Katalitik modifikasiyalash

 
 
Takrorlash uchun savollar 
1. Yog’ va moylarni gidrogenlash va pereeterifikasiyalashdan maqsad nima? 
2. Gidrogenlash jarayonida yog’ va moylarda qanday kimyoviy o’zgarishlar sodir 
bo’ladi? 
3. Gidrogenlash selektivligi nima? Salomas sifatini shakllantirish qanday 
ahamiyatga ega? Uni boshqarishning qanday usullari mavjud? 
4. Yog’larni gidrogenlash jarayonidagi izomerlanish jarayonini, uni salomas 
sifatini shakllantirishdagi ahamiyatini va rostlash usullarini ko’rib chiqing. 
5. Gidrogenlashda qanday katalizatorlardan foydalaniladi? Ular qanday 
tayyorlanadi? Katalizator sifatini qanday nazorat qilinadi? 
Tayanch so’z va iboralar: 
hayvon yog’lari, to’yingan yog’ kislotalari, katalizator, 
vodorod, nikel-mis, gidrogenlash, selektivlik, xemosorbsiya, solishtirma sirt, aktiv 
markazlar, multiplet nazariyasi, qo’shbog’ 

---

160 
12§. Yog’larni gidrogenlashda kimyoviy o’zgarishlar va salomas hidini 
hosil bo’lishi 
Katalitik gidrogenlash jarayoni yog’ va moylarni qayta ishlashdagi eng muhim 
va murakkab kimyoviy jarayonlardan biri hisoblanadi[111]. Ko’plab kimyogarlar 
yog’larni gidrogenlash jarayonini to’yinmagan yog’ kislotalaridagi qo’shbog’larni 
katalizator ishtirokida vodorod bilan oddiygina to’yinishi deb ta’riflashadi. Albatta, 
bu faqatgina gidrogenlash vaqtidagi eng murakkab jarayonlardan biri xolos. Aslida 
esa gidrogenlash jarayonida quyidagi reaksiyalar sodir bo’ladi[110]: 
1) to’yinmagan yog’ kislotalarning etilen bog’lariga vodorodning birikishi, ya’ni 
asl gidrogenlanish 
—СН
2
―СН = СН―СН
2
― + Н
2 
→
―СН
2
−СН
2
―СН
2
―СН
2
― ; 
2) to’yinmagan yog’ kislotalarning pozision izomerlanishi (etilen bog’ining 
molekuladagi uglerod zanjiri bo’ylab ko’chishi). 
―CH
2
― CH = CH — CH
2
― ― CH
2
― CH
2
― CH = CH ― ; 
3) to’yinmagan kislotalarning geometrik izomerlanishi (sis–trans – 
izomerlanish): 
― CH
2
― CH ―CH
2
—CH 
—CH
2
―CH
СН ― СН
2
―
цис-шакли 
транс-шакли 
4)trigliseriddagi yog’ kislotalarning qayta taqsimlanishi (pereeterifikasiya).
Yog’ va moylarni gidrogenlash orqali bir nechta maqsadlarga erishish 
mumkin[107,110,111]: 
−
Yog’ kislota tarkibidagi to’yingan va to’yinmagan kislotalar nisbatini 
minimal miqdorda o’zgartirib, moyning konsistensiyasini o’zgartirish va erish 
haroratini oshirish(oziqa salomaslari uchun); 
−
To’yinmagan birikmalar miqdorini kamaytirib, yog’ mahsulotlarini ta’m va 
hid barqarorligini ta’minlash uchun yog’ va moylarni oksidlanishga 
barqarorligini oshirish;
−
Gidrogenlanayotgan moydagi to’yingan yog’ kislotalari miqdori, erish 
harorati va konsistensiyasini o’zgartirish(yuqori titrli salomaslar uchun) 

---

161 
Yog’larni gidrogenlash kimyoviy prosesslari murakkabdir. Bu prosesslar 
gliseridlar va yog’da uchraydigan aralashmalarning vodorod, suv bug’i va yuqori 
temperaturadagi issiqlik va ma’lum me’yorda katalizator ta’sirida kechadigan 
o’zgarishlardir. 
Bundan tashqari yog’larni zavod sharoitida gidrogenlanganda texnikaviy 
vodorod tarkibiy qismlarining, shuningdek gliseridning issiqlik va gidroliz sababli 
parchalanib ba’zi bir mahsulotlar hosil qilishi bu ximiyaviy reaksiyalarni yana ham 
murakkablashtiradi. 
Yuqorida aytib o’tilgan ximiyaviy reaksiyalar olinadigan gidrogenlangan 
yog’ sifatiga, reaksiya tezligiga, apparaturaning saqlanishiga ta’sir qiladi, salomasga 
qo’shimcha ishlov berish kabi operasiyalarni amalga oshirishni talab etadi. 
Yog’dagi aralashmalarning gidrogenlash prosessidagi o’zgarishlar. 
Vodorod ta’sirida yog’ tarkibidagi sterinlar qo’shbog’larining to’yinishi 
natijasida to’yingan spirtlarga va spirt gruppasining qaytarilishi natijasida 
uglevodorodlarga aylanishi mumkin. Sterinlar issiqqa chidamsiz bo’ladi, shu sababli 
yuqori temperaturada ular smolalanib qoladi. Shuning uchun gidrogenlangan 
yog’larda ularning miqdori kamayadi. Sterinlarning yuqorida ko’rsatib o’tilgan 
o’zgarishlari natijasida hosil bo’ladigan mahsulotlar katalizator aktivligiga sezilarli 
ta’sir etmaydi. 
Gidrogenlash prosessida A va D vitaminlari biologik aktivliklarini 
yo’qotadi. Bu hol asosan yuqori temperaturada qizitish va vodorodning 
to’yintiruvchi ta’siri sababli yuz beradi. Aksincha, Ye vitamini esa gidrogenlangan 
yog’ tarkibidagi deyarli butunlay saqlanib qoladi. 
Rafinatsiyalangan yog’lar tarkibida oz miqdorda qoladigan fosfatidlar, 
katalizator yuzasida to’planib, vodorod ta’sirida gidrogenlanadi. Ba’zi bir hollarda 
ular parchalanadi. (masalan, kungaboqar yog’i gidrogenlanganda), hosil bo’ladigan 
fosfatlar esa, gidrogenlash tezligiga ta’sir qilmagan holda katalizator yuzasida 
ushlanib qoladi. Boshqa hollarda esa (masalan, raps moyi gidrogenlanganda), 
fosfatidlar parchalanishi natijasida katalizator sirti blokirovkaga uchraydi, 
pirovardida yog’ni gidrogenlash prosessi susayadi. 

---

162 
Yog’larning tabiiy hidini belgilovchi moddalar nisbatan yengil uchuvchan 
bo’lganligi sababli, gidrogenlash vaqtida ularning ko’p qismi izbыtoyanыy 
(ortiqcha) vodorod bilan birga avtoklavdan chiqarib tashlanadi. Bunday 
moddalarning to’yinmagan qismi avtoklavda ma’lum miqdorda to’yinadi, aldegidlar 
esa sirtga aylanishi mumkin.