Ki bu durum aynı zaman­da onların fildişini temiz saydıklarını da gösterir

FÎRYÂBİ, CA'FER B. MUHAMMED

Ebû Bekr Ca'fer b. Muhammed b. el-Hasen el-Firyâbî (ö. 301/913) Muhaddis, fakih ve müfessir.

207'de (822) Belh yakınındaki Fâryâb1-da doğdu. Türkî, Horasânî nisbeleriyle de anılır. Yine Firyâbî diye anılan hem­şehrisi Muhammed b. Yûsuf'tan ayır­mak için bazı kaynaklarda kendisine Fir-yâbî es-Saglr denilmiştir. On yedi yaşında iken hadis dersleri almaya başladı ve Mâ-verâünnehir, Horasan, Irak, Hicaz, Şam, Mısır, el-Cezîre gibi devrin ilim merkez­lerini dolaşarak Ali b. Medînî, Ebû Ca'fer en-Nüfeylî. Ebû Bekir b. Ebû Şeybe, İs-hak b. Râhûye ve Kuteybe b. Saîd gibi âlimlerden hadis okudu. Zehebî, onun hocalarından 227'sinin adını "Meşyeha ale'l-mu'cem li'1-Firyâbî" başlığı altında zikretmektedir³⁴⁹. Kendisinden İbn Mahled el-Attâr ed-Dûrî, Ebü Bekir en-Neccâd. Ebû Bekir eş-Şâfiî, Ebû Bekir el-Âcurrî, Râm-hürmüzî, İbn Adî, Ebü Bekir el-Katîî, Ebû Bekir el-İsmâilî gibi tanınmış kişiler ha­dis, tefsir ve fıkıh tahsil etti. Hocaların­dan Muhammed b. Yahya el-Ezdî de on­dan hadis rivayetinde bulundu. Bir süre Dînever'de kadılık yaptıktan sonra Bağ­dat'a yerleşerek burada ders okutmaya başladı. Bağdat'a geldiğinde büyük bir merasimle karşılandığı, hadis okuttuğu meydanda kendisini dinlemek üzere bir­çok kişinin toplandığı, bunlardan 316'-sının ondan hadis yazdığı belirtilmekte­dir. Talebesi İbn Adî de onun pek çok talebenin katıldığı ilim meclislerinden söz ederken bunlardan bazılarının ertesi gün yer bulabilmek için geceyi ders veri­len yerde geçirdiğini zikretmektedir.

Devrinin önde gelen hadis hafızı ve âlimi olarak tanınan Firyâbî'nin hadis rivayetinde sika olduğu ittifakla kabul edilmekte, cerh ve ta'dîl" konusunda­ki görüşlerine güvenileceği belirtilmek­tedir. Yaşının ilerlemesi sebebiyle vefa­tından bir yıl önce hadis rivayetini bırak­ması onun bu konudaki titizliğini gös­termektedir.

Firyâbî 4 Muharrem 301 'de³⁵⁰ Bağdat'ta vefat etti. Ölümün­den beş yıl önce Bağdat'taki Ebü Eyyûb Mezarlığı'nda kendisi için bir mezar kaz­dırdığı rivayet edilir.

Eserleri. Firyâbrnin günümüze ulaşan, bütün rivayetlerini senedleriyle birlikte zikrettiği eserleri şunlardır:

1- Fezâ'ilü'I-Kur'ân. Kur'ân-ı Kerîm'i ve özellikle Ba­kara, Âl-i İmrân, Mülk sûrelerini okuma­nın, dinlemenin ve başkalarına okutma­nın, Kur'an'ı hatmetmenin faziletine ve Resûl-i Ekrem'in Kur'an okuma tarzına dair 197 rivayeti bir araya getiren eser Yûsuf Osman Fazlullah Cibril tarafından yayımlanmıştır.³⁵¹

2- De-lâ'ilü'n-nübüvve. Hz. Peygamber'in Al­lah'ın resulü olduğunu gösteren muci­zelere dair elli üç rivayeti ihtiva etmek­te olup Amir Hasan Sabrî tarafından neş­redilmiştir.³⁵²

3- Kitâ-bü'ş-Şıyâm. Oruçla ilgili 192 rivayeti ih­tiva eden eseri Abdülvekîl en-Nedvî ya­yımlamıştır.³⁵³

4- Şi-fatü'I-münafık. Nifaka ve münafıka dair 118 rivayetin yer aldığı eseri Bedr el-Bedr³⁵⁴ ve Şıfatü'n-ni-îâk ve zemmü'i-münâfikîn adıyla Mu­hammed Abdülkâdir Atâ³⁵⁵ neşretmiş, ayrıca Ebû Abdurrah-man el-Mısrîel-Eseri"nin şerhiyle birlik­te basılmıştır.³⁵⁶

5- Ah-kâmü'I-'îdeyn. Ebû Abdurrahman Mü-sâid b. Süleyman b. Râşid eserdeki ha­disleri Sevâtı'u'l-kamereyn adıyla tah-rîc ederek kitapla birlikte yayımlamıştır.³⁵⁷

6- Kitâbü'î-Kader. Kaza ve kadere dair 450 hadisi ihtiva eden eser üzerinde Cemâl Hamdî ez-Ze-hebî yüksek lisans çalışması yapmıştır.³⁵⁸

7- Fevâ'id. Çeşitli konulara dair kırk dört rivayetin yer aldığı eser Kitâbü'ş-Şıyâm ile birlikte yayımlanmıştır.³⁵⁹

8- Mâ esnedehû Süfyân eş-Şevrî. Eserin I. cildi Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'-de bulunmaktadır³⁶⁰. Fihristi mohtûtâti Dâri'î-kütü-bi'z-Zâhiriyye'de (s. 373). Ca"fer b. Mu­hammed el-Firyâbî'nin eserleri yanlış­lıkla Muhammed b. Yûsuf el-Firyâbî'ye nisbet edilmiştir.

Kaynaklarda Firyâbrnin şu eserlerin­den de söz edilmektedir: Kitâbü's-Sü-nen, Kitâbü'z-Zikr, Kitâbü'n-Nikâh, Kitâbü'î-Cenâ''iz, Kitâbü'ş-Şuver ve't-temâşîl, Kitâb Coni'l-Medîneti'l-mü­nevvere, Kitâbü Sadakati'1-htr, Kitâ-bü Tahrîmi'z-zeheb ve'1-harîr, Kitâ­bü Menâkıbi Mâlik, Kitâbü'r-Rüyâ, Kitâbü'î-Künâ, Kitâbü'î-Libâs, Kitâ-bü Edebi'l-İslâm, Kitâbü Terki'1-mird, Kitâbü'î-Bükâ3. Bu eserlerin de kendi konularındaki bazı hadisleri ihti­va eden çalışmalar olduğu anlaşılmak­tadır.

Bibliyografya:

Ca'fer b. Muhammed el-Firyâbî, Fezâ'ilü't-Kur'ân (nşr. Yûsuf Osman Fazlullah Cibrîl), Ri­yad 1409/1989, naşirin mukaddimesi, s. 33-76; Hatib. Târihu Bağdâd, VII, 199-202; Sem'â-nî, ei-Ensâb, İX, 291-292; Yâküt, Mu'cemul-bütdân, IV, 259; Zehebî, A'lâmü'n-nübelâ. XIV, 96-106; a.mlf.. Tezkiretü'l-huffâz, II, 693-694; Mahlûf, Şeceretü'n-nür, II, 77; Sezgin, GAS,I, 166; Muhammed Nâsırüddin el-Elbânî. Fih­risti mahtûtâti Dâri'l-Kütübi'z-Zâhiriyye, Di-mask 1390/1970, s. 373; Nüveyhiz, Mu'cemui-müfessirîn, 1, 126; Ziriklî, el-Aclâm (Fethullah),

II, 127-128; Kays Âl-İ Kays, et-îrâniyyûn, II, 328-330; Kettânî, er-Risâietü'l-müstetrafe (Özbek], s. 44, 47, 49, 57, 58, 73, 76, 84, 217; Fikrî Ze­kî el-Cezzâr. Medâhilü'l-mü'eüiftn, Riyad 1994,III, 1160-1161.

1 Buhârî, "Vudû1", 67

2 İbn Hacer, II, 138

3 Abdürrezzâk es-San'ânî, 1, 69

4 a,e., I, 68

5 Kitâbü'l-Hayeuân,VII, 231-232

6 20 Eylül 1960

7 27 Kasım 1960

8 Bk. Hamam

9 Beyrut 1891

10 Beyrut 1910

11 Beyrut 1946

12 I-II1, Beyrut 1948

13 I-II, Beyrut 1913; 111, Beyrut 1914; IV, Beyrut 1933

14 Beyrut 1913

15 Beyrut 1947

16 I-IV, Beyrut 1947-1948

17 Beyrut, ts.; diğer eserleri için bk. Hazâ1inü'l-kütübi'l-'Arabiyye fi'l-hâ-fikayn JV, 1221-1227

18 BA, TD, nr. 370, s 102

19 TK, TD, nr. 65; BA, TD, nr. 648

20 Seyahatname, III, 381-386

21 BA, TD, nr. 370

22 Bk. Şehbenderzade Ahmed Hilmi

23 Bk. Halil Fevzi Efendi

24 4 Temmuz 1946

25 10 Aralık 1898

26 15 Kasım 1935

27 4 Tem­muz 1946

28 Ağustos 1983

29 Ara­lık 1976

30 Sarajevo 1971

31 Sarajevo 1957

32 s. 11-18

33 s. 93-121

34 s. 122-124

35 s. 125-140

36 Godisnjak Drustua Istoricara BİH, IV (Sara-jevo 1952), s. 5-146

37 POF, V (Sarajevo 1955), s. 251-274

38 İFM, XV (İstanbul 1955), s. 155-186

39 Godisnjak AtiüBİH, XII/10 (Sarajevo 1974), s. 127-221

40 POF, XXIV (Sarajevo 1976), s. 13-31

41 Sarajevo 1981

42 II, Beograd 1960

43 s. 109-136

44 s. 546-558

45 Armaoğlu, s. 4

46 Meselâ bk. Çıkış, 3/8; Levililer, 20/24; Tesniye, 11/9

47 Geniş bilgi için bk Amâlika; Arz-ı Mev'ûd

48 Rebîülâhir 11/26 Haziran 632

49 12. yılın sonu veya 13. yılın başı, Şubat-Mart 634

50 28 Cemâziyelev-vel 13/30 Temmuz 634

51 Rebîülâhir 16/Mayis 637

52 Eylül 1012

53 10 Receb 469/7 Şubat 1077

54 Ayrıca Bk. Kudüs

55 Mc Carîhy, s. 10

56 Stein, s. 548

57 Zureik, s. 47

58 Öke, s. 337; Adnan Ali en-Nahvî, s. 68

59 Mc Carthy, s. 26

60 17 Eylül 1948

61 22 Eylül 1948

62 1 Ekim 1948

63 Armaoğlu, s. 267

64 24 Aralık 1967

65 18 Ocak 1974

66 9 Kasım 1977

67 16 Aralık 1988

68 Ocak 1964

69 28 Mayıs 1964

70 Ostrogorskij, s. 200, 240, 255

71 Barkan, s. 322

72 Kânûn-ı Kanunnâme, s. 15-16

73 Bar­kan, s. 250

74 Bk. Filori

75 Bk. fel­sefe

76 La Mt-taphysique, 993b, 20-30

77 Resâ'il, s. 172

78 a.e., s. 97, 102

79 a.e, s. 274

80 a.e., s.172

81 es-Stretül-fetsefiyye,s. 198-199

82 Risale fîmâ yenbağl en yükaddem kable te'allümi'l-felsefe, s. 190

83 Tahşîlü's-sa'âde, s. 38-43

84 a.g.e., s. 95-98

85 a.g.e., s. 44-47

86 Resâ'il, IV. 36. 50, 79

87 a.g.e., III, 356-357

88 a.g.e, III, 379,455-456

89 Thales, Anagsagoras. Anak-simenes, Empedokles, Pythagoras, Sok-rat. Eflâtun'dan ibaret yedi filozof ve bunları takip edenler] Meşşâîler ve Stoalı-lar'dan meydana gelen müteahhirîndir. Dördüncü grup ise İslâm filozofları olup bunlar aslında İslâm'dan sonraki Acem hakimleridir (II, 58-60). Şehristânî, ese­rinin İslâm filozoflarına ayırdığı bölümün­de on dokuz filozofun adını kaydeder ve bunların en büyüğünün İbn Sînâ ol­duğunu söylerdi, 158-159

90 el-Mün-kızmine'd-dalâl.s. 18-22

91 Dânişpejuh, Fihrist-i Mikro-fitmhâ-yı Kitâbhâne-i Merkezî-yi Dâniş-gâh-ı Tahran, s. 567, 624, 671; a.mlf., Fih­rist-i Mikrofümhâ-yt Kitâbhâne-i Merkezî uü Merkez-i Esnâd-ı Dânişgâh-ı Tahran, s. 19; Münzevî, 1, 661-662

92 Müntehabâtî ez Aşâr-ı Hükemâ-yı llâht-yi îrân içinde, I. 63-80

93 Dânişpejuh, Fihrist-i Nüshahâ-yı Hattîy-i Kitâbhâne-i Dânişke-de-i Hukuk, s. 437

94 Dânişpejuh, Fihrist-i Mikro-filmhâ-yı Kitâbhâne-i Merkezî-yi Dâniş-gâh-ı Tahran, s. 163

95 Tahran 1352 hş

96 Bu şerhlerin çeşitli tarihlerdeki baskıları için bk. Hânbâbâ, II, 3245; Tahrânî, ez-Zerfa, lX/3, 850; XIV, 15

97 Nasr, İslam Düşüncesi Tarihi için­de, III, 143-145

98 Mün­tehabâtî ez Aşâr-ı Hükemâ-yı İlâht-yi îrân içinde, I, 81-87

99 a.g.e. içinde, I, 90-94

100 6 Aralık 1917

101 Helsinki 1958 (Kazan 1911 neşrinden tıpkıbasım)

102 Helsinki 1939

103 Kemi 1944; Helsinki 1968

104 Helsinki 1973

105 Helsinki 1938

106 Helsinki 1938

107 Helsinki 1968

108 Helsinki 1973

109 Diğer dinî, edebî ve tarihî eserler için bk. Halen, s. 6-26

110 Cod. Arab. 4

111 De codice ma-nuscripto vitas ueterum poetarum Arabum sub nomine ibn Chatlikani exhibente, Hel­sinki 1866

112 Mahomet, Paris 1946

113 Inscriptions de l'Orkhon de'chiffre'es, V, Helsinki 1896

114 London 1914

115 1-11, London 1926

116 London 1930

117 London 1933

118 Helsinki I992

119 Porvoo 1988

120 Abo 1993

121 sy. 74, Helsinki 1995

122 Râgıb el-lsfahânî, s. 186

123 Buhârî, "Ferâ'iz", 31; Müslim, "Radâ", 40

124 İbn Kayyim el-Cevziyye, II, 507

125 Tirmizî, "Tefsir", 16

126 Abdülkerîm Ze-hûr Adî. LVIII/2, s. 343-363

127 Medâricü's-sâlikîn, II, 510

128 et-Ta'rtfât, "firâse" md

129 Kuşeyrî, s. 480, 504

130 Meselâ bk. Sülemî, s. 126, 156; Herevî, Tabakât, s. 157, 242, 372, 471, 521; Attâr, s. 785

131 Kuşeyrî, s. 483, 485

132 a.g.e., s. 493

133 el-Hicr 15/ 75

134 el-Bakara 2/273

135 Muhammed 47/30

136 Râgib el-İsfahânî, s. 186

137 el-Hicr 15/29; es-Sec-de 32/9; Sâd 38/72

138 İbnü'1-Arabî, II, 311

139 Kuşeyrî, s. 483

140 Serrâc, s. 294

141 Kuşeyrî, s. 485

142 el-Hicr 15/75

143 Trablusî, s. 168

144 et-Turuku'l-hakmiyye, s. 4-5

145 Bk. Ferraş

146 Leffery, s. 225

147 Erdem, s. 7

148 IDB, III, 773; EJd, XIII, 359; Etin., XII, 915

149 Tekvin, 12/ 15

150 I. Krallar, 6/ 14; II. Tarihler, 12/2-9

151 11. Tarih­ler, 14/9-15

152 II. Krallar, 17/4

153 II. Kral­lar, 19/9

154 Tekvîn, 12/15

155 Tekvîn, 12/15-20

156 IDB, II, 47

157 Bk. azIz-i mısr

158 IDB, m, 774

159 EJd., VI, 1047

160 Resullerin İşleri, 7/23

161 Resullerin İşleri, 7/30

162 I. Krallar, 11/15-22

163 Yûsuf 12/41-43, 50

164 Bk. M. F. Abdülbâki, el-Mu'cem, "fir'avn" md.

165 Bk. Al-i İmrân 3/11; el-Enfâl 8/52-54; el-Furkân 25/ 38; Sâd 38/12-13; Kâf 50/12

166 el-A'râf 7/127

167 el-Enfâl 8/52, 54

168 el-A'râf 7/130

169 el-A'râf 7/133

170 el-A'râf 7/137

171 el-Bakara 2/50; el-A'râf 7/136; el-En­fâl 8/54

172 Yûnus 10/90

173 Yûnus 10/92

174 Ediz, s. 1-4

175 el-Kasas 28/9; et-Tahrîm66/ll

176 Buhârî, "Enbiyâ3", 32, "Efime", 25, "Menâkıbü'l-enşâr", 52, "Tef-sîrül-Kur'ân", 10/1,20/2

177 Salebi, s. 128

178 Taberî, 7"ârfh, 1, 387; Elmalılı, 1, 347

179 Yûnus 10/90

180 Abdürrezzâk el-Kâşânî, s. 309

181 Osmanlı Mü­ellifleri, I, 216

182 Mecdî, s. 252

183 Meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 00472, Pertevniyal Sultan, nr. 929; Nuruosmani-ye Ktp., nr. 4356; Beyazıt Devlet Ktp., nr. 5999; Adıyaman İl Halk Ktp., nr. 0033; Râ-şid Efendi Ktp., nr. 241; Kütahya Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Ktp., nr. 216

184 Yûnus 10/90

185 Buhârî, "Libâs", 24

186 Ferrü'l-Cavı s. 120

187 Sü­leymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 4223

188 Süleymaniye Ktp., Pertevniyal Sultan, nr. 930

189 Atıf Efendi Ktp., nr. 2785; Amasya Beyazıt Ktp., nr. 0069

190 Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 2140

191 Atıf Efendi Ktp., nr. 1778; İzmir Millî Ktp., Yazmalar, nr. 00173

192 Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1809/ 3; Süleymaniye Ktp., Antalya (Tekelioğlu), nr. 913; Râşid Efendi Ktp., nr. 00328

193 Şerhu'l-Fuşûş, s. 416

194 a.g.e., s. 395

195 Fusûsü'l-hikem Tercüme ve Şerhi, IV. 152-156

196 Özellikle el-A'râf 7/103-138; eş-Şuarâ 26/10-67

197 eş-Şuarâ 26/40-46

198 el-A'râf 7/108

199 en-Nâziât 79/24

200 el-Mü'min 40/36-37

201 eş-Şuarâ 26/52-66

202 Yûnus 10/92

203 Dfuân, s. 339

204 Lisânü'l-'Arab, "frds" md.; İbn Kayyim el-Cevziyye, s. 144-145

205 Mefâtt-hü'l-ğayb, XXIII, 82

206 İbn Habîb es-Sülemî, s. 21

207 Webster's Third, II, 1636

208 el-Kehf 18/107

209 el-Mü'minûn 23/11

210 Buhârî, "Tevhîd", 22, "Cihâd", 4, 14, "Meğâzî", 9; Müsned, II. 335; 111, 124, 197, 210; IV, 416; V, 241, 316; Tirmizî, "Şıfa-tü'1-cenne", 4; İbn Mâce, "Zühd", 39; Dâ-rimî, "Rikâk", 101

211 Müsned, III, 197; Buhârî, "Meğâzî", 83

212 Hadi'I-ervah, s. 90

213 Bk. Şa'rânî, s. 170, 176

214 el-Mü'minûn 23/11

215 Kurtubî, s. 525

216 Hakîm et-Tirmizî, s. 129; Kurtubî, s. 518

217 Bk. cennet

218 Örnek­ler için bk. Dihhudâ, XXI, 147-149

219 "el-Bâbü'1-hâmis", s. 427-429

220 Der Beyân-ı Cinân, s. 14; "Faslün fî du-hûli'l-cenne", s. 324, 339

221 s. 17-18

222 Dihhudâ, XXI, 147-149

223 Şaft-nâme, IV, 5

224 Devletşah, s. 54

225 Müstevfî, s. 743

226 l-IV, Kalküta 1829

227 Leiden 1877-1884

228 İstanbul 1945-1955

229 s. XI vd.

230 Köprülü, Yeni Mecmua, II, 85

231 Kutbnâme, s. XIII vd

232 Millet Ktp.r Ali Emîrî, Man­zum, nr. 317; TSMK, Hazine, nr. 1525, beş cilt

233 Firdevsî-i Rûmî'­nin Süleyman-nâme-i Kebîri (LXXI1. cilt) Gramer-Sentaks-Lugat-Metih, Idoktora te­zi, 19791. İÜ Ed.Fak. Ktp., nr. Dr. THT 28), Asuman Akay {Firdeusî, Süleymannâme (XLIV. Cilt) Metin ue Fiiller üzerine Bir İnce­leme (doktora tezi, 1990), İÜ Ed.Fak. Ktp., nr. Dr. THT 70) ve Gülnaz Genç {Firdeusî-i Rûmî Süleyman- nâme [XXV ue XXVI. ciltler} Giriş-Metin-Sözlük [Doktora tezi, 1995), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü

234 Hazine, nr. 1231

235 TY, nr. 208

236 Firdeusî-i Tauü ve Da'vetnâme-si, 1993, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bi­limler Enstitüsü

237 Ali Emîrî, Manzum, nr. 576

238 Süleymanİye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 2333