Katalitik modifikasiyalash

Missellada ishqoriy rafinatsiya.
Misselladagi yog’li aralashmalarni 
distillyatorlardagi issiqlik ta’sirigacha ajratib olish, olinayotgan moy rangiga ijobiy 
ta’sir qiladi. Bu ayniqsa paxta moyini ishlab chiqarishda muhim ahamiyatga ega, 
chunki uning tarkibidagi gossipolda bug’-issiqlik bilan qayta ishlash jarayonida 
katta o’zgarishlar ro’y beradi. 
Moy bilan solishtirganda missellaning nisbatan past qovushqoqlikka egaligi 
sovunni oson va tez ajratish imkoniyatini yaratadi. 
Bu ayniqsa paxta moyini rafinatsiyalashda muhimdir. Shuning uchun oxirgi 
paytlarda paxta moyini quyidagi erituvchilarda rafinatsiyalash usullariga ko’p 
e’tibor berilmoqda, ya’ni aseton, geksan, benzin, metil va etil spirtlari, turli 
erituvchilarning aralashmalari: izopropil spirti+geksan, ammiak+geksan (spirt) va h. 
Erituvchilarni qo’llash sovunning qovushqoqligini pasaytirib, soapstokni 
moyidan tez ajralishini ta’minlaydi. Masalan, solishtirma og’irligi 0,9075 bo’lgan 
paxta moyini, 40% li N-geksandagi eritmasida solishtirma og’irligi 0,7528 ga teng 
bo’ladi. 
Tegishli ravishda absolyut qovushqoqligi 37,4 g/sm soatni tashkil qilsa, 40% 
li missella (N-geksanda)ni qovushqoqligi 1,4 g/sm soatga teng bo’ladi.

---

75 
Missellada rafinatsiyalashda moy-erituvchi va moy-soapstok sistemasini 
tindirib ajratish, missella (0,7528) va soapstok (1,0457) solishtirma og’irliklari 
farqining oshishi, shuningdek, missella qovushqoqligining pasayishi hisobiga, 
yaxshilanadi. 
Paxta moyi rafinatsiyasiga qo’yiladigan asosiy talablarni quyidagi 
ko’rinishda ifodalash mumkin. 
Saqlash jarayonida va uzoq masofaga tashishda paxta moyining yog’li 
bo’lmagan aralashmalarining o’zgarishi (eskirishi) ta’sirini kamaytirish uchun 
yaxshisi paxta moyini moy ishlab chiqarish zavodlarida rafinatsiyalash kerak. Buni 
paxta moyi ishlab chiqargandan keyin, qayta ishlanayotgan chigitning sorti, moy 
ishlab chiqarishning usullari (forpresslash, ekstraksiyalash) va ko’rsatkichlari 
bo’yicha ajratib rafinatsiyalash lozim. 
Yog’ni qayta ishlash zavodlariga yuborilayotgan paxta moyi, xuddi shunday 
alohida (navi va ishlab chiqarish usuli) bo’yicha yuklanadi. Alohida qabul qilish va 
qayta ishlashni ta’minlash uchun, jo’natilayotgan yog’lar, qayta ishlangan chigitning 
to’liq ko’rsatkichlari, moyni ishlab chiqarish usullari va moy ishlab chiqarish 
rejimlari ko’rsatilgan hujjat bilan birga yuboriladi. 
Yog’ va moylarni misselada rafinatsiyalashning texnologik sxemasi 6.1-
rasmda keltirilgan. 
Tayyorlangan missella uzluksiz ravishda sovutgich (4) orqali, missella 
yig’gich (8) ga uzatiladi. U yerdan nasos (16) yordamida, sovutgich (17) orqali, 
missella reaktor-turbulizator (18) ga uzluksiz ravishda uzatib turiladi. U yerda ishqor 
eritmasi bilan missella ta’sirlashtiriladi. Ishqor eritmasi bak (13) dan reaktor 
turbulizatorga sovutgich (15) orqali nasos dozator (14) bilan uzatib turiladi.
Liniyada yuqori kislotali moy va benzin qo’shish ham nazarda tutilgan. Bu 
missella konsentrasiyasini optimallashtirish uchun kerak bo’ladi. Buning uchun 
yuqori kislotali moy filtr(1)dan o’tib tarozi(2)da tortiladi va sig’im(3)da yig’iladi. U 
yerdan nasos(5) yordamida missella yig’gich (8) ga uzatiladi. Benzin esa nasos (6) 
orqali missella yig’gich (8) ga kelib tushadi. 

---

76 
Reaktor–turbulizatordan chiqayotgan aralashma (missella, sovun zarrachalari, 
fosfatidlar va b.q.) bosim hosil qiluvchi nasos yordamida issiqlik almashtirgich (19) 
ga uzatiladi. U yerda aralashma suv-bug’ yordamida kerakli haroratgacha isitiladi. 
Isitilgan aralashmaga soapstok zarrachalarini yiriklashtirish va oson ajralishini 
ta’minlash maqsadida kerakli miqdorda tuzli suv beriladi. Tuzli suv bilan aralashgan 
missella va soapstok zarrachalari suvlantirgich (21) ga uzatiladi. U yerga nasos 
dozator (24) va bak (25) lardan tuzsizlangan suv beriladi.
Suvlantirgich (21) ga kelib tushgan aralashma uzlusiz ishlovchi tindirgich-
ajratgich (22) ga beriladi. Ajratgich kollektor orqali missella o’z oqimi bilan nazorat 
uchun mo’ljallangan tutqich (26) ga kelib tushadi. Tutqichning vazifasi, 
missellaning oqimi bilan qo’shilib kelgan soapstok zarrachalaridan tozalash. 
Nazorat tutqich (26) ning yuqori qismida qolgan neytrallangan missella o’z oqimi 
bilan missella yig’gich (27) da yig’iladi va u yerdan distillyasiyaga beriladi. 
Tindirgich ajratgichdan uzluksiz ravishda ajralib turgan soapstok nasos-dozator (23) 
yordamida sopstok tarkibidagi benzinni xaydash tizimiga uzatib turiladi.
Nazorat tutqich (26)ning pastki qismida ajralib yig’ilib qolgan soapstok 
zarrachalari davriy ravishda shesternali nasos-dozator (23) yordamida soapstokdan 
benzinni xaydash uchun kolonnaga yuboriladi.
Oqlash 
Distillyasiya bo’limidan kelayotgan 
rafinatsiyalangan 
ekstraksiya moyi 
nasos(28) 
yordamida plastinkali yig’gich (29) orqali oqlovchi apparat(30)ga beriladi. 
Berilayotgan yog’ning harorati rostlagich yordamida bir me’yorda saqlab 
turiladi. Bunker(33)dan deaerasion kamera (32) orqali mahsus dozalovchi 
kamera(31)ga o’tib keladi. Agar deaerasion kamera(32)da tuproq sathini 
kamayganligi haqida signal bo’lsa, bunkerdagi vibrator ishga tushadi va to’ldiruvchi 
klapan ishga tushadi. 
Oqlovchi tuproq deaerasion kamera(32)ga tushadi, undan so’ng releda 
ko’rsatilgan ma’lum vaqt o’tgandan keyin dozalovchi kamera(31)ga va oqlovchi 
apparat(30)ga o’tadi. Oqlovchi tuproq sarfi rostlovchi bilan avtomatik rostlanadi va 
bu operasiya yog’ sarfini rostlash bilan hamohang olib boriladi. Yog’ oshsa 
avtomatik ravishda oqlovchi tuproq sarfi ham ko’payadi. Jarayon uch seksiyada 

---

77 
uzluksiz aralashtirish bilan amalga oshiriladi. Oxirgi, pastki seksiya oqlangan yog’ 
suspenziyasi nasos (37) bilan ikkita filtr(38)lardan biriga beriladi. 
Boshlang’ich paytdagi xira rangli yog’ qaytadan oqlovchi apparat(30)ga 
yuboriladi. Filtrlangan yog’ nasos (39) yordamida sovutgich(43)ga tushadi, shundan 
so’ng sovutilgan yog’ yig’uvchi bak – rezervuarga jo’natiladi. 
Oqlovchi apparat hamda filtrlar vakuum sistemasiga tutgich (34) va 
kondensator (35) orqali ulangan. Undan suv sig’imi(36)ga tushadi. Filtrlash jarayoni 
tugagach filtrlar bug’ va issiq havo bilan puflanadi. Suv-yog’ emulsiyasi bug’ bilan 
separator (40) orqali yog’ tutgich(41) ga tushadi. Yog’ nasos (42) bilan yog’ 
yig’uvchi bakga uzatiladi. Oqlash va deaerasiya jarayoni davomiyligi 20...25 
minutni tashkil qiladi. 

---

6.1-rasm. Yog’ va moylarni misselada rafinatsiyalashning texnologik sxemasi(1-qism) 

---

79 
6.1-rasm. Yog’ va moylarni misselada rafinatsiyalashning texnologik sxemasi (2-qism) 

---