Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

İSLAM DÜNYASININ QӘRBİN HÜQUQLARINA QARŞI MÜXTӘLİF REAKSİYALARI

Yeni qərb mədəniyyətinin Islam dünyasına iki sifətlə - texnologiya və sənət, digəri siyasi və istismarçı çöhrə - girişi bir tərəfdən yoxsulluq, cəhalət, zülm, fəsad və Islam dünyasına hakim olan qəflət yuxusu, digər tərəfdən müsəlman cəmiyyətləri və xalqları üçün münasibət və problemlər yaratmış iki əsas və bir-birinə bağlı olan məsələlərdir. Bə᾽zi ayıq, müsəlman siyasətçiləri, ziyalıları və alimləri, bu hiylələrə qarşı müqavimət göstərdilər və siyasi-ideoloji mövqe tutmaqla, istismarçılara qarşı üsyan etdilər. Onların bu müqaviməti və hərəkətləri, müxtəlif cərəyan və hərəkətlərin yaranmasına səbəb oldu. Bu hərəkatları bir neçə qrupa ayırmaq olar:

1. Siyasi-hərbi və ictimai hərəkatlar;

2. Ideoloji-mədəni və əqidəvi cərəyanlar;

3. Ümumi və kamil cərəyanlar.

Әlbətdə, bir qayda olaraq siyasi-hərbi hərəkatların, əqidəvi və ideoloji əsasları da var idi. Həmçinin, ideoloji-mədəni hərəkatlar tədriclə siyasi-ictimai, yaxud hərbi hərəkatlara çevrilirdilər. Ancaq bununla belə, bu xüsusiyyətlərdən biri üstünlük təşkil edirdi. Ümumiyyətlə, müsəlmanlar bu iki forma ‒ yə᾽ni, daxili tənəzzül və qərbin hücumları ‒ iki böyük cərəyan və qrupa bölündülər:

1. Qərb mədəniyyətindən təqlidçilik hərəkatı, qərbçilikdən qərbpərəstliyə (modernizm) qədər.

Bu hərəkatın üzvlərini bə᾽zi ziyalılar, siyasətçilər, siyasi, hökumət və hərbi xadimlər, sənət sahibləri və tələbələr təşkil edirdilər. Müxtəlif fikir və hədəflərə malik bu insanlar, Avropanın fəlsəfi və ideoloji cərəyanlarının tə᾽siri altında idilər və qərbçilər, qərbpərəstlər, modernistlər və dünyapərəstlər kimi adlarla adlandırılırdılar.

2. Müsəlmanların avropalılarla günbəgün artan əlaqələri və onların əməli olaraq qərbə üz tutmaları, son iki-üç əsrdə bu hərəkatı yaratdı. Bunun ardınca da tədriclə qərb meyilləri, dəyərləri və təşkilatları da qəbul edildilər. Adı çəkilən cərəyan, müsəlman cəmiyyətlərinin iqtisadi-siyasi və mədəni dəyişməsinin gedişatına böyük tə᾽sir göstərmişdir. Әlbətdə, bu cərəyanın ilk yaranma mərhələlərində və millətçilik ruhiyyəsinin təkamülündə, Islamçılıq və qərbi inkar etmənin əlamətlərini də müşahidə edirik. Bu cərəyanın üzvləri, psixoloji baxımdan, hədəf və əqidələrində ifrat qərbçilik və ifrat mühafizəkarlıq arasında var-gəl edirdilər. Ancaq sonda, daxili zəiflikləri üzündən məsihi ziyalılarla bir səfdə duraraq, qərb mədəniyyətində əridilər və özlərinə inamsızlıqla bu nəticəyə gəldilər ki, hər bir şeydə qərbin şəksiz üstünlüyünü qəbul etməlidirlər. Bu cərəyanın ərəb və Islam ölkələrindəki-məqsəd, hədəf və fikirləri bir-birindən az fərqlənən məşhur üzvlərindən Qasım Әmin, Mustafa Kamal, Әhməd Lütfi Әl-Seyyid və Heykəl (ərəblər), Hindistandan Ser Seyyid Әhməd Xan və Irandan Mülküm Xan və Tağızadənin adlarını çəkmək olar.

Modernistlərin arasında, yalnız ideoloji-mədəni baxımdan qərbdən təqlid etməyə razılıq verənlər də var idi. Lakin bu ziyalıların əksəriyyəti, daxili aramsızlıqların əsaslı köklərini və qərb məsələsini təhlil və izah etməkdə aciz qalaraq ya tənəzzül etdilər, ya qərb imperalizmi ilə əlbir olaraq, inkişaf etməkdə olan burjuaziya və totalitar rejimlərlə birləşərək, hakimiyyətə gələ bilmədilər, ya hakimiyyət başında qala bilmədilər, ya da özlərinə arxalanan bir ideologiya yarada bilmədilər.

2. Dini fikirlərin dirçəldilməsi və yeniləşməsi cərəyanı, fundamentalizmdən Islami radikalizmə qədər.

Islamın dirçəldilməsi məsələsi, dini ideologiyanın yenidən qurulması və müsəlmanların ayılması, son iki-üç əsrdə Islam dünyasının rəhbərləri, alimləri, islahatçıları və mütəfəkkirləri tərəfindən, daxili tənəzzülün, geriləmənin həlli, həmçinin qərb və qərb imperializminin, mədəniyyətinin hücumu məsələsi ilə əlaqədar irəli sürülmüş və araşdırılmışdır.

Bu cərəyan, XII əsrdə (h.q.) Әrəbistanda Vəhhabilik hərəkatının yaranmasından başlayaraq, dini islahatçılıq adı ilə tanındı və XIII əsrin (h.q.) ikinci yarısında Seyyid Cəmaləddin Әsədabadinin meydana çıxması ilə zənginləşərək, müsəlmanların fikir və əməllərini öz tə᾽siri altına aldı. Bu iki bariz nümunə (vəhhabilik cərəyanı və Seyyid Cəmaləddin hərəkatı), dini islahat hərəkatında iki mənbə və mənşə ilə seçilirlər. Beləliklə, dini islahatçılığın¹ dirçəldilməsi, Islam fundamentalizmi (vəhhabilik cərəyanı kimi) və Islam radikalizmi (Seyyid Camal hərəkatı kimi) cərəyanlarını əhatə edir. Islam fundamentalizmi qanadı Ibn Әbdül Vəhhabdan Rəşid Rzaya qədər onlardan sonra Qur᾽anın zahiri, sünnət və saleh əcdadların (Ibn Teymiyyə kimi bariz nümunənin) rəftarlarına əsaslanan prisip və əsaslara bağlı və keçmişdəki sələfilər cərəyanının davamıdır. Lakin onun Seyyid Camalla başlayan digər axını, ağıla, fəlsəfəyə, ictihada əsaslanıb, zamanın tələblərinə uyğun olaraq, yenilikçi və gələcəyi nəzərə alan baxışlarla dini təfəkkürün dirçəldilməsi, yenidən qurulması və müsəlmanların dünya görüşünü islah etməyə çalışır. Dini islahatlar cərəyanı barəsində daha dərin araşdırmalar aparmaq üçün «Miləl və nihəl» kitabında ətraflı toxunulmuş sələfilərlə əşərilər arasındakı fikir və əməl ayrılıqlarına diqqət yetirmək lazımdır. Dini islahatçılıq cərəyanının mühüm şüar, prinsip və xüsusiyyətləri bunlardır:

1. Həqiqi Islama qayıdış və müsəlmanların əqidəsinin xürafat və sələfi bid᾽ətlərindən təmizlənməsi;

Qur᾽ana qayıdışı, əcdadlarının bu barədə düşündükləri mə᾽nasında qəbul edirlər, təfsir və Qur᾽anın batini mə᾽nasını inkar edirlər. Sələfilərə müxalif olan qrup təfsiri rədd etməklə bərabər, eyni zamanda Qur᾽an ayələri haqqında daha dərindən fikirləşməyə tərədardırlar. Sünnətə gəldikdə, dini təfəkkürü yenidən qurulmasına e᾽tiqadı olanların fikiri budur. Lakin sələfi islahatçıların Islamdan anlayışı qısa olaraq budur ki, Islamın əsas dayaqları Qur᾽an, Məhəmməd (s)-ın sünnəti və əcdadların rəftarıdır: «ما كان عليه السلف الصالح». Zərif nöqtə budur ki, sələfi islahatçılar əcdadlar üzərində tə᾽kid etməklə, sonrakı nəsilləri inkar və rədd etmişlər!

2. Müsəlmanların vəhdət və birliyi;

Sələfilər hərəkatında ‒ Ibn Teymiyyədən Ibn Rəşid Rzaya qədər ‒ qərbin mədəni və siyasi istilasına qarşı, həm söz və həm də əməldə ifrat formada şiələri hədəfə almışlar. Onları rafizi bid᾽ətçi, müşrik və mürtədd adlandırırlar. Halbuki, islahatçıların ikinci qrupu arasında ‒ Seyyid Camaldan indiyədək ‒ vəhdət şüarı, tam və əsl mə᾽nası ilə diqqət mərkəzində olmuşdur. Әbduh kimi şəxslərin hamısı, şiə və sünnülərin vəhdətinə inanmışlar.

3. Dini tə᾽lim və əsasların ağıl və zamanın tələbləri ilə uyğunlaşdırılması.

Islahatçılar və bu sahədə də mühafizəkarlarla üz-üzə durmuşlar. Islahatçılar, zamanın tələbləri və dövrün gerçəkliklərinə cavab vermək üçün ağılla din, elmlə iman və ictihadla yenilik arasında uyğunluq və əlaqə yaratmağa çalışırdılar. Lakin sələfi islahatçılar, əsasən sələfilik və Ibn Teymiyyə, Ibn Әbdül Vəhhab kimi şəxslərin tə᾽siri altında ictihada verdikləri yeni mə᾽nada, onun çərçivəsini çox dar və ikinci dərəcəli sayaraq, daha çox əcdadlarının ictihadını qəbul etdilər və gördükləri ən böyük iş müqayisə, oxşar bir üsul oldu. Buna görə də, nəzəri və yeni əsas məsələlər həll olunmamış qaldı.

Dini islahat cərəyanı, əsl Islamı həyata keçirmək və zamanın tələblərinə cavab vermək üçün qərb mədəniyyətinin müsbət və xeyirli xüsusiyyətlərindən, o cümlədən elmi yeniliklərdən, sənaye və texnologiyadan istifadə və təqlid etməyi məqbul sayırdı. Әlbətdə, bu məsələ müstəqil fikri əsaslarla uyğun olan və qərbə xas dünya görüşü, me᾽yar və mədəniyyətlə, xüsusilə də onun istismarçı və qarətçi sifətindən ayrılana qədər mümkün idi.

Bu sözlərlə dini islahatçılar, üçüncü şüarda modernistlərin mövqeyinə yaxınlaşdılar. Lakin əslində fikir, hədəf və əsaslar baxımından modernizm və qərbçilik cərəyanından uzaq idilər. Çünki onlar müstəqil və qərb əleyhinə olan yenilik, elm, siyasi-ictimai islahatlar və yenidənqurmanı məqbul sayır, qərbçi olmaqdan, qərbin iqtisadiyyat, siyasət və mədəniyyətində həzm olunmaqdan çəkinir və şiddətlə imtina edirdilər. Qərb mədəniyyətindən istifadə etməyin dəlili budur ki, bu mədəniyyət qərblilərin özünə məxsus deyil, əksinə insanların və bəşəriyyətin əsrlər boyu sə᾽y, elm və ağlının məhsuludur. Miladi XIX, hicri III əsrin mühüm Islami ‒ islahatçı hərəkatlarından bir neçəsi - Surusi və cudanlı Mehdi, Hindistan və Indoneziyadakı Islamçı hərəkatlar kimi ‒ az və ya çox fərqlərlə, fundamentalist əsaslara malik birinci qrupda yer alırlar. Әlbətdə, onlar heç də vəhhabiliyin tə᾽siri altında deyildilər. Belə ki, onlar bə᾽ziləri əsl sufilik meyillərinə də malik idilər. Ilk ümumu bölgüyə əsasən, siyasi-hərbi sahədə fəaliyyət göstərirdilər. Çünki birbaşa olaraq, avropalıların hücum və istilası ilə üz-üzə durmuşdular. Lakin həmin əsrin sonralarında və indiki əsrdəki islahatçı cərəyanların bir hissəsi ‒ onlar ikinci qrupda yer alırlar ‒ bir qayda olaraq, fikri-mədəni çöhrəyə malik idilər. Onların ardınca siyasi-hərbi və bə᾽zi mədəni-siyasi cərəyanlar da baş verdi.

Әbduh və Iqbal kimi mütəfəkkirlər, əsasən fikri-mədəni meyillərə malik idilər. Sünnü mütəfəkkirlər bir qayda olaraq kütləvi hərəkat və qəfil dəyişikliklərə daha az meyl edirdilər. Lakin Seyyid Camal və Imam Xomeyni hərəkatları kimi cərəyanlar mədəni, siyasi-fikri və ictimai xüsusiyyətlərin hamısına malik idilər və başqalarından daha artıq inqilabi dəyişikliklərlə məşğul idilər.

Iran Islam Inqilabı, ikinci qrupdan olan Islamçı cərəyanlar silsiləsinin müasir dövrdə ən kamil halqasıdır və bu sahədə, dönüş nöqtəsi sayılır. Bu inqilab şiələri sayılan islahatçılar, xüsusilə Imam Xomeyninin rəhbərliyi ilə həyata keçmişdir. Lakin dünya Islam hərəkatı öz böyük hədəf və amallarına çatmaq üçün uzun bir yol keçməlidir. Әlbətdə, Islam dünyası çərçivəsində də bu cərəyan istismar və zülmkar rejimlərin təzyiq və e᾽tirazına mə᾽ruz qalır. Çünki qüdrət ocaqları modernist, qərbpərəst və radikal mühafizəkarların əlindədir.

Bir sözlə, dini islahatçılıq hərəkatının ikinci qolu, dini təfəkkürün yenidən qurulması, Islamın dövrün tələblərinə, xüsusilə də müasir insan və cəmiyyətlərin 3 əsas ehtiyacına ‒ azadlıq, ədalət və mə᾽nəviyyata ‒ cavab vermək iqtidarında olmasını isbat etməyə qadir olma bacarığını göstərməlidir. Fundomentalizm və sələfilik ‒ keçmiş təcrübələrdən göründüyü və gələcək bəhslərdə də yer alacağı kimi ‒ mühafizəkarlığa, qruplaşmaya doğru çəkilmə imkanına malikdir. Islahatçı və islamçı hərəkatı sonra yol azmaya və məğlubiyyətə düçar ola bilər. Orta Şərq və Şimali Afrikadakı müasir Islamçı qruplar, təşkilatlar və hərəkatlar ‒ Әfqanıstan, Pakistan, Misir, Әlcəzair və Tunisdə olduğu kimi ‒ bu yöndə yer alıblar. Onların bə᾽zilərinin əsli fəlsəfi əsaslara malik olmalarına baxmayaraq, dar düşüncələr içində olduqları üçün məhvə doğru gedirlər. Bu müqəddimədən sonra, islamçı hərəkat və axınların qısa şəkildə araşdırılmasına başlayırıq: