd-Dem'e nisbetle İbn Ebü'd-Dem diye anıldı. İlk öğrenimini Hama'da yaptı ve genç yaşta Bağdat'a gitti. Burada baş­ta İbn Sükeyne (Ebû Ahmed Abdiilvehhâb b. Ali) olmak üzere birçok âlimden hadis oku­du, Şafiî fıkhını öğrendi. Abbasî Halifesi Nasır- Lidînillâh başarılı bir talebe olma­sından dolayı kendisine hil'at giydirdi. Tahsilini tamamlayıp Hama'ya döndükten sonra Halep, Dımaşk, Musul ve Kahire'ye giderek ders okuttu.

İbn Ebü'd-Dem 622 (1225) yılında Ha­ma kadılığına tayin edildi. Hama Eyyûbî Emîri I. el-Melikü'l-Mansûr Muhammed'in veliaht tayin ettiği oğlu el-Melikü'l-Mu-zaffer Mahmûd 626'da (1229) Hama'-yı istilâ edince onun yanında yer aldı. el-Mel ikü'l- Muzaffer, bilgili ve güveni­lir bir kimse olduğuna kanaat getirerek onu diğer Eyyûbî emîrlerine ve devlet başkanlarına elçi olarak göndermeye ka­rar verdi. İbn Ebü'd-Dem, 641'de (1243) Abbasî Halifesi Müsta'sim-Billâh'm hilâ­fet makamına geçmesini tebrik ve babası Müstansır-Bİllâh'ın vefat dolayısıyla ta­ziye için el-Melikü'1-Muzaffer'İn elçisi sıfa­tıyla Bağdat'a gitti. Ayrıca Mardin Artuk-lu Emîri Saîd Necmeddin Gâzî b. Melik Mansûr'a, Halep Emîri Melik Nâsır'a, Mu­sul Emîri Bedreddin Lü'lü'e el-Melikü'l-Muzaffer'in birer mektubunu ulaştırdı. İbn Ebü'd-Dem'in Halep, Harran, Düney-sir yoluyla Mardin'e, oradan Nusaybin'e, ardından Musul üzerinden Bağdat'a var­dığı bu seyahat esnasında Moğollar Ana­dolu'yu işgal ediyorlardı. Ertesi yıl el-Me-likü'l-Muzaffer Mahmûd'un vefatını hali­feye bildirmek üzere tekrar Bağdat'a git­mek için yola çıkan İbn Ebü'd-Dem yolda hastalanıp Hama'ya döndü; kısa bir süre sonra 1S Cemâziyelâhir 642'de (18 Kasım 1244) burada vefat etti.

Takva sahibi bir kimse olan İbn Ebü'd-Dem bilhassa Şâfıî fıkhını çok iyi biliyordu. İsnevfnin Şafiî mezhebinde "imam" ola­rak nitelediği İbn Ebü'd-Dem'in ⁵⁹³ İctihadlarından birçoğu kendisinden sonra gelen âlimlerce de benimsenmiştir. İbnü's-Sâbûnî, Cemâ-leddin Ebû Hâmid Muhammed b. Ali el-Mahmûdî, Zehebî'nin hocalarından Şehâ-beddin Ebû Bekir ed-Deştî ondan hadis öğrenmiştir. Ayrıca iyi bir tarihçi olup et-Târihu'I-kebîr'i daha sonraki tarihçiler tarafından kaynak olarak kullanılmıştır. İbn Ebü'd-Dem'in Hemedan'da kadılık yaptığına dair bilgi doğru değildir.

Eserleri.

1. Kitâbü Edebi'1-katâ.⁵⁹⁴ Bir mukaddime ile altı bölümden meydana gelen eserde kazanın tanımı, kadı olmanın şartlan, yargılama süreci, davacı ve davalılarla şahitlerin durumuna dair bilgilere, yargı kararlarının denetimi (temyiz), yemin, gıyabî yargılama, kadı si­cillerinin nasıl tutulması gerektiği, vekâ­let (avukatlık) gibi konulara yer verilmiştir. İslâm muhakeme hukuku (edebü'l-kadî) li­teratürünün en güzel örneklerinden olan eser, bu alanın tarihî gelişimi hakkında da önemli ipuçları ihtiva etmektedir. Müel­lifin kaynakları arasında Şafiî'nin eî-Üm, Müzenî'nin el-Muhtaşar, Mâverdfnin ei-Hâvi'l-kebîr, Ebû İshakeş-Şîrâzî'nine-Mühezzeb, İmâmü'l-Haremeyn el-Cü-veynînin Nihâyetü'l-matlab fî dirâye-ti'l-mezheb ve Gazzâlî'nin el-Basît ve el-Vasît adlı eserleri zikredilebilir. İbn Ebü'd-Dem'in İbnü'l-Haddâd el-Mısrî, Ebû Âsim el-Abbâdî ve İbnü'1-Kas gibi müelliflerden de istifade ettiği görülmektedir. Eser İbn Hacer el-Heytemî. Şemseddin er-Remlîve Süyûtî gibi pek çok âlim tarafından kay­nak olarak kullanılmıştır. Birçok nüshası bulunan Kitâbü Edebi'î-kazâ3 Muham­med Mustafa ez-Zühaylî ⁵⁹⁵ Muhammed Abdülkâdir Atâ (Beyrut 1407/1987) ve Muhyî Hilâl es-Serhân (Bağdad 1404/1984) tarafından neşredilmiştir.

2. Kitâbü't-Törîhi'1-îsîâmiyyi'l-muhtaşar. Hz. Peygamber ile başlayıp 628 (1231) yılına kadar gelen muhtasar bir İslâm tarihidir. Olaylara kı­saca temas eden ve her yıl içinde vefat eden şahsiyetleri zikreden eser kronolo­jik esasa göre kaleme alınmıştır. Müellif ayrıca yaşadığı dönemdeki Haçlı seferleri­ne dair bilgi vermiştir. Cezîl Abdülcebbâr el-Cömerd eserle ilgili olarak A Critical Edition of al-Tarikh al-Islami al-Mukh-tasar adıyla bir doktora tezi hazırlamış­tır.⁵⁹⁶ Hâ-mid Zeyyân Ganim Zeyyân, eseri et-Târîhu'i-İslâmî el-matiûİ bi'smi't-târîhi'l-Muzafferî adıyla neşretmeye başlamış ve ilk cildini bastırmıştır (Kahire 1985). Fa­kat naşirin bu esere et-Târîhu'1-Muzaf-feri adını vermesi doğru değildir. Çünkü İbn Ebü'd-Dem'in bu adı taşıyan bir başka eseri daha vardır. Kitabın II. Friedrich'in VI. Haçlı Seferi'yle ilgili kısmını İngiliz­ce'ye çeviren Donald S. Richards, Bodleian Library ⁵⁹⁷ nüshasına dayana­rak ismini Kitâbü'ş-Şemarih fİ't-tevâ-rîh olarak vermiştir.⁵⁹⁸ Cezîl Abdülcebbâr, sadece Bodleian Library nüshasında mevcut olan bu baş­lığın sonradan ilâve edildiğini tesbit et­miş ve orijinal ismin Kitâbü't-Târîhi'lAs-lâmiyyi'l-muhtaşar olması gerektiğini belirtmiştir. ⁵⁹⁹

3. et-TĞTİhu'1-kebîr.⁶⁰⁰ Müellif eserine et-Târihu'1-kebîr adı­nı vermiş olmakla birlikte el-MeIİkü'1-Mu-zaffer hakkında kaleme alınmış olduğun­dan et-Târihu'1-Muzafferîdiye meşhur olmuştur. Altı cilt olduğu kaydedilen ve İbn VâsırınMü/erricıi7-/cürûö'unun, İbn Şeddâd'ın eî-Aclâku'I-hatîre'sinin, Sehâ-vî'nin ei-İ'lâm bi't-tevbîh li-men zem-me't-târih'ınin, İbnü'l-VerdTnİn Târîh'i-nin ve Ebü'l-Fidâ'nın eİ-M uh taşar'in in kaynakları arasında bulunan eserde baş­ta fakihler olmak üzere kelâm, hadis, na­hiv ve dil âlimleri, zâhidler, vezirler, ileri gelen devlet adamları, şair ve ediplerin hal tercümelerine yer verilmiştir. Müellif önce İsimleri Muhammed olanları kaydet­miş, ardından diğer şahsiyetleri alfabe­tik olarak zikretmiş, en sonunda kadınla­ra müstakil bir bölüm ayırmıştır. Cezîl Ab­dülcebbâr el-Cömerd eserin günümüze ulaşmadığını söylemektedir. ⁶⁰¹

4. Şerhu'l-Vasît Gazzâlî'nin el-Vasît fi'l-fürûc adlı eserinin zor anlaşılan kısımlarının şer­hi olup bir nüshası Dârü'l-kütübi'l-Mısriy-ye'de bulunmaktadır.⁶⁰² Bağdatlı İsmail Paşa'nın Kitâbü îzâhi'l-eğâlîü'l-mevcûde fi'1-Vasît adıyla zik­rettiği kitabın ⁶⁰³ bu eser olması kuvvetle muhtemeldir.

5. Tedkîku'l-inâye fî tahkiki'r-rivâye. Ha­dis terimlerine dair olan eserin bir nüsha­sı Cezayir el-Mektebetü'l-vataniyye'de ⁶⁰⁴ kayıtlıdır. ⁶⁰⁵

6. Fetâvâ İbn Ebi'd-Dem. ⁶⁰⁶

7. el-Fıraku'1-İslâmiyye. Süleymaniye ⁶⁰⁷ ve Bursa Es­ki Yazma ve Basma Eserler ⁶⁰⁸ kütüphanelerinde baş tarafı ek­sik birer nüshası. Adana İl Halk Kütüp-hanesi'nde de ⁶⁰⁹ tam bir nüshası bulunmaktadır.

Bibliyografya :

İbn Ebü'd-Dem. Edebü'{-kazâ (nşr. Muhyî Hi­lâl es-Serhârı), Bağdad 1984, neşredenin girişi, I, 17-244; a.e. (nşr. M. Mustafa ez-Zühaylî), Dı-maşk 1982, neşredenin girişi, s. 17-45; a.mlf., Kİtâbü't-Târîhi'l-lslâmİyyi'l-muhtaşar (dokto­ra tezi, 1984, haz. Cezîl Abdülcebbâr el-Cömerd). üniversity of St. Andrews, hazırlayanın girişi, s. 2-121; İbn Vâsıl. Müferricü't-kürûb fî ahbâri Benî Ey yûb (nşr. Haseneyn Rebî'), Kahire 1972-77, IV, 174, 270; V, 85-86, 252, 265-266, 323-324, 346; Ebü'l-Fidâ. el-Muhtaşar, VI, 76; Zehe-bl A'lâmü'n-nübetâ1, XXIII, 125-126;Sübkî, Fa-bakât, VIII, 115-119; İsnevî, Tabakâtü'ş-Şâfi'iy-ye, I, 546-547; İbn Hacer, Tebştrü'l-müntebih, IV, 1460;Sehâvî. el-I'lân bi't-teubîh, s. 50, 210, 306, 315; Keşfü'?-?unûn, 1, 47, 276, 305; II, 1218, 1255, 1446, 1722, 2008; Brockelmann, GAL, 1,423-424; SuppL, 1,588; Zirikiî. el-A'lam, 1,42; Hediyyetü't-'ârirtn,I, 11; Kehhâle. Mu'ce-mü'l-mû'etlifîn. I, 53; D. S. Richards. "The Cru-sade of Frederick Ii and the Hamah Succes-sion-Extracts from the Chronicle of Ibn Abi al-Damm", BEO, XLV(1993). s. 183-200; F. Rosenthal, "Ibn Abi'1-Dam", EF(Fr), III, 705; M. Âsaf Fikret, "İbn Ebi'd-Dem", DMBİ, II, 649- 650.