Mała encyklopedia kultury antycznej

proceleusmatyk (gr. prokeleusmatikós, łac. proceleusmaticus i proceleumaticus) stopa wierszowa składająca się z czterech zgłosek krótkich:

proconsul

617

prokonsul

^^^\j , np. legę lach f; calefacit. P. otrzymuje iktus ^^J^^, gdy jest rozwiązaniem anapestu (^j^i—) lub spondeja (—L) występującego w jambach, natomiast '^"^"^(<^', gdy jest roz­wiązaniem daktyla (—\^-/) lub spondeja (-'-—) występującego w trochejach.

proconsul zob. prokonsul.

Prokulus 1. Sempronius P., rzymski prawnik działający w czasach Tyberiusza; od imienia jego otrzymała nazwę szkoła prawnicza założona przez Antistiusa Labeo (zob. Proculiani). Przed­stawiciele tej szkoły wydali wiele prac Prokulusa, z których wyciągi znajdują się w Pandektach (zob.). 2. Titius P. zob. Titius 9. 3. Titus Aeliuś P. z Germanii, dzięki wpływom, jakie miał w wojsku rzymskim, wywołał w r. 280 powsta­nie przeciwko cesarzowi Probusowi, wezwawszy na pomoc Germanów. Pokonany uciekł do kraju Franków, został jednak przez nich wydany i stracony na rozkaz Probusa.

Prodikos 1. P. z Fokai, poeta epicki, autor eposu Minyas, którego tematem była wyprawa Heraklesa przeciwko Orchomenos i zdobycie miasta. Dzieło nie zachowane, poświadczone tylko przez Pauzaniasza. 2. P. z Keos, grecki sofista w czasach Sokratesa, uczeń Protagorasa. Zajmował się zagadnieniem języka, problemami etycznymi, miał napisać Pochwalę Heraklesa i fforaj (Okresy życia); z tego drugiego być może pochodzi znane opowiadanie o Heraklesie na rozstajnych drogach, mającym do wyboru drogę Cnoty lub drogę Rozkoszy. Pisma P. nie zacho­wały się.

prodomos zob. pronaos.

proedria (gr. proedria, dosł. pierwsze miejsce) prawo „pierwszego miejsca" w Atenach, upo­ważniające do zajmowania miejsca w pierw­szych rzędach w teatrze. Przysługiwało kapła­nom, posłom, przedstawicielom innych miast i zasłużonym obywatelom.

Projtos (łac. Proetus) mit. syn Abasa i Okalei, bliźniaczy brat Akrisiosa. Wypędzony przez brata w sporze o panowanie w Argos zbiegł do Jobatesa, króla w Likii, i pojął za żonę jego cór­kę Anteję (Stheneboję). Przy pomocy Jobatesa odzyskał królestwo, Akrisios zatrzymał jednak Argos dla siebie, oddając bratu Tiryns. Córki P. (Projtydy): Lysippe, Ifinoe oraz Ifianassa, obłą­kane dziewice, krążyły po Peloponezie zarażając swym szaleństwem kobiety argiwskie (zmuszały je do mordowania własnych dzieci). Choroba ich była karą za pogardę dla Dionizosa. Uzdro­wił je wieszczek Melampos, który w nagrodę otrzymał dwie trzecie królestwa dla siebie i brata Biasa. Lysippe i Ifianassę pojęli Bias i Melam­pos za żony, trzecia córka P., Hfinoe, zmarła. P. występuje również w podaniu o Bellerofoncie (zob.).

Projtydy (Projtides) zob. Projtos.

prokeleusmatyk zob. proceleusmatyk.

Proklejdes komediopisarz grecki, przedstawi­ciel komedii średniej (IV w. p.n.e.). Utwory jego nie zachowały się.

Prokles 1. mit. jeden z potomków Heraklesa, syn Aristodemosa (zob.), otrzymał wraz ze swym bratem, Eurystenesem, Lacedemon.2. grecki sny­cerz stempli monet z Sycylii, z końca V w. p.n.e.

Proklos z Konstantynopola (410-485 n.e.), jeden z ostatnich przedstawicieli neoplatonizmu w szkole ateńskiej, długoletni scholarcha Aka­demii. Uczeń perypatetyka Olimpiodora i mate­matyka Hierona, później neoplatoników: Syria-na i Plutarcha z Aten. Jako następca Plutarcha, otrzymał przydomek Diadochos („następca"). Naukę neoplatońską łączył z metafizyką, a na­wet z mitologią. Dzięki swej bujnej fantazji roz­winął niebywale teorię hipostaz. Człowiek, wg P., dąży do zjednoczenia z Bogiem, które osiąga poprzez wiarę. To zjednoczenie mistyczne jest celem życia ludzkiego. P. poza filozofią zajmo­wał się różnymi dziedzinami wiedzy: matematy­ką, astronomią, gramatyką. Pisał wiersze, ko­mentował pisarzy i poetów greckich: Platona, Euklidesa, Hezjoda. Napisał wiele pism (częś­ciowo zachowanych) filozoficznych (wśród nich komentarze i parafrazy dialogów Platona), mate­matycznych, astronomicznych (zachowane w wer­sji łacińskiej), gramatycznych.

Prokne mit. córka króla ateńskiego Pandio-na, żona króla trackiego Tereusa, siostrą Filomeli. Zob. Filomela.

prokonsul (łac. proconsul) zarządca prowincji i dowódca wojskowy; urząd p. otrzymywano po odbyciu konsulatu. Prokonsulat trwał rok, zdarzały się jednak wypadki przedłużania go:

Pompejuszowi na podstawie Sex Manilia przedłu­żono okres prokonsulatu bezterminowo, dla zwalczenia korsarzy; Cezar w r. 59 na podstawie lex Yatinia otrzymał przedłużenie (prorogatió) namiestnictwa na 5 lat. August w r. 23 p.n.e. kazał sobie oddać imperium proconsulare maius infinitum, tzn. bez żadnego ograniczenia. W okre­sie cesarstwa tytuł p. przysługiwał jedynie za­rządcom prowincji Azji, Afryki i Achai.

Prokopiusz

618

proletariusze rzymscy

Prokopiusz (Prokopios) z Cezarei (ok. 490 — ok. 562), historyk i retor grecki, prawnik z za­wodu, sekretarz znakomitego wodza Belizariu-sza, autor dzieła Historikón (Historia bellorum, tj. historia wojen Bizancjum z Persami, Wan­dalami i Gotami za cesarza Justyniana) W 8 księ­gach oraz książki Pert ktismdtSn (De aedifidis, o budowlach), ważnej jako źródło do poznania wewnętrznej historii cesarstwa tego okresu. Jego AnSkdota (Historia Arcana), opowiadania nie wydane, których autentyczność (niesłusznie) po­dawano w wątpliwość, są paszkwilem (napisa­nym z nie dość wyjaśnionych powodów) na Justyniana i cesarzową Teodorę (wielbionych przez P. na innym miejscu, a zwłaszcza w dziele De aedifidis). Dzieła P. zachowały się w wersji greckiej i łacińskiej.

Prokris Prokrida, mit. 1. córka Thespiosa, która z Heraklesem miała dwóch synów, Hippeusa i Antiieona. 2. córka króla Aten Erechteusa, żona Kefalosa. Zob. Kefalos l.

Prolnrustes mit. zw. też Damastes, rozbójnik attycki. Schwytanych podróżnych dopasowywał w okrutny sposób do żelaznego łóżka: dłuż­szym niż łóżko obcinał nogi, krótszym naciągał ciało przemocą do rozmiarów łoża. Zabił go Tezeusz.

proksenia (gr. proksenta gościnność, opieka) zob. proksenos.

Proksenos historyk grecki z III w. p.n.e., autor (nie zachowanych) dzieł: Epejrotikd (Hi­storia Epiru), dzieła periegetycznego Perl pórth-mon Sikelikm (O portach sycylijskich), pisma Lokówkę politeja (O ustroju lakońskim) oraz pracy o Pyrrusie, z której korzystał Dionizjusz z Halikarnasu.

proksenos (gr. proksenos) sprawujący pieczę nad cudzoziemcem. Greckie miasta-państwa nie wysyłały na zewnątrz przedstawicielstw dyploma­tycznych dla roztoczenia opieki nad własnymi obywatelami. Było natomiast zwyczajem, że oby­watel udający się do obcego miasta-państwa wyszukiwał sobie tam osobę (proksenos), która sprawowała nad nim opiekę, pomagała w załat­wianiu interesów, ułatwiała w miarę potrzeby kontakt z władzami tego miasta. Wszystkie te czynności sprawował p. własnowolnie i ho­norowo, sprawowanie opieki nad cudzoziemcem było bowiem zaszczytem. P. musiał być obywa­telem państwa, w którym w tym charakterze występował, a nie obywatelem państwa, któremu służył. Zdarzało się jednak, że w dowód uznania

za usługi, państwo, którego obywatelom słu­żył, nadawało mu obywatelstwo honorowe. — Stosunek, jaki się nawiązywał pomiędzy cudzo­ziemcem a p., nazywany jest w źródłach prok­senia. Początkowo proksenia miała charakter zupełnie prywatny, z biegiem czasu poczęto ustanawiać proksenów we wszystkich miastach, do których wskutek rozwoju stosunków między­narodowych, stosunków handlowych, uroczysto­ści sakralnych, igrzysk przybywało wielu cudzo­ziemców. W ten sposób proksenia stała się fundamentem form współżycia międzynarodo­wego w starożytnej Grecji. Cudzoziemcy przeby­wający w danym mieściepaństwie i posiadający w nich swych p. nie. byli przez to samo zrównani w prawach z obywatelami tego państwa-miasta. Instytucja proksenii torowała jednak skutecznie drogę do wydawania jednostronnych dekretów lub do zawierania konwencji, np. o dopuszczal­ności nabywania przez cudzoziemców nierucho­mości (enktesis), o uwalnianiu cudzoziemców od specjalnie na nich nałożonych podatków i świadczeń (atelejd) lub zrównaniu ich w tych obowiązkach z obywatelami danego państwa (isoteleja). Najbogatszy w treść był układ o isopoliteja, mocą którego obywatelom jednego palii-stwa przyznawano na terenie ongiego państwa te same uprawnienia publiczne i prywatne, które przysługiwały im we własnej polis.

prolepsis (gr. prólepsis, dosł. przeczucie; łac. anticipatio) figura retoryczna polegająca na uprzedzeniu skutku czynności w przydawce, np. submersas obrue puppes (dosł. zalej zato­pione okręty): zalej okręty i zatop je.

proletariusze rzymscy (łac. proletarii) w syste­mie centurialnym Serwiusza Tulliusza obywatele rzymscy nie posiadający najniższej z przewidzia­nych cenzusem stawek majątkowych. Tworzyli ostatnią klasę obywateli rzymskich, wystawiającą l centurię na zgromadzenia centurialne. Byli wolni od podatków i obowiązku służby woj­skowej. Nazwa proletarii pochodzi stąd, że jedy­nym obowiązkiem p. wobec państwa miało być wychowanie potomstwa (proles). Po wojnach punickich szeregi proletariatu rzymskiego wie­lokrotnie wzrastają. Zrujnowane i wypierane przez wielkich posiadaczy wlościaństwo italskie napływa do Rzymu, gdzie łatwiej o zdobycie środków do życia, głównie dzięki bezpłatnemu rozdawnictwu zboża państwowego i prywatnego. W tym czasie p. stają się siłą wykorzystywaną w walkach wyborczych. Mariusz pierwszy zaczął

Promachos

619

propyleje

przyjmować p. do armii, płacąc im żołd i dając pełny ekwipunek oraz udział w lupach wojen­nych. W celu zmniejszenia liczby bezdomnej i bezrobotnej biedoty w Rzymie Cezar wysiedlił ok. 80000 p. do kolonii.

Promachos mit. 1. „prowadząca do walki", przydomek Ateny. 2. syn Ajzona, brata Jazona, zamordowany przez własnego ojca i Peliasa w czasie wyprawy Jazona po złote runo. 3. przy­domek Heraklesa w Tebach. 4. przydomek Hermesa w Tanagrze.

Prometeusz (Prometheas) mit. jeden z tyta­nów, syn Japetosa i Klimene, brat Atlasa, Menojtiosa i Epimeteusza. Wg mitu usiłował oszu­kać Zeusa przy podziale mięsa ofiarnego, mia­nowicie podzielił zabitego wołu na dwie nie­równe części: mniejszą, składającą się z mięsa, i większą, składającą się z nagich kości, którą przykrył podstępnie płatami tłuszczu. Zeus, mi­mo że przejrzał podstęp Prometeusza, wybrał gorszą część. Odtąd ludzie składali na ofiarę bogom tylko kości i tłuszcz, mięso zaś spożywali sami. Oszustwo P. posłużyło Zeusowi jako pre­tekst do ukrycia ognia przed ludźmi. Jednakże P. wykradł ogień i ofiarował ludziom. Za karę został przykuty do skały Kaukazu, na którą codziennie przylatywał zgłodniały orzeł i wyjadał mu ciągle odrastającą wątrobę. Od męki uwol­nił P. Herakles. P. jest jedną z najpiękniejszych postaci w mitologii greckiej, jako symbol boga, który cierpiał z miłości do ludzi. • •

pronaos (gr. prónaos albo pródomos, łac. anti-cum) część przednia świątyni greckiej, stano­wiąca przedsionek do naos (cella). W p. znajdo­wały się niekiedy ołtarze bogów, ich wizerunki oraz dary wotywne. P. występuje już w najstar­szym typie świątyni greckiej, tzw. templum m antis.

pronominatio łac. zob. antommasia.

pronuba lać., druhna, kobieta towarzysząca pannie młodej w czasie obrzędów weselnych. Dokonywała tzw. dextrwum iunctio, połączenia dłoni nowożeńców. Wybierano na p. kobietę zamężną, pozostającą w pierwszym małżeń­stwie.

prooda zob. stroficzna budowa.

propemptikon (gr. propemptikóri) utwór poe­tycki napisany dla osoby udającej się w podróż;

zawiera prawie zawsze wyrażenie żalu z powodu rozłąki, życzenia szczęśliwej drogi, prośby do bóstw, by opiekowały się w drodze adresatem;

często także poeta wyobraża sobie powrót i ra­dosne powitanie osoby, którą żegna (por. Hor C. I, 3 propemptikon dla Wergiliusza).

Propercjusz (Sextus Propertius) ok. 50-15 p.n.e.; wybitny poeta rzymski, jeden z trzech. (obok Tibullusa i Owidiusza) czołowych przed­stawicieli subiektywnej elegii miłosnej. Pochodził z Umbrii, prawdopodobnie z Asisium (poi. Asyż), wykształcenie jednak otrzymał w Rzymie;

utracił swoje posiadłości wskutek konfiskaty ziemi przez Oktawiana na rzecz weteranów. Przeniósłszy się do Rzymu, dał się poznać ze swojego talentu poetyckiego. Należał do grona literatów skupiających się przy Mecenasie, a więc do oficjalnego koła popierającego ideo­logię Oktawiana Augusta. P. napisał cztery księgi elegii, z których wiele poświęcił ukochanej Cyntii (pod którym to imieniem kryła się nie­znana nam skądinąd rzymianka Hostia). Elegie te dają żywy obraz uczucia obojga kochanków. Z innych należy wymienić przeważające w księ­dze III i IV elegie ajtiologiczne, w których poeta, sięgając do podań związanych z historią Rzymu, daje opisy początków kultów i obrzędów rzym­skich. Elegia P. jest pełna opisów i aluzji mito­logicznych. P. jest typowym poetą uczonym (poeta doctus), naśladowcą poetów aleksandryj­skich, przede wszystkim Kallimacha i Filetasa. Przewyższa ich jednakże gorącym i szczerym uczuciem.

Propontis zob. Propontyda.

Propontyda (gr., łac. Propontis) dziś morze Marmara; obszar morski pomiędzy Hellespon-tem i Bosforem Trackim.

propraetor zob. propretor.

propretor (łac. propraetor, pro praetore) były pretor, namiestnik rzymski zarządzający pro­wincją. Urząd i prawa p. były równe urzędowi i prawom prokonsula. Posiadał całkowitą wła­dzę sądowniczą i administracyjną, a w potrzebie także wojskową w prowincji. Przysługiwało mu prawo do 6 liktorów.

propyleje (gr. propylajon, dosł. przedsionek, łac. propylaeum) monumentalna brama na pla­nie prostokąta, z kolumnadą, wiodąca do temenosu bóstwa lub miejsca świętego; miała jedno bądź kilka przejść. Najbardziej- znane są p. wzniesione (w porządku doryckim) na Akropolis w Atenach wg projektu Mnesiklesa w la­tach 437-432 p.n.e., na miejscu dawnej bramy z czasów Pizystratydów. Budziły podziw już w starożytności, stanowiąc jedno z najbardziej interesujących i genialnych rozwiązań architek-

propylen

620

Proteus

fonicznych w budownictwie attyckim V w. Zna­ne były również Wielkie i Małe P. w Eleusis:

pierwsze zbudowane zostały w II w. n.e. na zlecenie Antoninusa Piusa, drugie przez Appiu-sa Klaudiusa Pulchera (zob. Ciaudii 13) ok. r. 40 p. n.e.

propylen (gr., dosł. przedsionek) monumen­talna brama wznoszona na prostym planie, o jednym przejściu, występująca głównie w ar­chitekturze przedgreckiej, będąca prototypem i nierozwiniętą formą propylei, np. p. (bez ko­lumnady) w Troi II. lub zewnętrzny i wewnętrz­ny p. w zamku w Tirynsie.

proscenium zob. scena.

proscriptio fac, pierwotnie oznaczało ogło­szenie sprzedaży dóbr dłużnika w drodze licy­tacji, następnie termin ten oznaczał wszystkie kary, które pociągały za sobą konfiskatę i sprze­daż dóbr, a więc przede wszystkim wygnanie. Proskrypcje na wielką skalę wprowadził dla zniszczenia swych wrogów Sulla w r. 83 p.n.e., w roku następnym zaś ogłosił ścisły regulamin proskrybowania. Naśladowali go w r. 43 p.n.e. członkowie drugiego triumwiratu: Antoniusz, Oktawian i Lepidus. Ogłoszono wówczas tzw. tabulae proscriptionis, niby listy proskrypcyjne, listy proskrybowanych. Każdy znajdujący się na takiej liście obywatel mógł być zabity, a za jego głowę płacono mordercy 2 talenty. Mają­tek proskrybowanego był sprzedawany lub da-rowywany przyjaciołom zwycięzcy, dzieci i wnuki jego były naznaczone infamią. Wskutek umiesz­czenia (na żądanie Antoniusza) na liście pro­skrypcyjnej zginął w r. 43 p.n.e. Marek Tulliusz Cyceron.

Proserpina zob. Persefona.

proskenion zob. scena.

proskrypcje zob. proscriptio.

prosodia (gr. prosódia metę) pieśni procesyjne wykonywane przez chór przy akompaniamencie fletu w czasie uroczystego pochodu do świątyni (zob. partemu).

prosodiakon zob. prozodiak.

prosopopeja (gr. prosopopojia, łac. prosopo-poeia, personificatio) uosobienie, figura' reto­ryczna polegająca na przedstawieniu przedmio­tów nieobecnych lub martwych jako obecnych i żywych, np. Patria tecum, Catiiina, sic agit et ąuodammodo tacita loawtw (Cyceron, In Catiiinam I, 17); Ojczyzna, Katylino, tak do ciebie zwraca się i niejako milcząc — przemawia.

prostas (gr. prostds) w okresie hellenistycznym duża sala w tylnej części domu greckiego, na­przeciw wejścia, otwarta od strony dziedzińca;

miejsce ogniska domowego i uroczystości ro­dzinnych.

prostyl (gr. próstylos) typ świątyni o czterech kolumnach od strony frontowej; taka sama kolumnada dodana od strony tylnej tworzyła tzw. amfiprostylos.

Protagoras z Abdery (ok. 481-411), obok Gorgiasza najznakomitszy sofista. Nauczyciel wymowy, prawodawca greckiej kolonu Thurioj w Wielkiej Grecji. Był przyjacielem Peryklesa;

często przebywał w Atenach, gdzie oskarżono go o bezbożność i wytoczono mu proces z po­wodu twierdzenia, że o bogach nie można wie­dzieć ani czy są, ani czy ich nie ma, na prze­szkodzie stoi bowiem niejasność samej sprawy, jak i krótkość życia ludzkiego. Najważniejsze są poglądy P. dotyczące teorii poznania. Głosił, że jedynym źródłem i kryterium poznania rze­czywistości są zmysły, doświadczenie zmysłowe jest jednak subiektywne, prawda więc jest dla każdego inna. Jego twierdzenie: „miarą wszyst­kich rzeczy jest człowiek: istniejących, że ist­nieją, nie istniejących, że nie istnieją" wywarło ogromny wpływ na współczesnych. Twierdził dalej, że wyższa jest prawda, która jest bardziej użyteczna. To, że pewne prawdy obowiązują wszystkich, wypływa jedynie z umowy. Z dzieła P. Rozprawa o prawdzie i bycie zachował się tylko jeden fragment. Poglądy P. znamy z dia­logów Platona Teajtet i Protagoras oraz z Zary­sów pirrońskich Sekstusa Empirikusa. P. zajmo­wał się również zagadnieniami poprawności mowy (prthoepeja).

Protarchos grecki snycerz gemm, działający w okresie hellenistycznym, sygnowany na ka­meach: florenckiej i bostońskiej.

Protesilaos mit. syn Ifiklosa i Astyoche, król Fylake w Tesalii. Brał udział w wyprawie Gre­ków przeciw Troi. On to pierwszy zginął pod Troją, ugodzony przez Hektora w chwili, gdy wyskakiwał z okrętu. Żoną jego była Laodamia, znana ze swej wierności dla męża. Na wieść o śmierci P. uprosiła u bogów jego powrót na ziemię. Gdy umierał po raz drugi i wracał do podziemia, Laodamia umarła wraz z nim.

Proteus mit. syn Okeanosa i Thetys, bóstwo morskie; posiadał dar przepowiadania przyszło­ści i zdolność przekształcania się w różne posta­cie, np. tygrysa, lwa, smoka, jaszczurkę, strumyk,

Protfaymus

621

prowincja

kamień, płomień. Chcąc otrzymać od P. prze­powiednię, należało go schwytać i zatrzymać pomimo zmieniania postaci. Żoną jego była Psamathe, a dziećmi Theokłymenos i Ejdothea. Przebywał na wyspie Faros. Wg Eurypidesa Hermes przywiódł do P. Helenę, bądź też sam P. odebrał ją Parysowi, a następnie oddał mu widziadło Heleny, prawdziwą zaś Helenę zwrócił Menelausowi po jego powrocie spod Troi.

Prothymus zob. Minucii 4.

Protogenes malarz grecki pochodzący z Kau-nus w Kani, współczesny Apellesowi, który odkrył talent P. Działał na Rodos ok. r. 300 p.n.e. Do arcydzieł jego należał obraz przedsta­wiający myśliwego Jałylosa i drugi — spoczywa­jącego satyra opartego o kolumnę. Dzieła P. miały odznaczać się doskonalą techniką i do­kładnością wykonania.

protonie (gr. protome, od protemno odcinam) w terminologii sztuki antycznej określenie tera­kotowych, czasami metalowych popiersi kobie­cych (niekiedy zwierzęcych) o nieustalonym, być może kultowym lub wotywnym, przeznaczeniu. P. szczególnie są charakterystyczne dla naj­wcześniejszego okresu sztuki greckiej (VII w. p.n.e.). Najpiękniejsze p. terakotowe znaleziono na Rodos, w Koryncie i na Krecie.

Protos z Rodos, rzeźbiarz działający w II w. p.n.e., znany z sygnatury na bazie (nie zacho­wanego) posągu kapłana na Akropolis w Lin-dos.

Protys rzeźbiarz grecki z okresu cesarstwa, sygnowany na bazie reliefowej znalezionej w Gór­nym Egipcie.

piwocatio łac. odwołanie się do zgromadzeń ludowych (ad populum) obywatela rzymskiego, którego w procesie karnym magistratus skazał na karę lub grzywnę przekraczającą najwyższy dopuszczalny wymiar kary pieniężnej. Tradycja głosi, że odwołanie się od wyroku skazującego na karę śmierci było możliwe już w czasach królewskich (za zezwoleniem króla), a stało się prawem obywatelskim na podstawie lex Yaleria de provocatione z r. 509 p.n.e. Za czasów repu­blikańskich odwołania od wyroków śmierci roz­patrywane były przez comitia centuriata, odwo­łania zaś 'od wyroków skazujących na niedopusz­czalną grzywnę—przez comitia tributa. Nie było odwołania od wyroków dyktatora, decem-wirów (a czasem i innych urzędników nadzwy­czajnych) oraz od wyroków sądów kryminal­nych stałych (quaestiones perpetuae). Odwołanie

musiało być złożone na piśmie a następnie wy­stawione na widok publiczny, posiedzenie zaś odpowiedniego zgromadzenia ogłoszone na 24 dni wcześniej. Nie rozpatrywało ono sprawy, a tylko głosowało, czy wyrok ma być zatwier­dzony, czy uchylony. Od II w. p.n.e. zazwyczaj pozostawiano oskarżonego na wolności aż do czasu wydania decyzji przez zgromadzenie. Oskarżeni, którym groziła kara śmierci, skwap­liwie wykorzystywali tę okoliczność, by uciec z Rzymu przed zapadnięciem decyzji co do zło­żonego odwołania, comitia centuriata zaś uchwa­lały w stosunku do zbiega acjua et igni inter-dictio. Za czasów cesarstwa, kiedy comitia utra­ciły swe dawne znaczenie, odwoływano się do cesarza (proyocatio ad imperatorem).

prowincja (łac. provincia, pierwotnie oznacza obowiązek, zadanie do spełnienia, sferę działa­nia, dowództwo, zarząd kraju podległego władzy rzymskiej, wreszcie — sam podległy kraj). Gdy od połowy II w. p.n.e. Rzym zaczął dążyć do zdobyczy terytorialnych na Wschodzie, orga­nizował podbite kraje jako p. Pierwszymi rzym­skimi p. stały się Sycylia, Sardynia i Korsyka w wyniku I wojny punickiej (r. 241), w r. 148 p.n.e. Macedonia, w r. 146 — po zwycięstwie nad Związkiem Achąjskim i zburzeniu Koryntu — powstała p. Achaja (później nazwę tę roz­ciągnięto na całą Grecję). Na obszarze państwa pergameńskiego powstała p. Azja, dalej zorga­nizowano jako p. Hiszpanię Bliższą i Dalszą oraz Afrykę (na terytorium państwa kartagińskiego). Zdobycie Galii spowodowało utworze­nie nowych p. Dalsze podboje terytorialne za cesarstwa pociągały za sobą tworzenie się coraz to nowych p. Zdobyte tereny traktowano jako praedia populi Romani. Na czele ich stawiano pretorów, wybieranych przez comitia centuriata. Pierwotnie pretorów zarządzających p. było czterech; gdy liczba p. wzrastała, zarząd nad nimi powierzano byłym konsulom (prokonsul), byłym pretorom (propretor) lub też specjalnym namiestnikom o władzy konsularnej. Namiestnik miał najwyższą władzę wojskową i sądowniczą, od której nie było odwołania. Towarzyszyli mu kwestor, legat oraz świta zwana cohors praetoria, złożona przeważnie z krewnych i znajo­mych namiestnika. Obejmując zarząd p; na­miestnik ogłaszał edictum provinciale, ustalające zasady prawne obowiązujące w czasie jego urzę­dowania. Trwało ono zwykle rok, czasem jednak okres ten bywał przedłużany (.prorogatio imperii).

proxenos

622

prozodia

Z reguły zarówno namiestnik, jak jego świta uważali okres przebywania na p. za okazję do zdobycia bogactwa; prowadziło to do niesły­chanej samowoli, ucisku i zdzierstw. Toteż w r. 149 p.n.e. lex Calpumia ustanawiała spe­cjalne trybunały senatorskie dla sądzenia spraw de repetundis (o zdzierstwa), lecz pokrzywdzeni mieszkańcy p. mogli zgłaszać swe skargi dopiero po zakończeniu urzędowania namiestnika. Ruj­nujący dla p. był sposób ściągania podatków. Ponieważ urzędników państwowych było zbyt mało, podatki wydzierżawiano w Rzymie oso­bom prywatnym (zob. publikanie), które wpła­cały ustaloną sumę, potem zaś ściągały ją z miesz­kańców p., starając się osiągnąć jak największą nadwyżkę. Nie przebierali przy tym w środkach, często zwracali się do namiestników z prośbą o udzielenie im pomocy wojskowej dla przymu­szenia opornych mieszkańców do spłacania po­datków. Publikanie, stanowiący najgorszą plagę p. rzymskich, rekrutowali się głównie z ekwitów. Jest rzeczą charakterystyczną dla stosunku ogółu Rzymian do p; że nawet wybitni i uchodzący za szlachetnych ludzie nie wahali się na p. upra­wiać lichwy i żądać pomocy wojskowej dla ściągania zaległych procentów (np. Kato i Bru-tus). Cyceron, który w czasie swego namiest­nictwa w Cylicji nie gnębił i nie wyzyskiwał mieszkańców, a nawet ich bronił, stanowił nie­zmiernie rzadki wyjątek. Położenie p. poprawiło się w okresie cesarstwa: podatki ściągali proku­ratorzy cesarscy, legaci zaś, którzy stali na czele p. cesarskich, i prokonsulowie, którzy sprawo­wali rządy w p. senackich, otrzymali bardzo wysokie uposażenie roczne, nie potrzebowali więc korzystać z okresu namiestnictwa, aby się wzbogacić. Ponadto ludność różnych p. uzyski­wała stopniowo prawo obywatelstwa rzymskiego, aż wreszcie w r. 212 Karakalla na mocy tzw. Constitutio Antonimami nadał prawa obywateli rzymskich wszystkim wolnym mieszkańcom wszystkich p.