İBNÜ's-sayrafi, HÜseyin b. MÜbarek 6 ibnu's-sayrafi el-hatib 6

İBNÜ'L-VEZÎR, ABDULLAH B. ALİ ⁴³¹

İBNÜ'L-VEZÎR, EBÛ ABDULLAH

Ebû Abdillâh İzzüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Alî el-Yemânî (ö. 840/1436) Zeydî-Selefî âlimi.

77S (1373-74) yılında Yemen'in Şevde bölgesinde doğdu. İbnü'l-Vezîr künyesini, beşinci ceddi Vezîr Muhammed el-AfîiT-den itibaren Âlü'l-Vezîr olarak bilinen aile­sinden dolayı almıştır. İlimle şöhret bul­muş bir aile çevresinde yetişen, babası şair ve hatip olan İbnü'l-Vezîr, başta Ka­dı Ali b. Abdullah b. Ebü'l-Hayr ve Tecrî-dü'l-kesşâf sahibi Seyyid Ali b. Muham­med b. Ebü'l-Kâsim olmak üzere birçok hocadan kelâm, fıkıh usulü ve aklî ilimle­ri tahsil etti. Daha sonra Yemenin o dö­nemdeki başşehri olan Taiz'e gitti, orada imam Nefîsüddin b. İbrahim el-Alevî'den icazet aldı; ardından Mekke'ye geçerek Muhammed b. Abdullah b. Zuhayre eş-Şafiî gibi âlimlerle tanıştı. Bu görüşmeler düşünce dünyası İçin bir dönüm noktası teşkil etti ve Zeydiyye mezhebinden ay­rılarak Selef anlayışını benimsedi. Mek­ke'de iken Yemen'deki hocalarından Sey­yid Ali b. Muhammed ile tartışmalara gir­di ve ona reddiye olmak üzeree/-'.4vdşim ve'S-kavöşım adlı eserini yazdı. Ömrünün sonlarında Hicaz'dan ayrılıp Yemen'e dön­dü; ancak burada mutaassıp Zeydîler'in sert tenkitlerine mâruz kaldığı gibi çeşitli merciler nezdinde hakkında iftiralarda bulunuldu. Bu sırada birkaç defa inziva­ya çekilerek ücra yerlerde ve mağaralar­da yaşamaya başladı. En son uzletinde İşârü'1-hak adlı eserini telif ettikten kı­sa bir müddet sonra vebaya yakalanarak öldü ve San'a'daki Ferve b. Müseyk Mes-cidi'nin yanına defnedildi.

Talebelik hayatını anlatırken gençliğini kelâm ve cedel ilimleriyle çeşitli mezhep telakkileri uğrunda harcadığını belirten İbnü'l-Vezîr itikadda aklî istidlalin vacip, taklidin ise küfür olduğu şeklindeki pren­sibin bu yönelişinde büyük rol oynadığını belirtir. Ancak kesin bir sonuca ulaşama­dığı için pişmanlık duygusuna kapıldığı­nı, bu sebeple Kitap ve Sünnet'e dönerek bunları incelemeye başladığını kaydeder. Bu incelemeleri sonunda vardığı netice­ye göre âyet ve hadislerde inanç esasla­rını ispatlayan yeterli kanıt ve İslâm muhatiflerine karşı cevapların yanı sıra teb­liğ ve irşada yönelik çeşitli yöntemlerin mevcut olduğunu söyleyen İbnü'l-Vezîr'in en son ulaştığı bu nokta kendi İfadesiyle manevî açıdan şifa bulup rahatlamasını sağlamıştır.⁴³² Geri kalan Ömrünü de "kesin bilgiye ve manevî kurtuluşa ulaşmada en kısa ve fıtrata en uygun yol" olarak ta­nımladığı sahabe ve Selef yolunu açıkla­maya ve yenileştirmeye hasretmiştir.

İbnü'l-Vezîr dinin temel konularını ye­di grupta toplar. Bunlar zarurî ilimlerin ispatı, Allah'ın varlığı, birliği, isimleri, nü­büvvetin gerekliliği, fark gözetmeden peygamberlere iman ve bid'atlan terk şeklinde özetlenebilir. İlkelerin ilk altısı İslâm'ın bütünü olup bunlara muhalefet veya haklarında görüş beyan etmek kü­fürdür. Hemen hemen bütün insanlar, Kitap ve Sünnet'te ayrıntılı biçimde yer alan bais mevzuu ilkeleri gene! çerçeve içinde kavramaya fıtrî olarak yatkın ol­duklarından bunlar için ispat ve istid­lallere girişmeye gerek yoktur.⁴³³

Temel itikadî meselelerde Selef meto­dunu benimseyen İbnü'i-Vezîr eserlerin­de Allah'ın varlığı, sıfatları, kader ve tek­fir gibi konularda genellikle İbn Teymiy-ye ekolünün görüşlerini tekrar etmiştir. Allah'ın varlığını ispatta fıtrat delili üze­rinde dururken inanç konularının gene­linde de Kur'ânî istidlalleri öne çıkarma­ya çalışır. Kur'an'daki delillerin felsefî de­lillerden daha isabetli ve kesin olduğunu söyleyen İbnü'l-Vezîr, bu görüşünü kanıt­lamak amacıyla Tercîhu esâlîbi'l-Kurân calâ esâîîbi'l-Yûnân adlı risalesini kale­me almıştır. Kur'an âyetlerinin rubûbiy-yet, tevhid ve nübüvvetin aklen ispatın­da kâfî gelmediği düşüncesi ona göre bir yanılgıdan ibarettir. Zira Kur'an'da çeşitli aklî istidlalleri ihtiva eden ve bilhassa Al­lah'ın varlığını belirten birçok âyet bulun­maktadır. Arazların hudûsu, imkân, ah­vâl, tevlîd, tafra gibi nazariyeler ihtilâf ve karışıklığa yol açtıkları için usûlü'd-dîn açısından bir fayda sağlamamaktadır.⁴³⁴

İbnü'l-Vezîr'in eserleri incelendiğinde onun en çok tepki gösterdiği hususların kelâmcılar arasındaki ihtilâflar, mezhep­ler ve şahıslar arası tartışmalar ve gide­rek yaygınlaşan tekfir suçlamaları oldu­ğu görülür. Ona göre ihtilâfların sebebi, açık bir şekilde tebliğ edilen iman esaslarının kelâmcılar tarafından zor ve kapalı delillerle ispat edilmeye çalışılmasıdır. Halbuki karmaşık istidlaller hem anla­mayı zorlaştırıp ihtilâfı arttırmakta hem de tekfir suçlamalarına sebep olmakta­dır. Bir ilmin güç meseleleri ele alması o İlimde ihtilâfların çok olmasını gerektir­mez. Meselâ matematik ve astronomi en ince hesapları gerektiren ilimler oldukla­rı halde hükümlerinin çoğu doğrudur ve üzerinde ittifak vardır. Buna karşılıK ast­rolojinin konulan karmaşık, önerme ve öncülleri de yanlıştır. Dolayısıyla bir ilim­deki ihtilâflar zorluktan değil ondaki ku­ralların zayıflığından kaynaklanmaktadı.⁴³⁵ İbnü'l-Vezîr teorik konularla uğraşan kelâmcının durumu­nu, henüz ortaya çıkmayan bir hastalığa karşı önceden ilâç kullanan kişinin duru­muna benzetir. Ona göre yıllarca kelâm konulan ile uğraşılsa bile yine de tahmin edilemeyen ve cevabı düşünülemeyen iti­razların ortaya çıkması mümkündür.⁴³⁶ Ancak me­selâ tıpta giderek yaygınlaşmaya başla­yan aşı uygulaması ve koruyucu hekimlik bu görüşü çürütmektedir. Çünkü gelmesi muhtemel bir tehlikeyi önlemek için Ön­ceden tedbir almanın gereği inkâr edile­mez.

Naslardaki istidlal metodunu öne çıkar­masının yanında akla da vurgu yapan İb­nü'l-Vezîr kuru nakil ve taklid anlayışını eleştirir. Onun karşı çıktığı aklîlik, Aristo ve Yunan düşüncesine dayalı mantıkî ku­rallar ve felsefî istidlallerdir. İbnü'l-Vezîr. Kur'an ve Sünnet çerçevesindeki vahyin metot, işleyiş ve hedeflerine uygun bir aklîliği felsefî-kelâmî akılcılığa tercih et­miştir. Buna rağmen doğruluğu zorunlu olarak bilinen hususların yer aldığı kelâm ilmini inkâr etmediğini ⁴³⁷ ayrıca kendisinden farklı dü­şünenleri de kınamadığını, fakat maksa­da ulaşmada en kısa yoiu takip etmenin esas olduğunu belirtir.⁴³⁸ Onun, Ömrün kısalığından ve gereksiz bil­gilere dalmanın zararlarından bahsedip usûlü'd-dîndeki ihtilâflardan kaynaklanan tartışmalar arasında kaybolmaktan endi­şe duyması kendisini dininin özüne doğ­rudan ulaşma arayışına sevketmiştir.

Zeydî- Mu'tezilî bir çevrede yetişen İb­nü'l-Vezîr'in fikrî dönüşümüne Mekke'de­ki ilim çevresinin yanı sıra Gazzâlî'de ol­duğu gibi zamanındaki ilim anlayışı ile ilim adamlarının tavrının da büyük tesiri olmuştur. Ayrıca İbn Teymiyye ile İbn Kay-yim'in eserlerini tanıması böyle bir terci-

he gitmesini hızlandırmıştır. Yemen'deki Zeydîler'in arasında İbnü'l-Vezîr'le başla­yan Selefî çizgi etkisini sürdürmüş ve Şev-kânî'ye kadar devam etmiştir.

İbnü'l-Vezîr'in masum olan peygambe­rin getirdiği vahiy İle beşer düşüncesini karşılaştırma yanlışlığına düşerek ⁴³⁹ kelâmın ne-bevî bir yöntem olmadığını ispatlamaya çalıştığı görülmektedir. Ona göre kelâm peygamberi bir yöntem olsaydı Kur'an'ın ve diğer mukaddes kitapların araz ve cev­her gibi konulara yer vermesi gerekirdi. Halbuki kelâm âlimleri, sağlam bir iman için akıl yürütmeyi zaruri görmekle birlik­te herkesi aynı istidlal biçimini veya yal­nızca kelâmî istidlalleri uygulamaya mec­bur tutmamışlardır. Ayrıca inanç esasla­rını sunmakla yetinmeyip onların felse­fesini de yaptıkları için kelâmcıların muh­telif terimleri kullanmaları, çeşitli fikirle­ri tartışmaları ve düşünce üretmeleri ta­biidir.

Eserleri.

1. el-Burhânü 1-kâtf ü işbâti (ma'rilreü) 'ş-şdnf. 801 (1399) yılında te­lif edildiğine göre muhtemelen İbnü'l-Ve­zîr'in Kaleme aldığı ilk eser olup daha ön­ceki baskısına (Kahire 1349) ve bir yazma nüshasına dayanılarak Mustafa Abdül-kerîm Hatîb tarafından yayımlanmıştır ( Dımask 1409/1988).

2. Tercîhu esâUbi'l-Kurân cad esâlîbi'l-Yûnân (Beyrut 1404/1984).

3. îşârü'1-hak. Tam adı îşâ-rü'I-hak ca!e'I-halk ü reddi'l-hilâfât 'alâ mezâhibi'1-hak miri uşûli't-tevhîd olan eser 837'de (1434) müteahhirîn Selef metoduna göre kaleme alınmıştır. Bir mukaddime, on kadar bölümden ve bir hatimeden oluşmaktadır. Eserin, itikadî konularda çok sayıda görüş ayrılığı ve tek­fir suçlamaları arasında doğru olanı tes-bit etmek ve yanlışları ayıklamak amacıy­la yazıldığına işaret edilen mukaddime­den sonra sırasıyla ilim bahsi, tevhid ve nübüvvetin ispatı, bid'atlar, te'vil, esmâ-i hüsnâ, Allah'ın fiillerinde hikmet, irade ve kader, efâl-i ibâd ve tekfir konularına yer verilmiştir. Kelâm kitaplarından farklı bir tasnif ve üslûba sahip olması, ihtilâf­ların çözümünde Kur'an'a sıkça referans yapılması eserin beğenilen taraflarıdır.⁴⁴⁰ Ancak düzenli bir siste­matiğinin bulunmaması ve çokça tekrar içermesi kitaptan faydalanmayı zorlaştır­maktadır. Birçok baskısı bulunan ⁴⁴¹ ese­rin mukaddimesi, A. Mustafa Hüseyin Salih tarafından yüksek lisans tezi olarak tahkik edilip yayımlanmıştır. ⁴⁴²

4. Tah-rîrü'l-kelâm fî mes^eleti'r-rü'ye ve lik-ru mâ dâre beyne'l-Mu'tezile ve'l-Eş-cariyye. Rü'yetullah konusundaki farklı görüş ve delilleri ihtiva eden bir risaledir. ⁴⁴³

5. el-'Avâşım ve'!-kavâşım fi'z-zeb ıan sünneti Ebi'l-Kâsım. İbnü'l-Vezîr'in en hacimli eseri olup Selef yoluna dön­dükten sonra Yemen'dekİ hocası Cemâ-leddin b. Ebü'l-Kâsım tarafından kendi­sine gönderilen ve hadis ehlini hedef alan risalelere karşı yazılmıştır. ⁴⁴⁴

6. er-Ravzü'1-bâsim muhtaşarü'l-'Avâşım ve'l-kavâşım.

7. Tenkihu'1-en-7Âr ü 'ulûmi'î-âşâr. Emîr es-San'ânî ta­rafından Tavzîhu'l-efkâr li-mecâm Ten-kihi'l-enzör adıyla şerhedilmiştir. ⁴⁴⁵

8. el-Husâmü'1-meşhûr fi'z-zeb cani'l-İmâmi'l-Manşûr. Mansûr Ali b. Selâhad-din'in imamlığına yapılan itirazlara red­diye olup San'a'daki Mektebetü'l-câmii'l-garbiyye'de yazma nüshası mevcuttur. ⁴⁴⁶

9. el-'Uzle ve kabûlü'l-büşrâ bi'l-teysîr li'1-yüsrâ (Tanta 1412/1992).

10. el-Emr bi'l-ıuzie fîâhiri'z-zamân.⁴⁴⁷ Bunların dışında kay­naklarda İbnü'l-Vezîr'e nisbetedüen baş­ka eserler de vardır.⁴⁴⁸

Bibliyografya :

İbnü'l-Vezîr, İşârü'i-hak'ate'i-halk, Beyrut 1403/1983, s. 15-21, 26;a.mlf., el-Buıhânü'l-kâtıc (nşr. Mustafa Abdülkerîrnel-Hatîb), Dımaşk 1409/1988, s. 93-104; a.mlf., Tercihti esâltb'ı'l-Kur'ân caiâ esâUbi'l-Yûnân, Beyrut 1404/1984, s. 9-22, 39-40; a.mlf., el'Auâşım ue'l-kauâşım (nşr. Şuayb el-Arnaût), Beyrut 1412/1992,1,201-202; Sehâvî. ed-Dau'ü'l-lâmi', VI, 272; Şevkâ-nî. el-Bedrü't-tâii',]\, 81-93; Brockelmann, GAL SuppL.U, 249; Hediyyetd'l-'âriftn, II, 190-191; Rızk el-Hacer, İbnü 'l-Vezîr ei-Yemen't oe mertfıe-cühü'l-kelâmî, Cidde 1404/1984, s. 103-114; Abdullah Muhammed el-Habeşî, Meşâdirü't-fik-ri'l-İstâmî fi't-Yemen, Beyrut 1408/1988, s. 130-131; a.mlf.. Fihrtsü mahlûtali ba'zi'l-mektebâ-Ü't-hâşşa fi'l-Yemen, London 1994, s. 40, 65, 123; Ali b. Ali Câbir el-Harbî, İbnü'l-Vezîr ue ârâ'û.hül-1'ükâdiyye ue cühûdühû fı'd-difâ* ^ani's-sünnetî'n-nebeüiyye, Mekke 1417/1996, 1,89-101.