Mała encyklopedia kultury antycznej

Martha syryjska wróżbitka towarzysząca Ma­riuszowi podczas jego wyprawy przeciwko Teutonom.

Martialis zob. Marcjalis.

Martianus Capella zob. Capella Martianus Felix.

Martii zob. Marcu.

Martius łac. marzec, miesiąc w kalendarzu rzymskim poświęcony Marsowi. Pierwszy dzień marca czczony był przez kapłanów Marsa, tzw. Saliów. M. w pierwotnym kalendarzu rzym­skim rozpoczynał rok. Zob. miesiące.

Martwe Morze zob. Martuum marę.

Marus lewy dopływ Dunaju, przepływający przez kraj Kwadów.

Maruwium zob. Marruwium.

Marycki Szymon (Maricius) 1516-1574, wła­ściwie Kociołek; mieszczanin z Pilzna, profesor Akademii Krakowskiej, gdzie w latach 1539--1550 wykładał Cycerona, Horacego, Wergiliu-sza, Demostenesa i Arystotelesa. Wydał m. in. mowę Demostenesa De pace (1546) i Pro libertate Rhodiorwn (1547) z własnym przekładem na łacinę. Ogłosił komentarze do paru dziel Cyce­rona (Pro Publio Quintio, De Oratore), ale nie dochowały się. Z prac oryginalnych ważne dzieło o szkolnictwie De scholis seu academiis Ubri duo (Kraków 1551).

Mases miasto i port w Argolidzie.

Masinissa zob. Masynissa.

maska (łac. persona, larw, gr. prósopon, prosopeJon) osłona twarzy używana w starożyt­ności przez aktorów dla charakterystyki, wyra­biana z masy płócienno-gipsowej. Składała się z 2 części: osłaniającej twarz i okrywającej tył głowy. M. modelowano w kształcie charaktery­stycznych typowych twarzy o wydatnych rysach. Pierwotnie malowano jednolitą barwą: białą (twarz kobieca) lub brunatną" (męska); w pó­źniejszym okresie domalowywano brwi, usta i oczy. Na źrenice pozostawiano otwory. Otwór ustny spełniał rolę rezonatora głosu. Najczęstszy­mi typami były m. tragiczne, komiczne i satyrowe. M. pantomimiczne charakteryzowały zamknięte usta i spokojny wyraz twarzy. Zachowały się

liczne przedstawienia m. aktorskich w malo­widłach wazowych i na płaskorzeźbach.

Masiowski Franciszek humanista z w. XV, wy­chowanek uniwersytetu w Padwie. Przełożył na łacinę traktat o wymowie Demetriosa z Faleronu (De elocutwne, Padwa 1557).

Maso, Masones zob. Papirii 10.

Massageci (gr. Massagetaj, łac. Massagetae) wojownicze plemię koczownicze mieszkające w Azji, na wschód od Morza Kaspijskiego. W r. 529 p.n.e. wyprawił się przeciw nim Cyrus Wielki, poniósł jednak klęskę i sam zginął.

Massalia (Massilid) dziś Marsylia; miasto i port powstałe w okresie wielkiej kolonizacji greckiej, na przełomie VII i VI w. p.n.e., zało­żone przez Fokejczyków na wybrzeżu liguryjskim w Galii, niedaleko ujścia Rodami. Po zdobyciu przez Kartaginę przewagi w zachodniej części Morza Śródziemnego (ok. r. 540) M. prowadzi walki z Kartaginą, Etruskami i piratami, utrzy­mując przyjazne stosunki z Rzymem, stając po jego stronie w wojnach punickich. Dzięki dogod­nemu ^ położeniu (na przecięciu szlaków handlo­wych bursztynu i cyny) dochodzi szybko do świetności, stając się centrum handlu lądowego i morskiego. Zakłada szereg własnych kolonii w Ligurii (Nicea, Antipolis) i w Hiszpanii (Maj-nake), rozszerzając wpływy kultury greckiej w Galii i Hiszpanii. Największy rozkwit osiąga na przełomie IV i III w. Nawrót świetności następuje po wojnach punickich. Po utworzeniu przez Rzymian prowincji Gallia Narbonensis i założeniu rzymskiej kolonii Narbo maleje polityczne i handlowe znaczenie M. Inicjatywa handlowa przechodzi na terenach Galii w ręce Rzymian. M. wchodzi w skład państwa rzym­skiego jako civitas libera et foederata (na pra­wach miasta wolnego i sprzymierzonego), za­chowuje jednak swój charakter grecki. W okre­sie cesarstwa ma duże znaczenie jako ośrodek kultury.

Massaliota zob. Terentii 2.

Massicus mons (dziś Monte Massico) łańcuch niezbyt wysokich gór w Italii, na granicy Lacjum i Kampanii, między dolnym biegiem rzek Liris i Yolturnus; słynął z bogatych winnic i wina, stąd często wspomniane wino Massicum (Ho­racy).

Massilia zob. Massalia.

Massiva wnuk Masynissy, syn Gulussy, króla Numidii, prawny następca tronu po śmierci

Massylijczycy

462

Matius

Adherbala i Hiempsala; z polecenia Jugurty zamordowany w Rzymie w r. 111 p.n.e. przez Bomilkara.

Massylijczycy (łac. Massylii) plemię w pół­nocnej części Numidii. Nazwa używana często zamiast: Numidyjczycy.

Mastanabal najmłodszy z trzech synów Ma-synissy, ojciec Jugurty i Gaudy. Po śmierci Masynissy dzielił (wg zarządzeń Scypiona) wła­dzę nad Numidią z braćmi. Zob. Micipsa.

Mastarna zob. Macstrna.

mastigoforowie (gr. mastigofóroj, od mdstiks bat) dozorcy pomagający hellanodikom (zob. hellanodikowie w utrzymaniu porządku podczas igrzysk olimpijskich. Wykonywali kary chłosty nałożone przez sędziów.

Masurius (i Massurius) Sabinus zob. Sabinus Masurius.

Masynissa (Masinissd) syn Gali, króla wschod­niej Numidii, wychowany i wykształcony w Kar­taginie. Początkowo występował jako sprzymie­rzeniec Kartaginy. W r. 213 p.n.e. brał udział w walce Kartaginy z Syfaksem, następnie w wal­kach z Rzymem w Hiszpanii, przyczyniając się do pokonania Scypionów w r. 212 p.n.e. W związku z poparciem Syfaksa przez Kartaginę M. zawarł przymierze z Rzymem i pomagał w Afryce Scypionowi, po którego zwycięstwach otrzymał państwo Syfaksa. Z rywalizacją M. i Sy­faksa wiąże się historia tragicznej miłości do Sofonisbe, którą, jako żonę Syfaksa, mieli Rzy­mianie wziąć do niewoli. By nie dopuścić do tego, M. podał ukochanej truciznę.

mater familias (lub mater familiae; lać., dosł. matka rodziny) w źródłach rzymskich znaczenie terminu m. f. jest bardzo różnorodne. Af. /. ozna­czała początkowo żonę, która podlegała władzy (manus) męża lub osoby, pod której władzą znaj­dował się mąż w przypadku, gdy sam nie był sui iuris. W tym znaczeniu uzyskanie przez ko­bietę miana m. f. wiązało się z jej przejściem '60 agnatycznej rodziny męża i uzyskaniem przez nią stanowiska córki agnatycznej. Według nie­których autorów starożytnych nazwa m. f. przy­sługiwała tylko żonie podlegającej bezpośrednio władzy patris familias (zob. patria potestas), która ponadto miała dzieci. Po zaniknięciu małżeństw, w których żona podlegała władzy męża, również i to znaczenie m. f. zanika. W źródłach prawni­czych okresu klasycznego i poklasycznego ter­min m. f. występuje w całkiem odmiennym zna­czeniu. Dla autorów z tego okresu m. f. jest

kobietą, która nie podlega niczyjej władzy, tzn. osobą sui iuris. Termin m. f. występował również w zupełnie odmiennym znaczeniu od. powyżej omówionych i oznaczał każdą kobietę dobrych obyczajów, niezależnie od tego, czy była zamężna, czy nie. W tym znaczeniu występował wymiennie z terminem matrona i był używany głównie w związku z przestępstwami natury obyczajowej (m. f. i matrona stanowiły przeciwieństwo nie­rządnicy, tylko z nimi można było popełnić cudzołóstwo, adulterium i stuprum) oraz z wy­rządzeniem zniewag (szereg czynów polegających na nieuszanowaniu m. f. i matrony stanowiło iniurię).

Mater Matuta zob. Matula.

Maternus 1. Af. Curiatius, rzymski poeta i mówca z epoki Flawiuszów (I w. n.e.), pisał tragedie; utwory jego nie zachowały się. 2. zob. Firmicus Maternus.

Mateusz Ewangelista (Matthajos) zw. także Lewi, autor jednej (prawdopodobnie najstarszej), z czterech Ewangelii Nowego Testamentu, na­pisanej w latach 45 - 63/4 w języku aramejskim i zachowanej w przekładzie greckim.

Matiana (dziś perski Azerbejdżan) kraj w pół-nocno-zachodniej części Medii, nad jeziorem Matianus lacus (u Strabona Mamione, dziś je­zioro Urmia).

Matienus 1. Publius Af., trybun wojskowy w armii Scypiona Starszego w Italii, zastał za­mordowany w obozie propretora Pleminiusza. 2. Caius Af., prowadził wyprawę przeciwko Ligurom w r. 181 p.n.e. 3. Marcus Af., jako pretor w Hiszpanii dal się poznać ze swej surowości i chciwości; oskarżony z tego powodu w Rzymie, udał się dobrowolnie na wygnanie, ażeby uniknąć wyroku.

Matinus góra w Apulii, nad samym brzegiem Adriatyku, na północo-wschód od Sipontum, wspominana przez Horacego.

Matisco (dziś Macon) miasto Eduów w GalHa Lugdunensis, nad Ararem; przebiegała tędy droga z Lugdunum do Augustodunum.

Matius 1. Af. Caius, ur. w r. 84 p.n.e., przy­jaciel Cezara i Oktawiana; autor jakiegoś dzieła o treści gastronomicznej. Apollodoros z Perga-mon (zob. Apollodoros 13) dedykował mu swe dzieło retoryczne (Ars). Zachował się list Af. napisany do Cycerona z okazji śmierci Cezara. 2. Cnaeus Af., poeta rzymski z I w. p.n.e., autor żartobliwych mimijambów, tłumacz Iliady, nie­kiedy utożsamiany z pierwszym. Zarówno z prze

Matronalia'>Matralia

463

Matronalia

kładu Iliady, jak i z mimijambów zachowały się fragmenty.

Matralia święto ku czci Mater Matula, obcho­dzone 11 czerwca, w dniu założenia świątyni na Forum Boarium. Święto matron rzymskich; brały w nim udział kobiety żyjące w pierwszym mał­żeństwie. W uroczystości nie mogły brać udziału niewolnicę. W modlitwie wspominano najpierw dzieci krewnych, a potem dzieci własne. Zwyczaj ten wiąże się z podaniem o Leukotei — iden­tyfikowanej z Mater Matula — która wychowy­wała Dionizosa^^syna swej siostry, Semele.

Matrica (także Matrice) miejscowość nad Dunajem, na południe od Aquincum, we wscho­dniej części Panwnia tnferior, na drodze Salinum—Annamatia,

Matriketas z Metymny, astronom grecki z V w. p.n.e. O pracach jego i działalności nau­kowej nic bliższego nie wiemy.

matrimonium {lać., synonim nuptiae) mał­żeństwo w pojęciu Rzymian było trwałym związ­kiem mężczyzny i kobiety, opartym na affectio maritalis, tzn. na chęci pożycia jako mąż i żona (nuptiae — mówi Modestinus — sunt coniunctw maris et feminae et consortium omnis vitae, divW et humani iuris commumcatio). Zawarcie mał­żeństwa dokonywało się przez wyrażenie zgody (consensus) przez wstępujących w związki mał­żeńskie lub jeśli byli oni altem iuris, przez osoby, pod których władzą przyszli małżonkowie po­zostawali. Wyrażenie consensus uzewnętrzniało . się w podjęciu szeregu aktów, jak zaręczyny (sponsalia), obrzędy weselne, wprowadzenie żony do domu męża (deductio in domum maritt). W czasach najdawniejszych zawarciu związku małżeńskiego towarzyszyło przejście żony pod władzę męża (manus mariti). Formami ugrunto­wania manus nad żoną były: confarreatio (akt sakralny z udziałem flamen Dlalis), coemptw (pierwotnie rzeczywista, a później symboliczna sprzedaż władzy nad kobietą) oraz usus (kobieta przez cały rok pozostawała w domu męża, nie przedsiębiorąc trinoctiuni). Skutkiem poddania tony pod władzę męża było jej przejście do roIziny agnatycznej męża. Jej stanowisko prawne

i nowej rodzinie było analogiczne do stanowiska orki (filiae familias). W końcowym okresie epubliki małżeństwa cum manu stają się coraz rzadsze, panującym typem małżeństwa staje się małżeństwo sine manu. Głównym celem mał­żeństwa jest spłodzenie i wychowanie dzieci (procreandorum liberorum causa). — Małżeństwo

rozwiązywała śmierć jednego z małżonków lub rozwód (dtvortium). Pierwotnie na straży nierozer­walności związku małżeńskiego stało prawo sa­kralne. Wypadki, w których mąż mógł porzucić żonę, były wyjątkowe. Rozwodowi towarzyszyło zwykle zniesienie władzy nad kobietą. W zależno­ści od tego, czy powstała ona przez confarreatio, czy przez coemptio, znoszona była przez contraria acta: diffareatio lub remancipatio. Kobieta po­zostająca pod władzą męża praktycznie nie mogła małżeństwa rozwiązać, natomiast małżeństwo sine manu mogło być rozwiązane przez każdego z małżonków. — Wymogiem m. iustum było posiadanie przez nupturientów ius conubii. Prze­szkodą do zawarcia małżeństwa były: niepel-noletność, choroba umysłowa, pozostawanie już w jednym związku małżeńskim oraz po­krewieństwo (pierwotnie do 6-tego, później do 3-go stopnia). Czymś różnym od małżeń­stwa był konkubinat (concubinatus). Był on wprawdzie trwałym związkiem mężczyzny i ko­biety, ale bez affectio maritalis. August uznał konkubinat za formę prawnego związku po­między osobami nie mogącymi z powodu różnic stanowych zawrzeć związku małżeń­skiego. Justynian po zniesieniu różnic stano­wych podniósł konkubinat do rzędu małżeń­stwa minoris iuris (niejako — małżeństwo „pośledniejszego gatunku"). Faktyczne pożycie niewolnika z niewolnicą (contubernium) również nie było uznawane za małżeństwo.

Matris z Teb, sofista z III w. p.n.e., autor (nie zachowanej) pochwały Heraklesa, Herakleus enkomion, znanej jedynie z przeróbki Diodora Sycylijskiego.

Matron z Pitany, poeta grecki z czasów Filipa Macedońskiego, autor parodystycznego poematu Attikón dejpnon (Biesiada attycka), parodiującego poemat Hedypatheja Archestratosa z Geli.

matrona łac. tak nazywano w Rzymie kobietę zamężną; Odbierała ona dowody największego poważania. M. wyróżniał strój składający się z długiej białej stoli (zob.) i narzuconej na nią palii (zob.) oraz wełnianej opaski na gładko za­czesanych włosach. Por. mater familias.

Matrona (dziś franc. Marne, poł. Marna) rzeka w Galii, wypływająca pod Andematunnum w kraju Lingonów; płynąc w kierunku pół-nocno-zachodnim, łączy się w okolicach Lutecji (Paryż) z Sekwaną. Największy z prawobrzeżnych dopływów Sekwany.

Matronalia święto obchodzone przez zamężne

Mattium

464

Maximus

kobiety rzymskie w diiiu l marca w gaju przy świątyni Junony Lucyny na Eskwilinie. Podczas uroczystości kobiety modliły się o szczęście w po­życiu małżeńskim i składały bogini kwiaty w ofie­rze. Mężczyźni w tym dniu obdarowywali swe małżonki, a same kobiety podejmowały poczę­stunkiem niewolników. Prawdopodobnie nie­które zwyczaje tego święta pochodzą od dawniej­szych zwyczajów noworocznych (l marca był pierwotnie pierwszym dniem roku). Mattium miasto Chattów w Germanii. Matuta (Mater Matula) staroitalska bogini poranku, jutrzenki i urodzin, pod koniec republiki identyfikowana z grecką Leukoteą. W jej świą­tyni na Forum Boarium w Rzymie kobiety rzym­skie obchodziły w dniu 11 czerwca święto zwane Matralia.

Mauretania (albo Mawitania, gr. Mawusfa) kraj w zachodniej części północnego wybrzeża Afryki, w ogólnych zarysach obejmujący tery­torium pomiędzy Oceanem Atlantyckim na za­chodzie, Morzem Śródziemnym na Północy, Numidią na wschodzie i Gaetulią na południu, odpowiadający obecnym terytoriom Fezu, pół­nocnego Maroka, zachodniej i środkowej Algerii. Granice M. zmieniały się w poszczególnych okresach starożytności. M. zamieszkiwało kilka plemion koczowniczych, spośród których najznaczniejsze stanowili Maurowie (Mauri). Wia­domości o pierwszych kontaktach Rzymu z M. pochodzą z r. 106 p.n.e., z okresu wojny z Jugurtą, kiedy Bocchus, król M., dopomógł do ujęcia Jugurty. Synowie Bocchusa, Bocchus i Bogud sprawowali rządy wspólnie. Wspomagali Cezara w wojnie z Pompejuszem w Afryce w r. 46, za co otrzymali zachodnią część Numidii. Po śmier­ci Cezara Bocchus zawarł przymierze z Okta­wianem, Bogud zaś z Antoniuszem. W r. 33, po śmierci Bocchusa, M. stała się prowincją rzymską. W r. 25 August oddał M. Jubie II. W r. 40 n.e. stalą się ostatecznie prowincją rzymską, a w r. 42 po przyłączeniu części Nu­midii została podzielona na 2 części: zachodnią, M. Tingitana ze stolicą w Tingis (dziś Tanger), i wschodnią, M. Caesariensis ze stolicą w lulia Caesarea (dziś Szerszel). W czasie podziałów imperium za Dioklecjana i Konstantyna wscho­dnia część M. Caesariensis została wydzielona w obrębną prowincję M. Sitifensis, ze stolicą Sitifis (czy Sitifi, dziś Setif). W latach 429 do 534 prowincja ta znajdowała się w rękach Wandalów.

mauzoleum (gr. Mausolejon, łac. Mausoleum) okazały i pełen przepychu grobowiec; nazwa pochodzi od grobowca, który kazał sobie wy­budować Mauzolos; m. wykończyła ostatecznie i ozdobiła Artemizja (zob. Artemizja'¹ 2). W pra­cach przy tym grobowcu brali udział stawni architekci i rzeźbiarze greccy, m. in. Skopas, którego dziełem był podobno olbrzymi posąg Mauzolosa, odnaleziony w ruinach m. Gro­bowiec ten zaliczany byt do 7 cudów świata.

Mauzolos (Mausolos) władca Karii w latach 377-353 p.n.e. Przeniósł stolicę z Mylasy do Halikamasu. Prawdopodobnie wyzwolił Karię spod panowania perskiego. Zachęcał Rodos, Chios i Kos do oderwania się od Aten i po­pierał je w czasie wojny miast związkowych (358 - 356 p.n.e.). Po obaleniu na tych wyspach ustroju demokratycznego opanował je. Po jego śmierci rządy objęła jego żona, Artemizja. Zob. mauzoleum.

Mayors zob. Mars.

Maxentius zob. Maksencjusz.

Maximianus 1. poeta łaciński z VI w. n.e., urodzony w Etrurii, autor sześciu lekkich, peł­nych życia elegii obfitujących w zapożyczenia od poetów klasycznych. Główną treść tych elegii stanowią wspomnienia młodości i skargi na jej utratę. 2. Caius Valerius M. Galerius zob. Galerius 1.

Maximinus zob. Maksyminus.

Maximus imię rzymskie, nosiło je wielu wy­bitnych Rzymian z rodu Fabiuszów i Waleriu-szów. 1. M. Magnus Clemens, z pochodzenia Hiszpan; obwołany cesarzem w r. 383 n.e. przez zbuntowane przeciw Gracjanowi legiony w Bry­tanii, przeprawił się do Galii, zadał klęskę Gra­cjanowi pod Paryżem i opanował rządzone przez niego prowincje (Galię, Hiszpanię, Brytanię). Wobec tego, że Teodozjusz i Walentynian II nie mogli wystąpić przeciw Af., zdobycze jego zostały zalegalizowane. W r. 387 wkroczył do Italii i wypędził Walentyniana. Jednakże zaatakowany przez Teodozjusza poniósł dwukrotnie klęskę, a w r. 388 został przez legionistów Teodozjusza schwytany i na jego rozkaz stracony. 2. M. z Efezu zob. Maksymos. 3. M. z Tyru zob. Maksymos. 4. M. Planudes zob. Planudes. 5. Petronius M. zob. Petroniusz. 6. M. Verrucosus zob. Fobii 7. 7. M. Marius zob. Marii 6. S. M. (albo Maximinus) Yictorinus, późnołaciński gra­matyk (IV w. n.e.), autor (zachowanego) pisma De ratione metrorum.

Maykowska Maria

465

mechanika

Maykowska Maria (1892 -1967) docent Uni­wersytetu Warszawskiego, prowadziła badania nad stylem i retoryką w literaturze greckiej oraz w zakresie filozofii greckiej, szczególną uwagę poświęcając Platonowi. Do najbardziej znanych jej prac należy Klasyczna teoria wymowy (1936). Przełożyła po raz pierwszy w literaturze polskiej Listy (1936) oraz Prawa (1960) Platona poprze­dzone wnikliwymi wstępami.

Mażąca (gr. Mazaka) zob. Cezareja 3.

Mazara miasto na południowym wybrzeżu Sycylii, na wschód od Lilibeum, nad rzeką tej samej nazwy, punkt handlowy dla mieszkańców Selinuntu. Zburzone przez Rzymian w czasie I wojny punickiej, później odbudowane.

Meander¹ (gr. Mdjandros, łac. Maeander) dziś Menderes; rzeka we Frygii, bierze początek z jeziora w pobliżu miejscowości Kelajnaj, na pewnym odcinku płynie pod ziemią, przecina Karię, wpada do Morza łkaryjskiego; cechą charakterystyczną M. jest kręty bieg.

Meander² tytuł miesięcznika poświęconego kulturze świata starożytnego; wydawany w War­szawie od r. 1946.

meander popularny w starożytności ornament biorący swoją nazwę od rzeki M., charaktery­zującej się niezwykle krętym korytem. Używany bardzo często w greckim malarstwie wazowym, płaskorzeźbie i architekturze.

Mecenas zob. CUnii.

mechanika rozwojowi mechanizacji pracy nie sprzyjał ustrój niewolniczy epoki starożytnej, opierający całą produkcję na wyzysku pracy ludzkiej. Tania robocizna nie stwarzała potrzeby upraszczania produkcji drogą mechanizacji urzą­dzeń warsztatowych. Wskutek tego niektóre wy­nalazki starożytności (jak np. maszyna parowa wynaleziona przez Herona w II w. p.n.e.) nic znalazły praktycznego zastosowania. Pomysłowe automaty, zegary, hodometry i inne wynalazki uczonych aleksandryjskich stały się jedynie przed­miotem rozrywki najbogatszej warstwy społe­czeństwa. Powszechne zastosowanie praktyczne znalazły nieskomplikowane urządzenia oparte na działaniu równi pochyłej i dźwigni. Szersza me­chanizacja objęła jedynie dziedzinę budownictwa i hydraulikę. Ponadto znane były machiny wo­jenne. Głównym materiałem konstrukcyjnym było drewno, obok niego brąz, żelazo. W budownic­twie stosowano urządzenia do podnoszenia i przesuwania ciężarów. Maszyny transportowe były w Grecji znane już w VI w. p.n.e. Archi­tekt Chersifron i Metagenes, budowniczowie świątyni Artemidy w Efezie, używali do przewozu słupów kamiennych przyrządu złożonego z dre­wnianej ramy z dwoma kołami u węższych boków oraz dyszlami, do których zaprzęgano woły. W V w. p.n.e. w związku z rozwojem budownic­twa zaczęto stosować podnośniki, działające na zasadzie krążka; za pomocą nich windowano w górę bębny kolumn i bloki, a także ładowano i wyładowywano towary na okręty. Maszyny hydrauliczne służyły głównie do czerpania i podnoszenia wody na wyższy poziom. Naj­częściej stosowano drewniane koło, zaopatrzone na obwodzie w 22 czerpaki. Koło takie, zanu­rzone u dom w wodzie, poruszano korbą. W ko­palniach ustawiano takie koła jedno nad drugim, parami. Do szybkiego czerpania wody, lecz na nieznaczną wysokość służyło tympanum, rodzaj bębna z otworami. Do nawadniania terenu posługiwano się kołami z czerpakami w kształcie wioseł, popychanymi przez prąd wody. Ten po­mysł wykorzystali Rzymianie do budowy młynów (mola). Najbardziej rozpowszechnioną maszyną do wypompowywania wody z kopalni i z okrę­tów była tzw. kochlea — „ślimacznica Archi-medesa". Była to wydrążona w drzewie spirala umieszczona w rurze zbitej z listew drewnianych. Zanurzano ją pochyło jednym końcem w wodzie. Przy obracaniu ślimacznicy woda podchodziła w górę. Zasada działania machin wojennych (zob.), zw. tormenta, polegała na wykorzysty­waniu elastyczności cięciw (sznurowych lub skręconych z jelit, żył albo ścięgien zwierzęcych) do wyrzucania pocisków na odległość. W rol­nictwie, rzemiośle, handlu, gospodarstwie do­mowym także posługiwano się urządzeniami ułatwiającymi pracę. Oprócz wozów i pługów znano młynki do mielenia ziaren, prasy do wy­ciskania oliwy i wina. W tkactwie posługiwano się warsztatami tkackimi. W teatrach stoso­wano urządzenia do wywoływania efektów (przysłowiowe deus ex machina). Inną grupę stanowią urządzenia, które nie znalazły większego praktycznego zastosowania, świadczą jednak o pomysłowości ich twórców. Należą tu różne automaty, jak np. automaty na wodę ofiarną, wydzielające wodę po wrzuceniu monety. Do ciekawostek należą: hodometr do mierzenia przebytej drogi, teatr automatyczny, zegary wodne (zob. zegary). Na specjalną uwagę zasłu­gują losy wspomnianej wyżej maszyny parowej Herona. Mimo ograniczonego stosowania maszyn