İsim ve Sıfatlar Tevhidinde Ehl-i Sünnet’in Muhaliflere Cevabı

ONİKİNCİ BÖLÜM

Allah’ın Zâtıyla Uluvvu ve Yaratıklarıyla Beraberliği Hakkındaki Nasları Bağdaştırma

Söz konusu nasları bağdaştırmanın yollarını anlatmadan önce, burada yazarın (Allah kendisine rahmet etsin) “el-Aklu ve’n-Nakl” adlı kitabında (c.1, s.43-44) işaret ettiği yararlı bir kuralı okuyucuya sunmaktan hoşnutluk duyarız. Bu kuralın özü şudur: “İki delil arasıda çelişki olduğu söylenirse, bu delillerin ikisi birden ya kesin veya zannî ya da biri kesin diğeri zannîdir. Böylece üç türlü delil ortaya çıkmış olur:

• Birincisi: Delillerin ikisi de kesindir. Akıl, bunların gösterdiği anlamın var (gerçek) olduğunu kesinlikle kabul eder. Aralarında çelişki olması olanaksızdır. Çünkü bunların birbiriyle çelişik (çelişkili) olduğunu söylemek, ya birinin ortadan kalkmasını gerektirir ki bu imkansızdır. Çünkü kesin delil, kesinlikle var olan delildir. Ya da birbiriyle çelişkili olmakla beraber her ikisinin de varlığını gerektirir ki bu da diğeri gibi imkansızdır. Çünkü bu, birbirine zıt iki şeyi bir araya getirmektir.

Bu iki kesin delil arasında çelişki bulunduğu zannı:

- Ya her iki delilin de kesin olmamasından

- Ya da, birine bir anlamın, diğerine de başka bir anlamın yüklendiği bu iki delil arasında gerçekte bir çelişkinin olmamasından kaynaklanmıştır. Bu (kural) ise, kitap ve kesin sünnet naslarıyla neshi sabit olan yâni hükmü ortadan kalkmış şeyleri kapsamaz. Çünkü mensûh (hükmü ortadan kalkmış) delil, yok hükmünde olup nâsih (hükmü ortadan kaldıran) delil için bir çelişki oluşturmaz.

• İkincisi: Her iki delilde, ya delâlet (gösterdiği anlam) ya da sübût (var olma) bakımından zannîdir ki bu durumda aralarında önce tercih aranır sonra râcih olan ötekine yeğlenir.

• Üçüncüsü: İki delilden biri kesin, diğeri zannîdir ki, bu durumda akıllıların itifakıyla kesin olan, zannî olana yeğlenir. Çünkü yakîn (kesin olan) zanla bertaraf edilemez, kovulamaz.

Bütün bunlar iyice anlaşıldıysa biz deriz ki: Hiç şüphesiz naslar, Allah’ın hem zâtıyla yaratıklarının üstünde, hem de onlarla beraber olduğunu ifade etmektedir. Bunların her ikisinin de sübût ve delâleti kesindir. Allah Teâlâ şu buyruğunda bunların her ikisini de bir arada (birlikte) belirtmiştir:

“O, gökleri ve yeri altı günde yaratan, sonra Arş’ın üzerine istivâ edendir. Yere gireni ve ondan çıkanı, gökten ineni ve oraya (ona) çıkanı bilir. Nerede olsanız, O sizinle beraberdir. Allah, yaptıklarınızı görendir.”(Hadîd, 4)

Bu ayette Allah-u Teâlâ, yaratıkların (mahlûkatın) en üstünde, en yükseğinde olan Arş’a istivâ ettiğini belirttiği gibi bizimle beraber olduğunu da belirtmiştir. Bunların ikisi arasında bir çelişki yoktur. Çünkü bunları birleştirmek ve aralarını bulmak mümkündür. Bu birleştirmenin ve ara bulmanın mümkün oluşu birkaç bakımdan açıklanabilir:¹⁵⁴

• Birincisi: Bizzat naslar bunları birleştirmiştir. Birleşmelerinin olanaksızlığını söylemek ise imkansızdır. Çünkü naslar olanaksızı göstermez. Nasların olanaksızı gösterdiğini sanan kimse hata etmiştir. Bu kişi, hem Allah’tan yardım, hidâyet ve başarı dileyerek, hem de gayretini, hakkın ve gerçeğin bilgisine ulaşmaya harcayarak nasları birkaç kez daha gözden geçirsin. Gerçek kendisi için açıkça belli olduğunda da bundan dolayı Allah’a hamdetsin. Yok yine anlayamadıysa işi bilenine yâni Allah’a havâle etsin ve şöyle desin:

“Ona inandık; hepsi Rabbimizin katındandır.” (Âl-i İmrân, 7)

“(Rabbimiz!) Seni noksan sıfatlardan tenzîh ederiz; senin bize öğrettiğinden başka bizim bilgimiz yoktur. Şüphesiz bilen, hakîm olan ancak sensin.” (Bakara, 32)

• İkincisi: Yükseklikle beraberlik arasında bir aykırılık yoktur. Daha önce geçtiği üzere beraberlik; karışmayı ve bir mekana girmeyi gerektirmez. Bir şey hem zâtıyla yüksekte olabilir hem de ona beraberlik izâfe (nispet) edilebilir. Aynen şu örnekte söylendiği gibi: “Yürüyoruz, yürüyoruz (devamlı yürüdüğümüz halde) ay hâlâ bizimle beraber”.¹⁵⁵ Halbuki ay göktedir ve bizimle beraber hareket etmemektedir. Bu söz ne lafız ne de anlam bakımından çelişki sayılmaz. Çünkü muhatab, buradaki beraberliğin anlamını ve bu beraberliğin ayın dünyada olmasını gerektirmediğini bilir. Yükseklik ve beraberliğin yaratıklar hakkında bir arada bulunması mümkün olduğuna göre yaratıcı hakkında da bulunması pekâlâ mümkündür.

• Üçüncüsü: Yaratıklar hakkında yükseklik ve beraberlik arasında çelişki bulunduğu varsayılsa bile bu çelişkinin Yaratıcı hakkında da bulunması gerekmez. Çünkü bütün sıfatlarında Allah Teâlâ'nın benzeri hiçbir şey yoktur. Allah’ın zâtıyla yüksekte olması gereğinden ötürü O’nun beraberliği, yaratıklarının beraberliği ile mukâyese edilemeyeceği gibi O’nun yaratıklarıyla beraber olması, onlara karışmasını ve onların içine girmesini de gerektirmez. Çünkü yaratıklarından hiçbir şey O’nu kuşatamaz. Ama O, her şeyi kuşatmıştır.

Yine, Allah’ın zâtıyla yüksekte olmasıyla namaz kılanın karşısında (yüzü yönünde, önünde) bulunduğu¹⁵⁶ hakkında gelen nasları da yukarıda geçen şekillerde bağdaştırmak mümkündür. Bu bağdaştırma hakkında ayrıca şu birkaç yön daha söylenebilir:¹⁵⁷

1- Bizzat naslar, bunları birleştirmiştir. Naslar olanaksızı söylemezler.

2- Yükseklikle karşıda bulunmak arasında bir aykırılık yoktur. Bir şey hem yüksekte hem de karşıda olabilir. Çünkü karşıda olmak, aynı düzey ve yerde olmayı gerektirmez, Örneğin, doğan güneşe bakan kişi, onun yâni güneşin kendi karşısında olduğunu söyler. Oysa güneş göktedir. Bu, ne lafız ne de anlam bakımından çelişki sayılmaz. Şimdi yaratıklar hakkında bu olabildiğine göre yaratıcı hakkında da olması pekâlâ mümkündür.

3- Yaratıklar hakkında yükseklikle karşıda bulunmak arasında çelişki ve karşıtlık olduğu varsayılsa bile, bu çelişki ve karşıtlığın yaratıcı hakkında da bulunması gerekmez. Çünkü bütün sıfatlarında Allah Teâlâ'nın benzeri hiçbir şey yoktur. Allah’ın namaz kılanın karşısında olması, O’nun zâtıyla yüksekte olması gereğinden ötürü, O’nun bu yerde veya namaz kılanın karşısındaki duvarda olmasını gerektirmez.Çünkü yaratıklarından hiçbir şey O’nu kuşatamaz. Ama O, her şeyi kuşatmıştır.