İslam akaiDİ ve kelama giRİŞ

2. AHİRETE ÎMAN

a. Ahîret Günü Ve Ahirete Îman

Ahiret sözü, arabçada son ve sonra olan, son gün anlamında bir kelime olup, bu dünyanın sonuna, bu dünyadan başka ölümle başlayan yeni ve sonsuz hayata denilir.

Istılahta ise ahiret günü îsrâfîl (a.s.) in Alla­nın emriyle, kıyametin kopması için Sûr adı verilen bir boruya ilk defa üflemesinden ikinci defa üfleme­sine (nefh) ve ondan sonra cennetliklerin cennete, cehennemliklerin cehenneme girmesine kadar geçe­cek olan zamana veya sûra ikinci defa üfürüşten başlayıp, sonsuz olarak sürüp gidecek olan zamana denir. Bu tarife göre ahiret günü, kıymet, sûra üfü'rülme, insanların yeniden dirütilmeleri, herkese dünyada işlediklerinin yazılı olduğu amel defterleri­nin verilmesi, amellerin tartılması, bu dünyadaki işlerinden dolayı herkesin hesaba çekilmesi, şefaat, sırat, cennet ve cehennem... gibi hususları ihtiva et­mektedir.

Ahiret gününe iman, îslâmın iman esaslarından olup, genellikle Kur'anda, Allaha imanla yan yana zikredilmiştir. Kitâb-ı Mübînde, ahirete imanın farz olduğunu gösteren pekçok âyet vardır. Bunlardan bir kaçını zikredelim:

“Fakat gerçek iyi amel (birr), Aîlaha, ahiret gü­nüne, meleklere, kitaplara ve peygamberlere iman edenlerin iyi amelidir.” ⁵⁵⁷

“Allaha ve ahiret gününe iman edip salih (iyi ve güzel) amel işleyenlerin Rableri katında büyük ecir­leri vardır. Onlar için korku yoktur. Onlar mahzun da olmazlar.” ⁵⁵⁸

“O kimseler ki, sana indirilene de senden önce indirilenlere de iman ederler. Onlar ahirete de kesin bîr şekilde inanırlar.” ⁵⁵⁹

Ahirete inanmayan kimse, Kur'an âyetlerini in­kâr ettiği için kâfir olur. Bu konuda Kur'anda şöyle buyurulur:

“Kim Allahı, meleklerini, kitaplarını, peygam­berlerini, ahiret gününü inkâr ederek kafir olursa, mutlaka haktan çok uzak bir sapıklıkla sapmıştır.” ⁵⁶⁰

Ahiret ve ahiretteki durumlar, ğayba ait konu lar olduğu için, insan aklı ve pozitif bilimlerle açık­lanamaz. Bu konuda da tek bilgi elde etme vasıta­mız vahiydir. Kur'an-ı Kerimde ve hadis-i şeriflerde ne haber verilmişse onunla yetiniriz. Bunun ötesinde aklî bir yoruma gitmeyiz. Ancak şunu da hatırdan uzak tutmamak gerekir ki, ahiretteki durumlar dünadakine uzaktan yakından benzemez. Aralarında isim benzerliğinden başka bir benzerlik yoktur. Meslâ “İsrafil (a.s.) Sûru üfürecek, insanların tartılacak, herkesin deften ortaya çıkacak” dedîğ'miz zaman, hatırımıza dünyada bildiğimiz bir bo­ru, olur terazi, kağıttan bir defter gelmemelidir. On­ların gerdek şeklini, mahiyetini ancak Allah bilir, biz bilemeyiz. Biz onların var olduklarına inanır, mahiyeti konusunda bir yorum yapmayız.

İslâm dini ahiret inancına büyük önem vermiş­tir. Bu sebeple Kur'an'ı Kerimde ahiret gününden bahsetmeyen hemen hemen hiçbir sure yoktur. Üste­lik Kur'an-ı Kerim ahiret fikrini, zihinlere, bazen apaçık delillerle bazen de misaller vermek suretiyle nakşetmiştir. Kur'an baştan sona inceleyen kimse ahiret için verilmiş pek çok adla karşılaşır. Meselâ, Yevmül'-ba's (yeniden diriliş günü), Yevmü'l- kıyâme (kıyamet günü), Saat (kıyamet), Yevmü'd-dîn (din ve ceza günü), Yevmü'l-hisâb (hesap günü), Yevmü't-telâk (kavuşma günü), Yevmü'l-hulüd (ebe­dilik günü), Dûru'l-ahiret (ahiret yurdu), Yevmü'l-hasret (hasret ve pişmanlık günü), Yevmü'1-feth (fe­tih günü), Yevmü'1-Cem' ve't-teğâbün (Toplama ve aldanma günü, hakiki kâr ve zarar günü), Yevmü'l-hurûc (çıkış günü), Yevmü't-tenâd (bağrışıp çağrış­ma günü) gibi. ⁵⁶¹

Ahirete inanmak, ilâhi adaletin bir neticesidir. Bu dünyada herkes, işlediği suçun cezasını çekme­mekte, bir takım haksızlıklar meydana gelmektedir. Fakat âhirette durum böyle olmayacaktır. Açık ve gizli herşey orada anlaşılacağından, Allah kötüleri azab ile cezalandıracak, iyilere de mükafat olarak cenneti verecektir. Böylece adaleti gerçekleştirmiş olacaktır. Kur'anda şöyle buyurulmaktadır:

“Allaha karşı gelmekten sakınanlara, Rableri katında nimet cennetleri vardır. Kendilerini Allaha vermiş olanları hiç suçlular gibi tutarmıyız? Ne olu­yorsunuz? Ne biçim hükmediyorsunuz? Yoksa okuduğunuz bir kitabınız mı var? Seçtikleriniz herhalde orada olacaktır. Yoksa aleyhimizde, kıyamet gününe kadar sürüp gidecek ahidlerinîz mi var ki, kendile­rinize hükmettikleriniz sizin olacaktır?” ⁵⁶²

“Yoksa kötülükleri kazananlar, kendilerini, iman edip te iyi amellerde bulunanlar gibi mi yapacağız, dirim ve ölümleri bir mi olacak sandılar? Hükmedegeldikleri bu şey ne fena. Allah gökleri ve yeri hak­kın yerine getirilmesine sebep olarak ve herkesin kazandığı ne ise kendilerine asla haksızlık edilme­yerek onunla kargılık verilmesi için yaratmıştır.” ⁵⁶³

Her iki âyetten de anlaşılacağı gibi iyilerle kötüleri bir tutmak ilâhî adalete uygun değildir. Allahın adaleti ve hikmeti bu iki grup ara­sını ayırdetmeyi gerektirir.

Bu' dünya bir imtihan yeridir, ahiretin tarlasıdır. Bu dünyada ne ekilirse ahirette o biç ilecektir. Dün­yada iyi işler yapanlar ahirette güzel karşılıklar; kötülükleri işleyenler azab göreceklerdir. Bu konuda Kur'anda pek gok ayet vardır. İnsan boşuna yaratıl­mamıştır. Yaratılış gayesini gerçekleştirmek, yer­yüzünde Allahın halifesi olmak, ancak O'na kulluk yapmak için yaratılmıştır. Öyleyse bu görevleri ye­rine getirmekle mükelleftir:

“Sizi ancak boş yere yarattığımızı ve sizin bize döndürülmeyeceğinizi mi sandınız? Mülk ancak ken­di hakkı olan Allah (böyle abes ve boş şeylerden) çok yücedir.” ⁵⁶⁴

İnsan aklı ahiret hayatını imkânsız görmez, ak­sine caiz ve mümkin görür. Ayet ve hadisler ise, bu hayatın muhakkak olacağını kesin olarak bize haber verince, ona inanmak her müslümana farz olmakta­dır:

“İnsan kendisinin başıboş bırakılacağını mı sa­nıyor? O (döl yatağına) dökülen meniden bir damla su değil miydi? Sonra o meni bir kan pıhtısı olmuş, derken Allah onu insan biçimine koyup yaratmış, (uzuvlarını) düzenlemiştir. Hülasa ondan erkek ve dişi iki sınıf çıkarmıştır. (Bütün bunları yapan Al­lah) ölüleri tekrar diriltmeye kadir değil midir?”⁵⁶⁵.

Tarihin derinliklerinden günümüze doğru bir göz attığımızda, insanda bir ebedilik duygusunun var ol­duğunu görürüz. Ayrıca “kişi sadece bu hayat ve bu kısa süre için yaratılmamıştır” şeklinde insan fıtratı­nı kaplayan gizli vicdan ve şuur; insanın bu dünya­da vatanından ayrı kalmış bir garip yolcu veya esas yurduna dönmek isteyen bir misafir olduğu duygusu bizi bir ebedî alem fikrine götürmektedir. Kur'an, “Hayat ancak bu, dünyadakidir, ölürüz ve yaşarız, tekrar diriltilmeyiz” ⁵⁶⁶ diyenleri “in­karcı ve ahireti yalanlayan” kişiler olarak kabul et­miş ⁵⁶⁷ ve şu karşılığı vermiştir:

“(Onlar) 'hayat, ancak bu dünyadaki hayatımız­dır. Ölürüz ve yaşarız. Bizi ancak zamanın geçişi yokluğa sürükler' derler. Onların bu hususta bir bilgisi yoktur. Sadece böyle sanırlar. Ayetlerimiz on­lara açıkça okunduğu zaman, delilleri yalnızca: 'doğru sözlü iseniz babalarımızı getirin bakalım' de­mek olur. De ki: 'sizi Allah diriltir, sonra öldürür, sonra sizi şüphe götürmeyen kıyamet gününde top­lar. Ama insanların çoğu bilmezler. Göklerin ve ye­rin hükümranlığı Allahındır. Kıyamet kopacağı gün işte o gün, batıl sözlere uymuş olanlar hüsranda ka­lırlar” ⁵⁶⁸

b. Ahîret Hayatının Devreleri

1- Kabir (Berzah) Hayatı

İki türlü kıyamet vardır. Bunlardan biri İsrafil (a.s.) in Sûra üfürmesi ile kopacak olan kıyamettir ki buna büyük kıyamet denir. Diğeri ise küçük kıya­met olup, ölümdür. İşte ölüm ile başlayıp, ahiret ha­yatının ikinci devresi olan “ölümden sonra tekrar di­riltilme-ba's) anına kadar devam eden devreye kabir hayatı veya berzah adı verilir. Her insan, ister ölerek toprağa gömülsün, ister boğularak denizin di­binde kalsın, veya yırtıcı bir hayvan yahut kuş kar­nında bulunsun, yahut ta yanarak külü havaya ka­rışsın, mutlaka kabir (berzah) hayatını geçirecek ve kıyamet günü diriltilecektir. Genellikle insanlar ölünce kabre konulduklarından, bu gibi durumlarda, da kabir hayatı ifadesi kullanılmaktadır. İnsan öl­dükten sonra kabre konulunca, Münker ve Nekîr adında iki melek kendisine gelerek, “Rabbin kimdir? Peygamberin kimdir?...” diye sorular sorarlar. İman ve salih amel sahipleri bu sorulara doğru cevap ve­rirler. Bu gibi ölülere cennet kapıları açılır ve cen­net kendilerine gösterilir. Kâfir veya münafık olan­lar ise bu sorulara doğru cevap veremezler. Onlara da cehennem kapıları açılır, oradaki azab kendileri­ne gösterilir. Kâfirler ve münafıklar kabirde azab görecekler, müminler ise nimetler içinde, sıkıntısız yaşayacaklardır. Kabirde nimet ve azabın varlığını gösteren bir takım âyet ve hadisler vardır.

a) Bir âyet-i kerimede, “Firavun ve adamları sabah akşam ateşe atılırlar. Kıyametin kopacağı gün de denilir ki: 'Firavun hanedanını ateşin en şid­detlisine sokun.” ⁵⁶⁹ buyurulur. O halde kıyamet kopmadan önce de, yani kabirde de azab görülmesi söz konusudur.

b) “Allah iman edenlere bu dünya hayatında da, ahirette de o sabit sözlerinde daima sebat ihsan eder.” ⁵⁷⁰ âyetinin kabir azabı hakkında nazil olduğu peygamberimizden rivayet edilmiş­tir. ⁵⁷¹

c) “Onlar: 'Rabbimiz bizi iki defa öldürdün, iki defa dirilttin. Biz de suçlarımızı itiraf ettik, bir da­ha çıkmağa yol var mıdır? derler.” ⁵⁷² âyetinin de kabir azabına delâlet ettiği bildiril­miştir. Zira âyetteki birinci ölüm, dünya hayatının sonu; ikinci öldürme, kabirdeki birinci diriltmeyi takip eden ölüm, ikinci diriltme de ba's diye tefsir edilmiştir. ⁵⁷³

d) Peygamber Efendimiz bir mezarlıktan geçer­ken, iki mezardaki ölünün bazı ufak şeylerden dola­yı azab çekmekte olduklarını gördü. Bu iki mezar­daki ölülerden biri hayatında koğuculuk yapıyor, di­ğeri ise idrardan sakınmıyordu. Bunun üzerine Rasulullah yaş bir dal almış, ortadan ikiye bölmüş ve her bir parçayı iki kabre de birer birer dikmiştir. Bunu gören ashab niye böyle yaptığını sordukların­da; “Bu iki dal kurumadığı müddetçe, o ikisinin çek­mekte olduğu azabın hafifletilmesi umulur.” ⁵⁷⁴ ceva­bını verdi.

e) Peygamber efendimiz bir başka hadislerinde “Kabir ya cennet bahçelerinden bir bahçedir veya cehennem çukurlarından bir çukurdur.” ⁵⁷⁵ buyurmuş­tur.

f) Allah elçisi bir başka hadiste de şöyle buyurmuştur:

“Ölü mezara konulunca, birine Münker di­ğerine Nekîr adı verilen siyâh-mavi iki melek gelir. Ona derler ki: 'Şu Muhammed (a.s.) denilen zathakkında ne dersin?' O da şöyle cevap verir: 'O Allahın kulu ve rasulüdür. Ben şahitlik ederim ki Allahtan başka tanrı yoktur. Muhammed onun kulu ve elçisidir.' Bunun üzerine melekler, 'biz senin böyle diyeceğini zaten bilmekte idik' derler. Sonra onun mezarını yetmiş arşın genişletirler. Daha sonra bu ölünün mezarı ışıklandırılır ve aydınlatılır. Daha sonra melekler ölüye 'yat ve uyu derler. O da 'aile­me gidin de durumu haber verin' der. Melekler ona 'zifafa giren ve sadece en çok sevdiği kişi tarafın­dan uyandırılan şahıs gibi mahşer gününe kadar sen uyumana devam et' derler. Eğer ölü münafık olur­sa, meleklere şöyle der: 'Halkın Muhammed hakkın­da bir şeyler söylediklerini işitmiş, ben de onlar gi­bi konuşmuştum. Başka bir şey bilmiyorum.' Melek­ler ona 'böyle diyeceğini zaten biliyorduk' derler. Daha sonra yere 'bu adamı alabildiğine sıkıştır' di­ye seslenilir. Yer de başlar adamı cendere gibi sı­kıştırmaya... O kadar ki kemikleri hurdahaş olur. Mahşer oluncaya kadar mezarda böyle işkence gö­rür.” ⁵⁷⁶

2- Kıyamet Ve Kıyamet Alametleri (Eşrâtü's-Sâat)

Kıyamet kelimesi lûgatta, kalkmak, dikilmek, ayaklanmak, doğrulmak ve dirilmek manalarına ge­lir. Istılahta ise kıyametin iki manası vardır. îlki kâinatın düzeninin bozulması ve her şeyin altüst edi­lerek yok olmasıdır. İkincisi yok olan ve ölen şeyle­rin yeniden diriltilerek ayağa kalkması, kıyamet gü­nünde doğrularak ayaklanması ve mahşere'doğru yönelmesidir. Bu durumda kıyamet, genel bir yok oluşu ve genel bir dirilişi kapsamaktadır. Kıyametin kopması aklın imkansız görmeyeceği bir hadisedir. Çünkü kâinatın yegane sahibi olan Allah Taâlâ, kâi­natı idare eden düzeni geri çekince, gök cisimleri yö­rüngelerinden çıkarak birbirlerine çarpacaklar, kâi­nat bir toz bulutu haline gelerek canlı hiç bir şey kalmayacaktır. Bütün bunlar olurken ortalığı büyük bir gürültü kaplayacaktır:

Aklın caiz ve mümkin gör­düğü kıyametin muhakkak meydana geleceğini Kur' an âyetleri ortaya koymaktadır:

“Ey insanlar Rabbiniz (in azabın)dan sakının. Çünkü o saat (kıyamet) in zelzelesi büyük bir şey­dir. Onu göreceğiniz gün emzikli (her kadın kendi başının derdiyle) emzirdiğini unutup geçer. Yüklü her (gebe kadın) yükünü (çocuğunu) düşürür. İn­sanları sarhoş olmuş gibi görürsün. Halbuki onlar sarhoş değildirler. Fakat Allanın azabı pek çetin­dir.” ⁵⁷⁷

“O gün gök, erimiş maden gibi olacak. Dağlar atılmış yün gibi olacak, kimse dostunu sormayacak.” ⁵⁷⁸

“Gök yarıldığı zaman, yıldızlar dağılıp döküldü­ğü zaman, denizler fışkırtıldığı zaman, kabirler alt üst edildiği zaman, herkes önündeki ve arkasındaki şeyleri bilecektir.” ⁵⁷⁹

“(İnsan) 'kıyamet günü de ne zamanmış' diye sorar. Gözler (dehşetten) kamaştığı, ay tutulduğu, güneş ve ay birleşip (karardığı) zaman. İşte o gün insan 'kaçacak yer neresi' diyecek. Hayır, o gün kaçılmayacak, sığınacak hiçbir yer olmayacak. O gün herkesin varıp karar kılacağı yer ancak Rabbinizin huzurudur.” ⁵⁸⁰

Kur'an-ı Kerimde, kıyamet günü için, es-Sâat, el-Vâkıa (kat'î olarak vukua gelecek olan), et-Tâmmetü'l-kübrâ (büyük felâket, büyük belâ), el-Hâkka (gerçek olan), el-Gâşiye (şiddetiyle birdenbire hal­kı saran), el-Kâria (çarpacak belâ).,, gibi isimler verilmiştir. ⁵⁸¹

Kıyametin ne zaman kopacağını ancak Allah bi­lir. Bu konuda ne Hz. Peygamber, ne ona vahiy ge­tiren Cebrail, ne de Sûra üfürmekle görevli İsrafil bu bilgiye sahip değildir. Allah Taâlâ kıyametin ka­pacağı zamanı ancak kendisinin bildiğini çeşitli âyet­lerde bildirmiştir:

“O kıyametin bilgisi şüphesiz Allah’ın katındadır.” ⁵⁸²

“O saatin ilmi ancak O'na (Allaha) havale edi­lir.” ⁵⁸³

“Kıyametin ne zaman kopacağını sana sorarlar. De ki: Onun ilmi ancak Rabbimin katındadır. Onun vaktini kendisinden başkası açıklayamaz. Göklere de yere de (onu bilmek) ağır basmıştır. (Gökler ve yerler bu bilgiye ulaşma gücüne sahip değildirler). O, size ansızın geliverir.' Tam manasıyla biliyormuşsun gibi sana (tekrar) onu sorarlar. Yine de ki: 'Onun ilmi ancak Allah batındadır. Fakat insanların çoğu bunu bilmezler.” ⁵⁸⁴

Cibril hadisi diye bilinen hadiste Cebrail (a.s.), imân, islâm ve ihsan mefhumlarının tarifini, Rasulullaha sorduktan sonra, kıyametin ne zaman kopa­cağını da sormuş, ondan şu cevabı almıştır:

“Bu me­selede kendisine soru sorulan sorandan daha bilgili değildir.” ⁵⁸⁵

Müslüman için önemli olan, kıyametin ne zaman kopacağını bilmek değil, onun kopmasıyla başlayacak olan ebedî hayata gerektiği şekilde hazırlanabilmektir.

Kıyametin ne zaman kopacağını bilmek mümkin değilse de, Hz. Peygamber bazı hadisleriyle, onun yaklaştığını gösteren alâmetlerden bizi haberdar et­miştir. Bir âyet-i kerimede kıyamet alâmetleri ile ilgili olarak şöyle buyurulur:

“Hâlâ onlar o saatten (kıyametten) ve onun ken­dilerine ansızın geleceğinden başkasını mı bekliyor­lar? İşte onun alâmetleri gelmiştir. Öyleyse bu on­lara geldiği vakit düşünüp ibret almaları kendileri­ne ne fayda verecek?” ⁵⁸⁶

Alimler kıyamet alâmetlerini küçük ve büyük alâmetler olmak üzere ikiye ayırmışlardır. ⁵⁸⁷

a) Küçük Alâmetler:

Büyük alâmetlere göre, kıyametin kopma zama­nına daha uzak olarak, insanların hür iradeleriyle gerçekleşen olaylardır. Halbuki büyük alâmetlerde durum bunun aksinedir. Büyük alâmetler kıyametin kopmasına daha yakın meydana gelecek, bunların meydana gelişinde genellikle insanların iradelerinin bir rolü bulunmayacaktır. Peygamber efendimizin hadislerine dayanarak kıyametin küçük alâmetlerini şöyle sıralayabiliriz:

i) Peygamber efendimizin gönderilmesi ve pey­gamberliğin onunla sona ermesi. Rasûl-i Ekrem bir hadislerinde, “Kıyamet günü ile ben şöyle gönderil­dim.” buyurmuş ve şehadet parmağı ile yanındaki orta parmağını işaret etmişlerdir. ⁵⁸⁸

ii) İlmin kalkıp, bilgisizliğin artması, şarap içme ve zina fiillerinin açıkça yapılması. ⁵⁸⁹

iii) Kadın nüfusunun erkeklere göre çoğalma­sı. ⁵⁹⁰

iv) Yüksek yüksek binaların yapılması, ehliyet­siz insanların söz sahibi olması. ⁵⁹¹

v) Adam öldürme olaylarının artması. ⁵⁹²

vi) Davaları bir olan iki İslâm ordusunun birbi­riyle çarpışması. ⁵⁹³

vii) Her biri, kendisinin Allah’ın elçisi olduğunu iddia eden otuz civarında yalancı Deccâlin ( ortaya çıkması). ⁵⁹⁴

viii) Dünya malının bollaşması, zekât verecek fakirin bulunmaması. ⁵⁹⁵

b) Büyük Alâmetler:

Peygamber efendimiz bir hadislerinde, “Kıya­metten önce on alâmet görmediğiniz sürece dünya­nın sonu gelmez.” ⁵⁹⁶ buyurmuş ve bu alâmetleri şu şekilde saymıştır:

(i) Duman (veya ateş),

(ii) Deccâl,

(iii) Dâbbetü'1-arz,

(iv) Güneşin batıdan doğu­şu,

(v), Ye'cûc ve Me'cûc,

(vi) Meryem oğlu İsa'nın İnişi,

(vii), (viii), (ix), Doğuda, batıda ve arap ya­rımadasında yer batması,

x) İnsanları önüne katıp mahşer yerine sürecek olan bir ateşin Yemenden çıkması.

i) Duman (Duhân): "Müminleri nezleye tutul­muş gibi bir hale getiren ve kâfirleri sarhoş gibi ya­pan bir dumanın çıkışı ye bütün yeryüzünü kapla­ması.

ii) Deccâl: Bu isimde bir şahıs çıkacak ve tan­rılık davasında bulunacak,-istidrâc adı verilen bazı olağanüstü şeyler gösterecektir. Deccâl, Hz. İsâ ta­rafından öldürülecektir. Hz. Peygamber ve diğer peygamberler ümmetlerini Deccâlin fitne ve azgınlı­ğına karşı uyarmışlardır. Peygamber efendimiz bir hadislerinde şöyle buyurmuştur:

“Allah hiçbir pey­gamber göndermemiştir ki, o peygamber ümmetini Deccâlden korkutmuş olmasın. Şüphe yokki Deccâl aranızda çıkacaktır. Onun durumundan hiçbir şey size gizli kalmayacaktır. Zira Rabbinizin tek gözü­nün kör olmadığı ve Deccâlin sağ gözünün kör ve sanki fırlamış gibi olduğu size gizli kalmayacak­tır.” ⁵⁹⁷

iii) Dâbbetü'1-arz; Bu isimde bir canlının çıkmasıdır. Kur’an’da şöyle buyurulmaktadır:

“O söz (ün manası yani kıyamet tehdidi) kendilerinin aleyhin be meydana geldiği zaman, yerden bunlar için bir dâbbe (canlı) çıkarırız ki, onlara, insanların âyetle­rimize kesin bir kanaat beslemez olduklarını (başla­rına kakarak) söyler.” ⁵⁹⁸ Peygamberi­miz de bir hadislerinde, Dâbbetü'l-arzın, yanında Hz. Mûsânın asası ve Hz. Süleyman’ın mührü olduğu halde ortaya çıkacağını, asa il müminin yüzünü parlatıp, mühür ile kâfirin burnunu kıracağını, et­raftaki insanların toplanıp onlara, 'işte şu kafir, iş­te şu mümin' diye söyleneceklerini haber vermiştir.⁵⁹⁹

iv) Güneşin batıdan doğması:

Peygamber Efen­dimiz bu konuda şöyle buyurmuştur:

“İlk çıkacak kıyamet alâmeti, güneşin battığı yerden doğması ve kuşluk vakti insanların üzerine Dâbbenin çıkması­dır. Bu ikisinden hangisi arkadaşından önce çıkarsa, öteki de hemen onun izinde olacaktır.” ⁶⁰⁰

“Güneş ba­tı tarafından doğmadıkça kıyamet kopmaz. Güneş batıdan doğup, insanlar bu olayı görünce toptan iman edecekler, fakat bu önceden iman etmemiş olan veya imanında hayır ve üstünlük kazanmayan kimselerin imanlarının kendilerine fayda vermediği zamandır.” ⁶⁰¹

v) Ye'cûc ve Me'cûc: Bu isimde iki kabilenin yeryüzüne dağılarak bir süre yeryüzünde bozguncu­luk yapmaları, kıyametin bir başka alâmetidir. Kur'an-ı Kerimde bu iki kabile hakkında iki âyet vardır:

“Onlar 'ey Zülkarneyn, Ye'cûc ve Me'cûc, yeryüzünde bozgunculuk çıkarıyorlar. Bizimle onlar arasında bir sed çekmek için sana bir vergi vere­lim mi?' derler.” ⁶⁰²

“Ye'cûc ve Me'cûcün şeddi yıkıldığı zaman, her dere ve tepeden boşanır­lar. Gerçek va'd yaklaştığında inkâr edenlerin göz­leri beleriverir, 'vah bize, bundan önce gaflet içindeydik, hem de zalimdik derler.” ⁶⁰³

vi) Hz. İsânın gökten inişi: Bazı hadislere göre, Hz. İsa kıyametin kopmasına yakın inecek, insanlar arasında adaletle hükmedip, Hz. Peygamberin şeriatıyla amel edecek, Allah’ın takdir ettiği bir süre yer­yüzünde kalacak, Deccâli öldürecek sonra ölecektir. Biz bu konuda Peygamberimizin hadislerinden ikisi­ni vermekle yetinelim: “Hayatım elinde olan Allaha yemin ederim ki, yakında Meryem oğlu İsâ aranız­da âdil bir hakem olarak inecektir. O, haçı kırarak domuzu öldürecek, cizyeyi kaldıracak, bu şekilde mal çoğalacak, kimse mal kabul etmez olacaktır. Hatta bir secde dünya ve dünyadaki şeylerden daha hayırlı olacaktır.” ⁶⁰⁴

“Deccâl ümmetim arasında çıka­cak ve kırk (zaman) kalacaktır. (Rasulullah’ın kırk gün mü, kırk ay mı, kırk sene mi dediğini ravî bil­memektedir). Derken Allah Meryem oğlu İsâyı gön­derecektir. O, Deccâli arayıp yok edecektir. Sonra insanlar yedi sene duracak, iki kişi arasında düş­manlık olmayacaktır. Sonra Allah Şam tarafından soğuk bir rüzgar gönderecek ve yeryüzünde kalbin­de zerre kadar hayır yahut iman bulunan hiçbir kimse kalmayacak,, hepsinin ruhunu kabzedecek (alacak) tir. Hatta biriniz bir dağın içine girmiş bi­le olsa, rüzgar da üzerine girerek ruhunu alacaktır. Bunun üzerine insanların kötüleri kuş hafifliğinde ve yırtıcı hayvan yaratılışında kalacaklar, ne bir iyi­lik tanıyacaklar, ne de bir kötülüğü menedecekler. Şeytan kendilerine görünerek.'bana icabet etmiyor musunuz?' diyecek, onlar da 'Bize ne emredersin?' cevabını vereceklerdir. Şeytan da onlara, putlara tapmayı emredecektir. Onlar bu halde, rızıkları bol, yaşayışları güzel devam ederken sonra sûra üfürülecektir...” ⁶⁰⁵

(vii, viii, ix) Yer batması: Biri doğuda, biri batı­da, diğeri de arap yarımadasında olmak üzere üç yerin batması.

x) Hicaz (veya Yemen) taraflarından büyük bir ateş çıkacak ve her tarafı aydınlatacaktır. ⁶⁰⁶

Kıyametin kötü insanlar ve kâfirler üzerine ko­pacağını Hz. Peygamber çeşitli hadislerinde bildir­mişlerdir. Bu hadislere göre, kıyamet kopmadan ön­ce müminlerin ruhu alınacak ve onların ahirete göç­meleri sağlanacaktır. ⁶⁰⁷ Peygamber efendimiz bir hadislerinde şöyle buyurmuşlardır:

“Kendileri ha­yatta bulunup ta, kıyametin koptuğu zamana erişen kimseler insanların kötülerindendir.” ⁶⁰⁸

3- Sür Ve Sûra Üfürülüş:

Sûr, lûgatta, boru, üfürülünce ses çıkaran boy­nuz, ve seslenmek manalarına gelir. Istılahta ise, kıyametin kopuşunu belirtmek ve kıyamet koptuk­tan sonra bütün insanların mahşer yerine toplan­mak üzere dirilmelerini sağlamak için İsrafil (a.s.) tarafından üfürülen bir borudur. Peygamberimiz bir hadislerinde, Sûrun kendisine üflenen bir boru olduğunu haber vermiştir. ⁶⁰⁹ Fakat bu borunun mahiyeti bizce bilinmemektedir. Sûr da -diğer ahiret halle­rinde olduğu gibi- dünyadaki borulara benzetilemez. Bizim Sûr hakkında bildiğimiz, kendisine üfürüldüğünde kıyametin kopacağı ve insanların tekrar diriltileceğidir. Kur'an âyetlerinden anlaşıldığına göre İsrâfîl (a.s.) Sûra iki defa üfürecektir. İlkin­de, Allah’ın diledikleri hariç, yerde ve göklerde olan herşey dehşetinden sarsılacak, (Nefha-i feza') ve herşey yıkılıp ölecek ve kıyamet kopacaktır (Nef­ha-i saik):

“Sûra üfürüleceği gün, Allah’ın diledik­leri hariç, artık göklerde kim var yerde kim varsa hepsi dehşetle korkmuştur.” ⁶¹⁰

“Sûra bir defa üfürülünce, yerler, dağlar yerlerinden oynayıp birbirine çarparak darmadağın olunca, işte o gün olur. (kıyamet kopar). Gök yarılır da o gün kuvvet­ten düşer.” ⁶¹¹

İsrâfilin sûra ikinci defa üfürmesiyle insanlar dirilecek ve mahşer yerin­de toplanmak üzere rablerine doğru koşacaklardır (nefha-i kıyam):

“Sûra üfürülmüştür. Bir de görür­sün ki onlar, kabirlerinden kalkıp, rablerine doğru koşup gidiyorlar.” ⁶¹² Şu âyet-i kerime ise her iki nefhayı (üfürülüşü) ihtiva etmektedir:

“Sûra üflenince, Allahm dilediği bir yana, göklerde olanlar, yerde olanlar hepsi düşüp ölür. Sonra Sûra bir daha üflenince hemen ayağa kalkıp bakışır du­rurlar.” ⁶¹³

İsrâfîlîn sûra iki defa üfürmesi arasında geçe­cek zaman kesin olarak bilinmemektedir. Ebû Hureyre (öl. 59/679) den rivayet edilen bir hadiste Peygamberimiz:

“Sûra iki defa üfürülme olayı ara­sında kırk (zaman) vardır.” buyurmuşlardır. Orada bulunanlar, hadisi nakleden “Ebû Hureyre'ye

“Ey Ebû Hureyre, kırk gün mü diye sormuş-Bilmiyorum, cevabını almışlardır. Bunun üzere.

“Kırk ay mı? demişler,

“Bilmiyorum, karşılığını vermiş,

“Kırk yıl mı demişler,

“Bilmiyorum, cevabım vermiştir. ⁶¹⁴

4- Ba's (Yeniden Diriltilme) Ve Ahiret Halleri

a) Ba's

Kıyametin kopmasından sonra, Sûra ikinci defa üfürülme ile bütün canlı yaratıklar hesab için tekrar diriltilecekler dir. Tekrar diriliş, Ehl-i sünnet inancı­na göre, hem beden hem de rûh ile olacaktır. Buna göre Allah Taâlâ, öldükten ve çürüdükten sonra dün­yadaki insan- bedenine ait aslî parçaları bir araya getirecek ve ruhu buna iade edecektir. Bu konuda bir âyette şöyle denilmiştir:

“Âyetlerimizi inkâr ile kâfir olanlar (var ya) onları muhakkakki ateşe ata­cağız. Derileri piştikçe azabı tadıp durmaları için, onları başka derilerle yenileyip değiştireceğim. Şüp­hesiz ki Allah mutlak galiptir, yegane hüküm ve hik­met sahibidir.” ⁶¹⁵ Âyet tekrar dirilişte ru­hun yanında beden unsurunun da söz konusu olaca­ğını bildirmektedir.

Kur'an-ı Kerim, öldükten sonra tekrar diriltilişi inkâr edenlere karşı, yeniden dirilmenin aklen müm­kün bir şey olduğunu ve muhakkak meydana gelece­ğini şu şekillerde ortaya koyar. (i) Yeniden diriltmeyi ilk yaratmaya kıyaslamış, birinci yaratılışla ikinci yaratılışa istidlal etmiştir:

“O (Übeyy b. Halef), kendi yaratılışını unutarak bi­ze bir misâl getirdi. 'Bu çürümüş kemiklere kim can verecekmiş' dedi. De ki: 'Onları ilk defa yaratan diriltecek. O her yaratmayı hakkıyla bilendir” ⁶¹⁶

“Ey insanlar, eğer öldükten sonra tek­rar dirilme konusunda şüphede iseniz (ilk yaratılı­şınızı düşününüz). Muhakkak biz sizi topraktan son­ra nutfeden, sonra pıhtılaşmış kandan, sonra da ya­pısı belli belirsiz bir çiğnem etten yar atmış izdir. Dilediğimizi belli bir süreye kadar rahimlerde tutarrız, sonra sizi çocuk olarak çıkartırız. Böylece yeti­şip erginlik çağına varırsınız. Kiminiz öldürülür, ki­miniz de ömrünün en fena zamanına ulaştırılır ki, bilirken bir şey bilmez olur.” ⁶¹⁷

(ii) Zor bir şeyi yaratan kolay bir şeyi elbette yaratır. Göklerin ve yerin yaratılması, insanın yara­tılmasından daha zordur. Buna göre gökleri ve yeri yaratıp, onları direksiz tutan Allah, insanı öldükten sonra tekrar diriltmeye daha çok kadirdir:

“Gökleri ve yeri yaratan (Allah) onlar gibisini yaratmağa gü­cü yetmez mi? Elbette buna gücü yeter. O her şeyi yaratandır, her şeyi bilendir.” ⁶¹⁸

“Hâlâ görüp anlamadılar mi ki, hem gökleri hem de yeri yaratmış ve onları yaratmakta yorulmamış olan Al­lah, ölüleri diriltmeğe muhakkak kadirdir. Evet, O şüphesiz ki her şeye kadirdir.” ⁶¹⁹

Ayrı­ca insanın ilk yaratılışı, ikinci yaratılışına göre da­ha zordur. İnsânı ilkin yaratmağa kadir olan Allah onu ikinci defa tekrar yaratmağa daha kadirdir:

“O, ilkin mahluku yaratıp sonra onu ("öldürdükten ve tekrar dirilttikten sonra) iade edecek olandır ki, bu O'na göre (birinciden) pek daha kolaydır. Gök­lerde ve yerde en yüce sıfatlar O'nundur.” ⁶²⁰

“Biz, ilk yaratılışta aciz mi gösterdik (ki tekrar diriltmekten aciz olalım.) Hayır, onlar bu yeni yara­tılıştan şüphe içindedirler.” ⁶²¹

(iii) Ölü bir durumda ulan yeri canlandıran in­sanı da diriltebilir:

“... Sen yeryüzünü ölü ve kup­kuru görürsün. Fakat biz onun üzerine suyu indirdi­ğimiz zaman o harekete gelir, kabarır, her güzel çiftten nice bitki bitirir. Bunun sebebi şudur: Çünkü Allah Hakkın ta kendisidir. Hakikat ölüleri O diril­tiyor. O şüphesiz her şeye hakkıyla kadirdir. O saat elbette gelecektir. Onda hiçbir şüphe yoktur. Muhak­kak ki Allah kabirlerde olan kimseleri de diriltip kal­dıracaktır.” ⁶²²

(iv) Bir şeyi zıddına çeviren, onu benzerine çe­virebilir. Meselâ suyun bol miktarda bulunduğu ye­şil ağaçtan ateşin çıkması adeta imkânsız iken, ate­şi yeşil ağaçtan çıkaran Allah, insanı tekrar yarata­bilir. ⁶²³

“O Allah ki, size yeşil ağaçtan bir- ateş yap­tı da, şimdi siz ondan yakıp duruyorsunuz. Gökleri ve yeri yaratan (Allah) onlar gibisini yaratmaya gücü yetmez mi? Elbette buna gücü yeter. O herşeyi yaratandır, her şeyi bilendir.” ⁶²⁴

b) Haşr Ve Mahşer

Haşr, lûgatta toplanmak, bir araya gelmek de­mektir. Istılahta ise, Allah Taâlânın insanları hesa­ba çekmek üzere, ikinci dirilişten sonra bir araya toplaması demektir. İnsanların toplandıkları yere mahşer veya arasât denilir. Kur'an-ı Kerimde haşr hakkında pekçok âyet vardır.

“O gün onlar gözleri dönüp kararmış bir halde, öteye beriye yayılmış çekirgeler gibi kabirlerinden çıkarlar, davet edene koşarlar ve kâfirler 'bu ne çetin gün' derler.” ⁶²⁵

“O gün müttakî (Allahtan sakınan) kulları çok esirgeyici (Allanın) huzuruna elciler olarak toplaya­cağız.” ⁶²⁶

“O gün (Allah) hepsini bir araya toplayacak. Sanki onlar gündüzün bir saatından başka (bîr müd­det) eğlenmemişlerdir...” ⁶²⁷

“O gün herkes kardeşinden, anasından, baba­sından, eşinden ve oğlundan kaçar. O gün bunlar­dan herkesin kendine yeter bir işi (derdi) vardır. O gün yüzler vardır, parıl parıl parlayıcıdır, gülücüdür, sevinicidir: O gün yüzler de vardır, üzerlerini toz toprak (bürümüştür). Onu (da) bir karanlık ve siyahlık kaplayacaktır. İşte bunlar kâfirlerdir, facirler (günahkârlar) dir.” ⁶²⁸

Peygamber Efendimiz hadislerinde insanların yalınayak, ilk yaratılışları gibi sünnetsiz ve çıplak bir vaziyette haşrolunacaklarını haber vermiş, ⁶²⁹ her kulun, öldüğü hâl üzere diriltileceğini ⁶³⁰ yani hayır üzere ölmüşse sevindirici hal üzere, şer üzere öl­müşse çirkin bir şekilde diriîtileceğini bildirmiştir.

Rasulullah bir hadislerinde de insanların sınıflar halinde haşrolunacağını söylemiştir:

“İnsanlar kıya­met günü üç sınıf olarak haşrolunacaklardır: yaya sınıfı, atlı sınıfı, ve yüzleri üzerine, sürünen sınıf.” Bunun üzerine

“Ey Allanın râsulü, yüzleri üzerine nasıl yürüyeceklerdir?” diye soruldu. Buyurdu ki: “Onları ayakları üzerinde yürüten Allah, yüzleri üze­rinde yürütmeye de kadirdir.” ⁶³¹

c)- Defterlerin Dağıtılması

İnsanlar, hesaplarının görülmesi için toplandık­tan sonra kendilerine dünyada iken yaptıkları iğle­rin yazılı bulunduğu amel defterleri dağıtılır. Bu defterlerin mahiyeti bizce bilinmemektedir. Onlar dünyadaki defterlere benzemez. Kur'an-ı Kerim, Kirâman Kâtibin adı verilen melekler tarafından dol­durulan bu defterler hakkında bize şu bilgileri verir:

“Herkesin (dünyadaki) amelini kendi boynuna dıladık. Kıyamet günü onun için bir' kitap (defter) çıkaracağız ki, neşredilmiş olarak kendisine kavuşa­cak (ve şöyle çatacak): 'Oku kitabını, bugün sana karşı, iyi hesab görücü olarak kendi nefsin yeter.” ⁶³²

“Kitap (meydana) konmuştur. Görürsün ki, gü­nahkârlar onun içinde (yazılı) olanlardan korkuda­dırlar. 'Eyvah bize' derler. 'Bu kitaba ne olmuş, küçük büyük hiç bir şey bırakmayıp onları saymış.' Onlar (bütün) işlediklerini hazır bulurlar. Rabbın hiç bir kimseye haksızlı ketmez.” ⁶³³

Amel defterleri cennetliklere sağdan, cehennem­liklere soldan veya arkadan verilir. Defteri sağdan verilenlere ashâb-ı yemin, soldan'veya arkadan ve­rilenlere ashâb-ı şimal adı verilir. Defterin sağdan verilmesi bir müjde, soldan- verilmesi ise azabın bir habercisidir.

“Ey insan, hakikat sen rabbine (kavuşuncaya) kadar durmayıp didineceksin. Nihayet O'na ulaşa­caksın. O vakit kitabı sağ eline verilen kimseye ge-'ince, o kolayca-bir hesab ile muhasebe edilecektir. Cennetteki) ailesine de sevinçli dönecektir. Ama kitabı arkasından verilen kimse, yok olmayı isteyecek o şiddetli ateşe girecek. Çünkü o, (dünyada) adamları iğinde bir şımarıktı. Çünkü o, gerçekten yır (o, rabbine dönecekti.) Çünkü Kabbi onu çok iyi görendi.” ⁶³⁴

d) Hesap.

Allah Taâlâ kemâl sıfatlarıyla muttasiftır. Ada­let ve hikmet onun kemal sıfatlarındandır. O yara­tıklarına zulmetmeyen âdil-i mutlaktır, neyi, niçin ve ne şekilde yapacağını en iyi bilen gerçek bir alîm ve hikmet sahibidir. İtaatkâr ile günahkârı, mümin­le kâfiri, iyi ile kötüyü eşit tutmamak onun adaleti­nin ve hikmetinin bir gereğidir. Çünkü bu zıt şeylerı bir ve eşit tutmak, zulüm ve serinliktir. Cenâb-ı hak ise bu tip, noksanlıklardan münezzehtir. İşte Allah Taâlâ, adalet ve hikmetinin bir neticesi ola­rak, insanları ahirette hesaba çeker, onların amelle­rini değerlendirir:

“Göğü, yeri ve bunların arasın­da bulunan şeyleri biz boşuna yaratmadık. Bu, o küfredenlerin zannıdır. ' Bu yüzden küfredenlere ateşten helak vardır. Yoksa biz iman edip te güzel' güzel amel edenleri yeryüzünde fesat çıkaranlar gi­bi mi tutacağız? Yahut Allahtan korkanları, doğru yoldan sapanlar gibi mi sayacağız?” ⁶³⁵

“Göklerin ve yerin yaratılışı, insanların yaratı­lışından elbette daha büyüktür. Fakat insanların ço­ğu bilmezler. Kör olanla gören, iman edip te iyi amellerde bulananlarla kötülük yapan bir olmaz. Ne az düşünüyorsunuz? O saat (kıyamet) mutlaka gelecektir. Onda hiçbir şüphe yoktur. Ancak insanla­rın çoğu buna inanmazlar” ⁶³⁶

İnsanlar, amel defterlerini aldıktan sonra Allah Taâlâ kendilerini hesaba çeker. Peygamber Efendi­miz, o gün insanlara şu beş şeyin sorulacağını haber vermiştir:

i) Ömrünü nerede tükettiğinden,

ii) Gençliğini nasıl geçirdiğinden,

iii) Malını nerede kazandığından,

iv) Malını nereye harcadığından,

v) Bildiklerini uygulayıp uygulamadığından. ⁶³⁷

Hesap ve sorgulama sırasında amel defterlerin­den başka, insanın organları ve yer yüzü de kişinin yaptığı işlere şahitlik edeceklerdir. Bu konuda Kur' an-ı Kerimde şöyle buyurulur;

“O gün Allanın düş­manları, işte onlar toplu halde ateşe sürülecekler­dir. Nihayet oraya geldikleri zaman onlar ne yapı­yor idiyseler, kulakları, gözleri, derileri kendilerinin aleyhinde şahitlik edeceklerdir. Derilerine şöyle der­ler: 'Bizim aleyhimize niye şahitlik ettiniz?' Onlar da derler ki: 'Bizi her şeyi söyleten Allah söyletti.' Sizi ilk defa o yaratmıştır. Yine ancak O'na döndü­rülüyorsunuz. Siz, ne kulaklarınız, ne gözleriniz, ne de derileriniz kendi aleyhinize şahitlik eder diye (düşünüp) sakınmadınız. Hatta Allah, yapmakta ol­duklarınızın bir çoğunu bilmez sandınız. Rabbimize karşı beslediğiniz şu zannımız. (yok mu?), işte sizi o helak etti. Bu yüzden hüsrana düşenlerden oldu­nuz.” ⁶³⁸

“Kendi dilleri, elleri ve ayakları, yapmış olduk­larına şahitlik ettikleri gün onlar büyük azaba uğra­yacaklardır. O gün Allah onlara kesinleşmiş olan cezalarını verecektir. Allanın apaçık hak olduğunu bileceklerdir.” ⁶³⁹

Peygamber Efendimiz bir gün, “O gün yer bü­tün haberlerini anlatacaktır” ⁶⁴⁰ âyetini okumuş, sonra

Yerin haberlerinin ne olduğunu biliyor musu­nuz? diye sormuştur. Ashab ta.

Allah ve elçisi en iyi bilendir, cevabını ver­miş, bunun üzerine Rasulullah,

“Yerin haberleri, her kul ve ümmetin üzerinde yaptığı işlere şahitlik etmesi, şu gün şunu yaptt, bugün bunu yaptı' demesidir.” buyurmuşlardır.⁶⁴¹

Hesap sırasında asla adaletsizlik yapılmayacak, zerre miktarı hayır işleyen mükafatını, kötülük işle­yen de cezasını görecektir. ⁶⁴²

Peygamberimiz, kıyamette, Allah Taâlâ’nın bü­tün insanları herhangi bir aracı olmaksızın bizzat kendisinin hesaba çekeceğini haber vermiştir. ⁶⁴³ Yine Peygamber Efendimizin hadislerinden anlaşıldığına göre, müminler kolayca hesaba çekilecek, Allah Taâlâ onlara rahmet ve şefkatini indirecektir. Kâfir­ler ise ince bir hesaba çekilecek ve sonunda ateşe atılacaklardır. ⁶⁴⁴

e) Mizan

Lûgatta, terazi anlamına gelen mîzân, ahirette hesaptan sonra herkesin amellerini tartmaya mah­sus ilâhî adalet ölçüsüdür. Mahiyyeti ve içyüzü biz­ce bilinememektedir. Dünyadaki ölçü aletlerinin hiç­birine benzemez. Tartıda iyilikleri kötülüklerinden ağır gelenler kurtuluşa erecek, hafif gelenler ise ce­henneme gideceklerdir. Cehenneme gidenlerden mü­min olanlar, işledikleri suçun karşılığı olan azabı çektikten sonra cehennemden çıkarılıp, cennete girdirileceklerdir. Mîzân hakkında Kur'an-ı Kerimde şöyle. Duyurulur;

“Biz kıyamet gününe mahsus ada­let terazileri koyacağız. Artık hiçbir kimse hiçbir şeyle haksızlığa uğratılmayacaktır. (O şey) bir har­dal tanesi kadar bile olsa getiririz (mîzâna koyarız.) Hesap görücüler olarak ta biz yeteriz.” ⁶⁴⁵

“Artık kimin (sevap) tartıları ağır gelirse onlar korktuklarından emin, umduklarına erişenlerin ta kendileridir. Kimin de tartıları hafif gelirse, onlar kendilerine yazık edenlerdir. Onlar cehennemde ebe­dî kalıcılardır.” ⁶⁴⁶

f) Havz

Her peygamberin kıyamet günü bir havuzu ola­caktır. Bu havuzdan o peygamberin kendisi ve üm­meti içeceklerdir. Kıyamet günü peygamberimizin de bir havuzu olacaktır. O, kendi havuzu hakkında şöyle buyurmuştur:

“Ben kevser) havuzuna sizin ilk erişeniniz olacağım. Bana uğrayan kimse ondan içer. Ondan içen de asla susamaz. Bir takım toplu­luklar bana gelecekler ki ben onları tanırım, onlar beni tanırlar. Sonra benimle onlar arasına girilir (onlara engel olunur.) ben 'onlar benim ashabımdır' derim. Bana 'onların senden sonra neler icad ettiklerini sen bilmiyorsun' denilir. Bunun üzerine ben de 'benden sonra dinini değiştirenler (havuz­dan) uzak olsunlar uzak olsunlar' derim.” ⁶⁴⁷

“Benim havzımın bir kenarı bir aylık yoldur (havzım çok geniştir). Suyu sütten daha beyaz, kokusu miskten daha güzel, kadehleri de gökteki yıldızlardan daha çoktur. Ondan bir kere içen bir daha ebediyen susamaz.” ⁶⁴⁸

g) Sırat

Sırat, cehennemin üzerine uzatılmış bîr yoldur. Herkes buradan geçecektir:

“Sizden hiçbiriniz müs­tesna olmamak üzere, hepiniz oraya (cehenneme) uğrayacaktır. Bu rabbinin üzerine kat'î olarak aldı­ğı (kaza ettiği) bir şeydir. Sonra takvaya erenleri kurtaracağız. Zalimleri ise orada diz üstü düşmüş bir halde bırakacağız.” ⁶⁴⁹

Mümin­ler yaptıkları amellerine göre, kimi süratli, kimi da­ha yavaş olarak bu köprüyü (yolu) geçecek, kâfirler ve günahkârlar ise, ayağı sürçerek cehenneme düze­ceklerdir. ⁶⁵⁰ Sıratın nasıl bir şey olduğuna dair sahih hadislere rastlamak mümkün değildir. Biz “Onun mahiyyetini ancak Allah bilir” demekle yetiniriz. Peygamberimiz sırat hakkında şöyle buyurmuşlar­dır:

“Cehennemin üzerine sırat kurulacak, ondan ilk geçen ben ve ümmetim olacaktır. O gün peygamber­lerden başka konuşan bulunmayacak. O gün pey­gamberlerin duası da 'Allahım selâmet ver selâmet' şeklinde olacaktır/Cehennemde sa'dân dikeni (hur­ma dikeni veya dikenli bir bitki) gibi mahmuzlar olacaktır. Ancak şu kadar var ki, onların büyüklü­ğünü, ölçüsünü ancak Allah bilecektir. İnsanlar (iyi) amelleri sayesinde oradan süratle geçeceklerdir.” ⁶⁵¹

h) Şefaat

Ahiret gününde bütün' peygamberlerin Allahın izniyle şefaat etmeleri haktır ve gerçektir. Şefaat demek, günahı olan müminlerin günahlarının affe­dilmesi, günahı olmayanların daha yüksek derecele­re erişmeleri için peygamberlerle Allah yanında de­receleri yüksek olanların Allaha yalvarmaları, dua etmeleri, bağışlanmalarını istemeleri demektir.

O gün peygamberler ve Allanın sevdiği has kul­ları Allahın izniyle, Allahın'şefaat olunmasına'rıza gösterdiği kimseler için şefaat, ederler. Buna göre şefaat günahkâr müminler için olacaktır. Allahın iz­ni olmadan bir kimsenin şefaat etmesi veya Allah’ın razı olmadığı birine şefaatta bulunulması söz konusu değildir. Zira bu konuda şöyle buyurulmuştur:

“Hiç bir şefaatçi yoktur ki, O'nun izni olmadan şefaat edebilsin.” ⁶⁵²

“O'nun izni olmadıkça nezdinde şefaat edecek kimmiş?” ⁶⁵³

“Bunlar O'nun (Allah’ın) rızasına ermiş olandan başka kimseye şefaat etmezler.” ⁶⁵⁴

Al­lah Taâlâ ise, ilâhî adaletinin gereği olarak, afva hak kazanan kullarının şefaat olunmasına razı ola­bilir.

Kâfir ve münafık olanlar için şefaat söz konusu değildir:

“Onlara (kâfirlere) şefaatçıların şefaati fayda vermez.” ⁶⁵⁵

Peygamber Efendimiz bir hadislerinde ümmeti­nin günahkârlarına şefaat edeceğini haber vermiş­tir:

“Şefaatim ümmetimden büyük günah işleyenler içindir.” ⁶⁵⁶ O bir başka hadiste de şöyle demiştir:

“Her peygamberin kendine has, kabul olunan bir duası vardır, ve onunla dua edegelmişlerdir. Fakat ben duamı ahirette ümmetime şefat etmek için sak­lıyorum.” ⁶⁵⁷.

Peygamberimizin bir de umumî ve kapsamlı bir şefaati olacaktır. Mahşerde bütün yaratıklar ıztırap ve heyecan içinde bulundukları bir sırada bunların hesaplarının bir an evvel görülmesi için şefaat ede­cek olan, Peygamberimiz Hz. Muhammed (a.s.) dir. İşte buna Şefâat-i uzmâ (büyük şefaat) adı verilir. Peygamberimizin bu büyük şefaati Kur'anda makâm-ı mahmûd (övülen makam) adıyla anılır:

“Ge­cenin bir kısmında da uyanıp, sırf sana mahsûs faz­la (bir ibadet) olmak üzere onunla (Kur'anla) gece namazı kıl. Ümîd edilir ki Rabbin seni bir makâm-ı mahmûda gönderecektir” ⁶⁵⁸

Peygamber Efendimiz de bir hadislerinde bu tip şefaattan bahsederler:

“Kıyamet gününde güne (insanlara) o kadar yaklaşır ki, hatta (sıcağın tesi­riyle) dökülen ter, insanın (boyuna yükselir de) ku­lak ortasına erişir. İşte insanlar bu acıklı durumda bulundukları sırada, Âdem (a.s.) den şefaat diler­ler. O 'ben bu yardıma sahip değilim' der. Sonra Mûsâ (a.s.) dan yardım isterler. O da aynı şeyi söyler. Sonra Muhammed (a.s.) ten şefaat dilerler. O da şefaat eder. Sonra halk arasında hükmü yerine getirmek için ilerler, hatta cennet kapısının halka­sını tutar. İşte o gün Allah Taâlâ elçisine övülen makamı (makâm-ı mahmûdu-şefaati) ihsan eder. Mahşer halkının hepsi de Muhammed (s.a.v.) hamdederler.” Rasûl-i Ekrem bir başka hadislerin­de de:

“Kıyamet günü olunca ben peygamberlerin imamı, hatibi ve, onların şefaatlarının sahibi olurum. Ama bunda övünülecek bir şey yoktur.” ⁶⁵⁹ buyurmuş­tur.

Müslümanlara düşen görev, şefaata güvenip di­nin gereklerini terketmek değil, şefaata lâyık olmak için gayret sarf edip çalışmaktır. Onun için peygam­berimiz kızı Fâtıma (öl. 11/632) ya şu tavsiyeyi yap­mıştır:

“Ey Fâtıma (Allah için) çalış. Muhakkakki ben Allanın azabından bir parçasını bile senden def edemem.” ⁶⁶⁰

i) Cehennem

Cehennem, ahirette kâfir, müşrik' ve münafıkla­rın sürekli kalacakları azab yeridir. Günahkâr mü­minler de günahları ölçüsünde orada cezalandırılır­lar. Kur'an-ı Kerimde cehennem için çeşitli adlar kullanılmıgtır. Bunlar: Nâr (ateş), Hâviye (düşenle­rin çoğunun geri dönemediği uçurum),. Sair (çılgın ateş ve alev), Lezâ (dumansız ve katıksız alev), Sa­kar (ateş), Hutame (obur ve kızgın ateş) tir. ⁶⁶¹ Ce­hennemlikler, cehenneme vardıklarında, cehennem onlara konak gibi büyük kıvılcımlar saçar ⁶⁶² uzaktan gözüktüğünde onun kaynaması ve uğultusunu işitirler ⁶⁶³ Cehenneme gi­renler orada uzun sütunlar arasındav her yönden o ateşle kapatılmışlardır. ⁶⁶⁴ Cehen­nem inkarcılar için bir zindandır ⁶⁶⁵. O, ateşten örtü ve yataklarıyla ⁶⁶⁶ cehenne taraftan kuşatan ⁶⁶⁷ yüzleri dağlayan ve yakan ⁶⁶⁸ deriyi soyup kavuran ⁶⁶⁹ yü­reklere, çöken ⁶⁷⁰ kızgın ateş dolu bir çukurdur. ⁶⁷¹

Cehennemin yakıtı insanlarla taştır ⁶⁷². O kendisine atılanlardan bıkmayacak, hatta hiç. boş yer kalmamacasına “daha var mı?” diyecektir ⁶⁷³. Cehennemlikler, elleri boyunlarına bağ­lı olarak dar bir yerden atılırlar ⁶⁷⁴ boyunlarında halkalar ve zincirler olduğu halde kay­nar suya sürülür sonra ateşte yakılırlar ⁶⁷⁵, ateşten elbiseler giyerler ⁶⁷⁶. İnsanın içine işleyen bir sıcaklık ve kaynar su için­de, serinliği ve hoşluğu olmayan kara bir dumanın gölgesinde bulunurlar ⁶⁷⁷, derilerinin her yanışında, azabı tatmaları için bir başka deri ile değiştirilir ⁶⁷⁸. Cehennemliklerin yiye­ceği, cehennemin dibinde çıkan ve tomurcukları şeytan başı gibi olan ⁶⁷⁹ zakkum ağa­cıdır. İnkarcılar bu ağaçtan yiyip karınlarını doyur­duktan sonra, onun üzerine susamış develerin suya saldırışları gibi kaynar su ⁶⁸⁰ ve irin ⁶⁸¹ içeceklerdir. Orada ne bir serinlik ne de içilecek güzel bir şeyler bulacaklardır ⁶⁸² Başlarına dökülen kaynar su ile karınlarındakiler ve derileri eritilecek, bu azabtan ne zaman Çıkmak isteseler, her defasında geri çevrileceklerdir ⁶⁸³. Susuzluktan yanan cehennemlikler, cenriettekilere “suyünuzdan veya Allanın size verdi­ği rızıktan bize gönderin” diye seslenecekler, cennet­likler de onlara “Allah (istediğiniz) her iki şeyi de kafirlere haram kıldı” derler. ⁶⁸⁴

Allah cehenneme ebediyen giren inkarcılara rahmet etmez ⁶⁸⁵ onlar Allahı görmeten de mahrum kalırlar. ⁶⁸⁶

Cehennem azabı kâfirleri her taraftan kuşata­cak ve onlar orada ebedî kalacaklardır. Günahkâr müminler ise cehennemde ebedî kalmazlar.⁶⁸⁷

j) Cennet

Lûgatta, bahçe, bitki ve ağaçlarla örtülü yer an­lamına gelen cennet, müminlerin içinde ebedî olarak kalacakları, çeşitli nimetlerle bezenmiş olan ahiret yurdudur. Cennetteki hayat sonsuzdur. Kur'an-ı Ke­rimde cennet için çeşitli isimler kullanılmıştır: Cennetü'l-Me'vâ (şehidlerin ve müminlerin barınağı ye konağı olan cennet), Cennetü Adn (ikamet ve ebedi­lik cenneti), Dâru'l-hulûd (ebedilik yurdu), el-Firdevs (her şeyi ihtiva eden cennet bahçesi), Dâru's-selârn (selâmet yurdu), Dâru'l-mukâme (ebedî du­rulacak yer), Cennâtü'n-naîm (nimetlerle dolu cen­netler), el-Makâmül-emîn (güvenilir makam). ⁶⁸⁸

Cennetin genişliği göklerle yer kadardır ⁶⁸⁹. Burası ne yakıcı sıcağın ne de dondu­rucu soğuğun görülmeyeceği bir yerdir ⁶⁹⁰. Cennette temiz su ırmakları, tadı bozulmayan süt ır­makları, içenlere zevk veren şarap ırmakları ve süzme bal ırmakları vardır ⁶⁹¹, suyu zencefille kokulandırılmış Selsebîl (tatlı su) pınarı ⁶⁹², içinde misk kokusu bırakan bir içecek ⁶⁹³ te vardır. Cennette türlü mey­veler, hurmalıklar nar "ağaçları ⁶⁹⁴ bağlap ⁶⁹⁵ dikensiz sedir ağaçları, sal­kımları sarkmış, muz ağaçları ⁶⁹⁶, çe­şit çeşit kuş etleri ⁶⁹⁷ bulunur. Cennetlik­lere cennet meyvelerinden birisi ne zaman kendileri­ne verilse, her defasında “bu evvelce rızıklandığımız şeydi” derler ⁶⁹⁸.

Cennet ehlinin elbiseleri ince ve kalın halis ipek (atlas) tendir ⁶⁹⁹, süsleri al­tındandır ⁷⁰⁰, meskenleri güzeldir ⁷⁰¹. Cennettekilere hizmet etmek için ölümsüz gençler dolaşır, onlar -güzelliklerinden dolayı- saçılmış birer inci sanılırlar ⁷⁰². Bunlar altın kadeh ve tepsileri dolaştırırlar, cennetliklerin canlarınin istediği ve gözlerinin hoşlandığı her şey orada bulunacaktır ⁷⁰³. Cennettekilere, altlarından ırmaklar akan, üst üste bina edilmiş köşkler vardır⁷⁰⁴. Cennet ehlinin hem kendileri, hem do eşleri cennetin gölgelerinde tahtları üzerine kurulup yasla­nırlar (Yâsîn 36/56), Cennette, defteri sağdan veri­lenler için ceylân gözlü, bakire, eşlerine düşkün ve hepsi bir yaşta (Vakıa ,56/35-38), göğüsleri tomur­cuklanmış (Nebe' 78/33) hanımlar bulunacaktır. Bu iri gözlü hanımlar el değmemiş, Örtülü yumurta gibi, bakışlarını da yalnız erkeklerine çevirmişlerdir (Sâf-fât 37/48-49).

Allah Taâlâ cennet ehlinin kaîblerinden kini sö­küp atar. Onlar kardeşler halinde, karşı karşıya tahtları üzerinde otururlar. Orada bunlara hiçbir yorgunluk ve zahmet te değmez. Onlar cennetten de çıkarılacak değillerdir (Hıcr 15/47-48) Cennet içece­ği başağrısı vermeyen, sarhoş etmeyen, içenlere zevk bahşeden bembeyaz bir kaynaktan çıkar (Sâf-fât 37/45-47). Bu içildiği zaman sarhoş etmediği gibi, ne baş dönmesi yapar (Vakıa 56/19), ne günah işlemeye iter ne de saçmalatır (Tür 52/23). Cennette boş ve yalan söz de işitilmez (Nebe' 78/35).

Dünya nimetlerinin hiçbirine benzemeyen cen­net nimetleri, insan akıl ve hayalinin tasavvur ede­meyeceği bir güzelliktedir. Peygamber Efendimiz; bir hadislerinde şöyle- demişlerdir: “(Cenâb-ı Hak buyuruyor ki): 'Salih kullarım için ben, Cennette hiç­bir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir insan gönlünün hatırlamadığı bir takım ni­metler hazırladım.” ⁷⁰⁵ Hadisi rivayet eden Ebû Hureyre (öl. 59/679)

“İsterseniz 'artık onlar için işle­diklerine bir mükâfat olarak gözlerin aydın olacağı (nimetlerden) kendilerine neler gizlenmiş bulundu­ğunu kimse bilmez,” ⁷⁰⁶ âyetini okuyu­nuz” demiştir.

Cennetteki nimetlerin en büyüğü Allahın rızası­nı kazanmak ve Allahın cemâlini müşahede etmek­tir

“Allahın rızasını kazanmak ise (bütün cennet ni­metlerinden) daha büyüktür. İşte bu en büyük ka­zanç (ve saadet)tir.” ⁷⁰⁷

“O gün Rablerine bakan terütaze (ışık saçan) yüzler vardır.” ⁷⁰⁸

k) Ru'yetullâh (Allahın Gözlerle Görülmesi) Ahîrette

Ehl-i sünnete göre ahirette, müminlerin Allah Taâlâyı görmeleri aklen caiz naklen yaciptir. İnsan düşüncesi peşin hükümlerden ve dış çevrenin etkile­rinden arınarak kendi başına kalsa, aksine bir hü­küm bulunmadığı, müddetçe Allahın ahirette görül­mesinin imkansız olduğuna hükmetmez. Nakil (âyet ve hadis) ise Allahın ahirette görüleceğini isbat etmektedir. Allah Taâlânın ahirette nasıl görüleceği bilinemez, akılla idrak edilemez. Bu sebeple sünnî kelâmcılar “O, bir mekânda, bir cihette olmadan, karşı karşıya olma (mukabele) bulunmadan, ışınlar göze gelmeden (ittisâl-i şuâ'), ve görenle Allah taâlâ arasında bir mesafe mevcut olmaksızın görülür” demişler, onu görme hadisesinde, bu dünyada varlıkla­rın görülebilmesi için gerekli olan şartların gerek­mediğini ileri sürmüşlerdir. Ehl-i sünnet ahirette Allahın görülmesi konusunda şu delilleri ileri sürer:

(i) Kur'an-ı Kerimdeki “O gün Rablerine bakan ter-ü taze (ışık saçan) yüzler vardır.”⁷⁰⁹ mealindeki âyet, müminlerin kıyamet gününde cennette iken Rablerini göreceklerini göstermekte­dir.

(ii) “İyi iş ve güzel amel işleyenlere daha güzel kargılık ve bir de ziyade (Allah'ı görmek) vardır” ⁷¹⁰ âyeti kerimesindeki ziyâde-fazlalık­tan maksat peygamber, efendimizin de dediği gibi Allahı görmektir. Rasûl-i Ekrem şunları anlatır:

“Cennetlikler cennete girdiği zaman Allah Taâlâ 'da­ha da vermemi istediğiniz bir şey var mı?” buyurur. Onlar 'sen yüzümüzü ağarmadın mı? Bizi'cennete koyup ateşten kurtarmadın mı? Daha ne isteyelim?" derler. Bunun üzerine Cenâb-ı Hak perdeyi kaldırır, cennetliklere artık Rablerine bakmaktan daha hoş gelecek hiçbir şey verilmiş olmaz.”⁷¹¹ Peygamber efendimiz daha sonra sözlerine devam ederek, zik­redilen ⁷¹² âyeti okumuştur.

iii) Bu konuda bir başka delil de Mûsâ (a.s.)' in Allah Taâlâdan onu görmesini taleb etmesidir. Allah Taâlâ bu isteği şöyle haber veriyor:

“Rabbim bana görün ki seni göreyim” ⁷¹³. Mûsâ (a.s.), yüce Allah’ı hakkıyla biliyor, onu yaratıklara benzetmekten tenzih ediyordu. Bununla beraber o Allahın görülebileceğine inanmış ve kendisine görün­mesini taleb etmişti. Allahın görülmes nuhâl gör­mek Hz. Mûsânın bilemediği ilâhî sıfatları bildiğini iddia etmektir. Zira vahye mazhar bir peygamberin Allahın sıfatlarını bilmemesi düşünülemez.

iv) Peygamber Efendimiz bir hadislerinde şöy­le buyurmuştur:

“Muhakkakki sîz şu ayı görüşünüz gibi, Rabbımzı da göreceksiniz. Onu görmekte hak­sızlığa uğramayacak, izdihama düşmeyeceksiniz.” ⁷¹⁴

v) Sünnî kelâmcıların çoğunluğu bu konuda vücûd delili denilen bir delili de dikkate alarak Allahın görüleceğini söylerler. Bu delile göre, bir şeyin görülebilmesinin illeti var olması (vücûd) dır. Allah Taâlâ var olduğuna göre O'nun da görülmesi haktır. Yalnız İmam Mâtürîdî (öl. 333/944) vücûd delilini kabul etmez, bu konuda nakil ile yetinir. Allah Taâlâ’nın ahirette, görüleceğini, bu görmenin mahiye­tini bizim kavrayamayacağımızı söyler. ⁷¹⁵

Mutezile ve 'Cehmiyye mezhebi ise, Allah yara­tıklara benzetilmiş oluyor düşüncesiyle, O'nun ahi­rette görülmesini kabul etmez. Bu konuda “Gözler O'nu idrak edemez. Fakat O gözleri... idrak eder.” ⁷¹⁶ âyeti ile, Mûsâ (a.s.)'ın talebine kar­şılık Allahın “Beni asla göremeyeceksin” ⁷¹⁷ cevabını delil olarak ileri sürerler. Halbuki ehl-i sünnete göre, birinci âyet, Allahın görülmesini (ru' yeti) değil, idrâki nefyetmektedir. Yani Allahın hiçbir zaman idrâk ve ihata edilemeyeceğini bildirmek­tedir. İkinci âyetteki “len terânî”, ibaresindeki “len” edatı ebedilik değil te'kîd ifade ettiğinden, Mûsâ (a.s.) in bu dünyada iken Allahı göremeyeceğini or­taya koymakta, Ahirette görmesini imkânsız kılma­maktadır. ⁷¹⁸

c. Rüh Meselesi

İnsan maddî bedenle ruhtan müteşekkil bir varlıktır. Ruh meselesi, eski ve yeni felsefede olduğu gibi, İslâm alimleri arasında da ihtilâfa sebep ol­muş, ruhun varlığını kabul eden İslâm alimleri, onun mahiyyeti, beden ile münasebeti vb. konularda fark­lı kanaatlere sahip olmuşlardır.

Biz müslümanlar ruhun var olduğuna inanırız. Çünkü Kur'an âyetleri ruhun varlığını isbat etmek­te, onun, rabbimizin emrinden ibaret olduğu, ölüm­den sonra başka bir aleme iltihak edeceği bildiril­mektedir. Bu sebeple ruhun varlığına inanmak gere­kir. Ancak ruhun mahiyyeti, maddî olup olmaması gibi konular inanç yönüyle fer'î meselelerdendir, zarûrât-ı diniyyeden değildir., Onun için ruh hakkın­da nasıl inanılırsa inanılsın, tevhide zıt bir inanç ha­sıl olmaz.

Kur'an âyetleri incelenecek olursa, ruh kelime­sinin Kur'an’da üç manada kullanıldığı görülür.

1- Cebrail (a.s.) in adı olarak geçmektedir. ⁷¹⁹

2- Rûh bazen de vahiy manasında kullanılmış­tır. ⁷²⁰

3- Canlılarda hayat kaynağı olan kuvvet"manasına da kullanılmıştır ⁷²¹.

Bizim burada sözünü ettiğimiz rûh, bu manadadır.

Kur'an âyetlerinin yanında ruhun varlığını, gös­teren başka deliller, de vardır.

1- İnsan yalnız maddî bedenden ve şu gördü­ğümüz organlardan ibaret değildir. Çünkü bunlar daima zayıflar, kuvvetlenir, başkalaşmaya uğrar, değişir. Halbuki insan şahsiyeti bu tip arızalardan korunmuştur. Bugün gördüğümüz bir şahsın hakika­ti ne ise, bundan otuz kırk sene sonra da odur. Hat­ta bedeninden bazı parçaları kaybetse bile durum böyledir. Bu durumda maddî bedenden başka bir şe­yin varlığı ortaya çıkıyor ki o da ruhtur.

2- Ruhun varlığına ahlâkî sorumluluğumuz da delildir. Eğer ruh mevcut olmasaydı, ahlâkî sorum­luluk düşünülemezdi. Beden daima değişmekte oldu­ğundan, geçmişte bir suç işlemiş olan şahsın bedenî varlığı sonradan tamamen değişmiş olacağından ar­tık ona ceza vermek adalete aykırı olurdu. Halbuki o suçu işleyen şahıs daima aynı şahıs sayılarak son­radan hakkında tertib edilen cezanın adalete aykırı olduğunu hiç kimse söylememiştir. Bu da bize be­denden başka ruh diye bir varlığın mevcudiyetini gösterir.

3- İnsandaki irade, ihtiyar ve şuur, kendisi­nin bir maddî bedenden ibaret olmadığına şahittir. Zira beden bizatihi harekete müsait değildir ve şuurdan mahrumdur. Halbuki insan bir hareket ve ihti­yara sahiptir, kendi zatına ve diğer şeylere dair şuu­ru vardır. Şüphe yokki bütün bu haller, bedenden başka olan ruhun eserleridir.

4- İnsanlar bedenen zayıftırlar ve hayat sahibi pekçok yaratıktan daha aşağı derecededirler. Bu­nunla beraber insan, zekâya, fıtrî ve sınaî kabiliye­te maliktir. Ortaya- çıkardığı ilmî ve sınaî eserler, insanın kabiliyetini isbat eder. Îşte insandaki bu özellik, kendilerinde bulunan bir manevî kuvvetten, ruh denilen şeydenileri gelmektedir.

5- Sıhhatli bir insan farzedelim; bir dakika önce hayatta iken, bir dakika sonra"ölüyor. Bir dakika önce hayatta olan insanla bir dakika sonra ölen, aynı insan arasında organlar ve beden yapısı yönün den ne fark vardır? Halbuki insan az önce sağken bir dakika sonra ölmüştür. Demekki insanda hayat kaynağı olan ve ruh denilen bir kuvvet, bir cevher vardır ki, onun bedenden ayrılmasıyla ölüm olayı meydana gelmektedir.⁷²²

Ruhun mahiyyeti:

Ruhun' mahiyyeti ve bunun insan, aklınca kav­ranmasının mümkün olup olmadığı konusu ihtilaflı­dır.

Selef, ruhun ilâhî bir sır olduğu ve mahiyetinin insan aklınca kavranamayacağı kanaatındadır. Zira, Cenâb-ı Hak şöyle buyurmaktadır:

“Ey Muhammed) Sana ruhun ne olduğunu soruyorlar. De ki: 'Ruh rabbimin emrindedir. Bu hususta size pek az bilgi verilmiştir. ⁷²³

Halefiyye (ve müteahhirine) göre ise, anılan âyet, ruhun tamamen idrak olunamayacağına delâ­let etmez. Belki ruhun mahiyyetinin bir dereceye ka­dar ve kısmen insanlar tarafından anlaşılabileceğini gösterir. “Bu hususta size pek az bilgi verilmiştir ifadesi de buna işaret eder. Buna göre -selef dışın­daki- islâm alimlerince ileri sürülen ruh ve mahi­yeti hakkındaki görüşlerin en meşhurları şunlardır.

1- İnsan ruhu mücerred bir cevherdir, cisim değildir, cismânî değildir, mütehayyiz (yer işgal eden) değildir ve binefsihî kâimdir. Ne bedene biti­şik ne de bedenden ayrıdır. İmam Gazzâlî (öl. 505/ 1111), Râğıb İsfahani (öl. 502/1108, Şîadan Şeyh Müfîd (öl. 413/1022) ve İslâm filozoflarının görüşü böy­ledir.

2- Rûh bedene girmiş latîf bir cisimdir. Çö­zülme ve değişme kabul etmez, ayrılmaz ve parça­lanmaz. Tıpkı gül suyunun güle sirayet edişi gibi ruh ta bedene sirayet ve nüfuz eder. Böylece hayat meydana gelir. Bu latîf cismin bedenden ayrılma­sıyla da ölüm olayı vücuda gelir. Nazzâm (öl. 231/ 845), Cüveynî (öl. 478/1085), Fahruddin Râzî (öl. 606 /1210), İbn Teymiyye (öl. 728/1328), İbn Kayyim el-Cevziyye (öl. 751/1350) ve mütekaddimin kelâmcılarının cumhuru bu kanaattadır.

3- Ruh maddî bir cevherin arazıdır. Ebu'l-Hüzeyl el-Allâf (öl. 235/850), Eş'arî (öl. 324/936) ve Bâkılîânî (öl. 403/1013) bu görüştedir. Bunlara göre âlem, cevherlerden ve iki zamanda baki kalamayan arazlardan müteşekkildir. Ruh ta tıpkı zerreler gibi her bir ânın içinde yaratılır, yok olur, tekrar yara­tılır, bu böylece devam eder gider. Bu durumda Al­lah, Taâlâ cisimleri yaratır, onların ruhlarını da on­ların arazları olarak yaratır.

4- Rûh insan şeklinde ve kıyafetinde bir hey­keldir.

5- Ruh, dimağda bir kuvvettir, his ve hareket başlangıcıdır. Hareket, hayat ve idrak mebdeidir.

6- Rûh manevî bir nurdur. ⁷²⁴

Kelâmcılara göre rûh hadistir. (sonradan yara­tılmıştır), kadîm (ezelî) değildir. Fakat, ruhun ne zaman yaratıldığı ihtilaflıdır. Bir grup, “Andolsun sizi (ruhlarınızı) yarattık sonra şekil verdik” ⁷²⁵ âyeti ve benzeri âyetleri göz önünde bulundu­rarak, ruhların bedenlerden önce yaratıldığını söyle­miş; bir başka grup ta “Andolsunki insanı, süzme çamurdan yarattık, sonra onu nutfe halinde sağlam bir yere yerleştirdik. Sonra nutfeyi kan pıhtısına çevirdik, kan pıhtısını bir çiğnemlik et yaptık, bir çiğnemlik etten kemikler yarattık, kemiklere de et giydirdik. Sonra onu başka bir yaratılışla (ruhla tekrar) yarattık” ⁷²⁶ âyetini dikka­te alarak ruhların cesedlerden sonra yaratıldığı fik­rini benimsemiştir. ⁷²⁷ Peygamber Efendimizin şu hadisi de ruhların cesedlerden sonra yaratıldığını gös­termektedir:

“Her birinizin yaratılış mayası kırk gün ana rahminde derlenip toparlanır. Sonra o mad­deler o kadar bir zaman içinde bir kan pıhtısı (ala­ka) halini alır. Sonra o kadar bir zaman içinde bir çiğnem et parçasına (mudğa) dönüşür. Sonra Allah Taâlâ meleği gönderir. Melek te ona ruh üfler...” ⁷²⁸

Rûh hadis olduğu için zatı gereği fena bulabilir, yok olabilir. Ancak Allah Taâlâ ruhları yok olmak­tan korumuş, ilâhî iradesini onların bekası yönünde tecelli ettirmiştir. Bu sebeple insan ölünce ruhu yok olmaz. Öldükten sonra, aslî cüzleri bir araya getiri­lerek, ruhlar buna iade olunur.⁷²⁹