Mavzu: Xalqaro moliyaviy munosabatlarda tmklarning o’rni. Reja: Kirish. Asosiy qism

2. Jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalarning roli
Transmilliy korporatsiyalar zamonaviy jahon iqtisodiyotining eng dinamik sub’ektlaridan biri bo’lib, paydo bo’lish davridan beri jiddiy taraqqiy etdi. Ular ― kolonial-xom ashyo TMKlardan boshlab global kompaniyalargacha rivojlanib bordi. TMKlarning evolyutsiyasi ularning son va sifat jihatidan o’sishi bilan birga rivojlanib bordi. 30-yillarda ularning soni 300 ta bo’lgan bo’lsa, XXI asr boshida 82 mingtaga etdi. 80-yillarda etakchi TMKlar global kompaniyalarga (to’rtinchi avlod TMKlarga) aylandi. Global korporatsiyalar innovatsion dinamizm, ichki korporativ tuzilmaning muntazam takomillashtirib borilishi, yangi faoliyat sohalari va yo’nalishlarini faol izlash bilan xarakterlanadi. XXI asr boshlarida global korporatsiyalar orasida xalqaro ilmiy-tadqiqot tashkilotlari va ayrim mutaxassislar juda katta korporatsiyalarni (JK) alohida ajrata boshladilar. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra ularning soni 800 tani tashkil etadi. Ushbu kompaniyalar o’z qo’lida zamonaviy moliyaviy- sanoat, texnologik, intellektual kapital qudratini jamlab olgan. JKK ― jahon iqtisodiyotining pirovard tuzilmaviy kuchlarini va globallashuvning real omillarini» ifodalaydi.
Iqtisodiyot globallashuvining muhim tashkiliy elementi bo’lib TMKlarning turli shakllardagi qo’shilishlari va qo’shib olinishlari (M&A), ularning xalqaro kelishuvlari (ya’ni strategik alyanslari) namoyon bo’lmoqda. Bu jarayon kompaniyalar o’rtasidagi kuchlarning taqsimlanishini o’zgartirib yubormoqda. Natijada ta’sir ko’rsatish hududlarini birgalikda bo’lib olish boshlanmoqda, birgalikda iqtisodiy nazorat sohasi kengaymoqda, kompaniyalar salohiyati birlashtirilmoqda.
TMKlar ishtirokida qo’shilishlar va qo’shib olinishlar shaklida kapitalning xalqaro birlashish (konsolidatsiyasi) jarayoni XX - XXI asrlar bo’sag’asida jahon iqtisodyotining transmilliylashuvi va globallashuviga ta’sir ko’rsatuvchi muhim omilga aylandi. XX asr boshidan beri ro’y bergan qo’shilishlar va qo’shib olishlarning besh-to’lqini ga globallashib borayotgan iqtisodiyotning mazmun-mohiyatini aks ettiruvchi ularning oltinchi-to’lqini qo’shildi.
Amalda korxonalarni sotish-sotib olishga ixtisoslashgan global bozor shakllandi va faol rivojlanmoqda (bunda korxonalarni sotib olish istagini bildirganlar uni sotuvchilarga qaraganda ko’proq). Hozirgi faollik asosan global bozor tendentsiyalariga, arzon zayom vositalariga, xom ashyo tovarlariga yuqori talabga va BRIK (Braziliya, Rossiya, Hindiston, Xitoy) mamlakatlarida yirik korporatsiyalarning paydo bo’lishiga asoslanadi. Uning yana bir xususiyati bo’lib, to’g’ri investitsiyalar fondlarining jadal faoliyati hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda TMKlarning jahon iqtisodiyotiga ta’siri juda yuqori. XXI asrning boshiga kelib, 700 mingdan ortiq xorijiy filiallarini boshqarayotgan 80 mingdan ziyod kompaniyalar ro’yxatdan o’tgan. TMKning qo’l ostida xususiy ishlab chiqarish fondlarining taxminan 30%, xalqaro savdoning 50% mujassamlangan.
Transmilliy korporatsiyalar tomonidan jahon bozorlaridagi deyarli butun xom ashyo savdosi, shu jumladan bug’doy, kofe, jo’xori, o’rmon materiallari, tamaki, temir rudasi jahon savdosining 90%, mis va boksitning 85% i, choy va qalayning 80% i, banan, tabiiy kauchuk va xom neftning 75% i nazorat qilinadi. Ular hissasiga ilm-fan va texnika sohalarida patentlangan va tatbiq etilgan barcha yangiliklarning 80% i to’g’ri keladi.
TMKning umumiy valyuta zahirasi jahonning barcha markaziy banklarining birgalikdagi zahirasidan bir necha barobar ko’p. Xususiy sektorda bo’lgan pul miqdorining 1-2% ga siljishi istalgan ikkita milliy valyutaning o’zaro paritetini o’zgartirishga qodir. Xalqaro kompaniyalar butun dunyoni yagona bozor deb qaraydi, ko’pgina mamlakatlarda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiradi, xorijiy sarmoyalar lokomotivi bo’lib qatnashadi va milliy chegaralardan qat’iy nazar strategik qarorlar qabul qiladi.
Yirik TMKlar ko’pincha o’z faoliyatini ilmiy-texnik taraqqiyotini belgilovchi tez rivojlanayotgan sanoat tarmoqlariga qaratadi. Ular 90yillarning oxirida kompaniyaning 100 ta yirik TMKlar ro’yxatiga kirgan kompaniyalar xorijiy aktivlarining 15% dan yuqorirog’i to’g’ri keladigan elektronika sanoatiga juda faol qiziqmoqda. Bu ro’yxatlarda kimyo, qazib olish va avtomobil sanoati korporatsiyalari yuqori o’rinlarni egallaydi. TMKlar katta hajmdagi xalqaro iqtisodiy bitimlarni amalga oshira turib, ularda savdogarlar (tijoratchilar), to’g’ri va portfel sarmoyadorlar, samarali texnologiyalarni tarqatuvchilar, xalqaro mehnat migratsiyasining rag’batlantiruvchi sifatida ishtirok etadi. Transmilliy korporatsiyalarning asosiy qismi jahondagi uch iqtisodiy markaz: AQSh, Evropa Ittifoqi va Yaponiyaga tegishlidir.
TMKning eng etuk turi - global korporatsiyalar bosh kompaniya va uning filiallari o'rtasidagi munosabatlarga geosentrik (geotsentrik) yondashuv bilan tavsiflanadi. Bu TMKlar mintaqaviy bo'limlarning markazlashmagan federatsiyasiga o'xshaydi. Bosh kompaniya o'zini TMKning markazi deb hisoblamaydi, faqat uning qismlaridan biri deb hisoblaydi. TMKning geosentrik faoliyati maydoni butun dunyodir. Faqat yuqori boshqaruv xodimlari geosentrik pozitsiyaga amal qiladigan kompaniyani ko'p millatli yoki global deb atash mumkin. Umuman olganda, xalqaro kompaniyalarning ushbu guruhlari o'rtasidagi chegaralar juda yumshoq va bir shakl boshqasiga o'zgarishi mumkin. 
Transmilliy korporatsiyalar globallashuvning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo’lib hisoblanadi. Barcha eng yirik kompaniyalar amalda ularga aylanib bo’ldi, chunki ular tovarlar va xizmatlar eksportidan tashqari odatda, chet elda ushbu mahsulotni ishlab chiqarish bilan ham faol shug’ullanadilar. TMKlar chet eldagi o’z investitsiyalari (to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar – TXI) orqali qiymat zanjirlarining yaratuvchilari hisoblanib, ularda har xil ishlab chiqarish turlari turli mamlakatlar bo’yicha joylashtirilgan. TMKning bir ko’rinishi sifatida transmilliy banklar, nafaqat nomoliyaviy TMKlarni ularning chet eldagi faoliyatiga hamrohlik qiladilar, balki shuningdek, mamlakatlar orasida ulkan qimmatli qog’ozlar va kreditlar oqimini ko’chirib, globallashuvda katta mustaqil o’ringa ega bo’ladi. TMKning iqtisodiy globallashuvda ishtirok etishi transmilliylashuv deb ataladi.
BMT ekspertlarining fikricha transmilliy korporatsiyalar (TMK) ―jahon mamlakatlar iqtisodiyotining rivojlanishidagi asosiy dvigatellari‖ dan biri bo’lib hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida transmilliy korporatsiyalarning asosiy qismi AQSH, YI davlatlari va Yaponiyada joylashgandir. Rossiyalik iqtisodchilar, odatda, quyidagi ta‘riflarni beradilar: transmilliy korporatsiyalar - bu xorijiy aktivga ega bo’lgan milliy monopoliyalardir. Ularning ishlab chiqarish va savdo-sotiq faoliyatlari bir davlat chegarasidan chiqib ketadi. Jahon iqtisodiyotida kuchli ishlab chiqarish bazasiga ega bo’lgan transmilliy korporatsiyalar ishlab chiqarishni, tovar bozorlarini samarali rejalashtirishni ta‘minlovchi ishlab chiqarish-savdo siyosatini
yurgizadilar. Rejalashtirish bosh kompaniya doirasida amalga oshiriladi va sho‘ba korxonalariga tarqatiladi. TMK iqtisodiyotining shakllariga ko’pincha quyidagilar kiritiladi:
- litsenziya berish;
- franchayzing;
- boshqaruv shartnomalari;
- texnik va marketing xizmatlarni ko’rsatish;
- korxonalarni ―kalit ostida‖ topshirish;
- vaqt bo’yicha cheklangan qo’shma korxonalar tuzish haqidagi shartnomalar va alohida operatsiyalarni amalga oshirish bo’yicha kelishuvlar va boshqalar.
Milliy iqtisodiyotda chet el kapitalining ahamiyati. Chet el investitsiyalari – kapital eksport qiluvchi mamlakatlarning importyor mamlakatlarning iqtisodiy sub‘ektlari hamda qo’shma korxonalarning real va moliyaviy aktivlariga kiritgan mablag’lardir.
Chet eldan investitsiyalash kapital oqimining bir iqtisodiyotdan boshqasiga chiqib ketishini bildiradi, boyliklarni yanada foydaliroq shartlarda joylashtirish va investitsiyalar chet ellik kapital egasiga qaytishiga qadar nisbatan uzoq vaqt davomida mablag’lar oqimini ta‘minlash maqsadlarini nazarda tutadi. Ularga oqib o’tish, qochish, ya‘ni mamlakatlararo ko’chib yurish xosdir. Chet el investitsiyalari ichki investitsiyalardan farqli ravishda mamlakat, valyuta, milliylashtirish, rekvizitsiya kabi qo’shimcha tavakkalchilikka to’qnashish ehtimoliga ega bo’ladi. Demak, chet el investitsiyalarining risk doirasi ancha kengdir. Xorijiy investitsiyalar kapitalni qulayroq joylashtirish hamda uzoq muddat davomida undan foyda ko’rish maqsadida eksport qiluvchi mamlakatlarning kapital qabul qiluvchi mamlakatlarning real va moliyaviy aktivlariga qo’yilishini bildirgan holda bir iqtisodiyotdan ikkinchisiga o’tayotgan kapital oqimidir. Xorijiy investitsiyalarning o’ziga hos xususiyatlaridan biri ularning mamlakatlararo ko’chishi, faqat o’z maqsadini ko’zlashi, amal qilish sharoitlarining o’zgarishi, ancha qulay shartlar bilan qo’yilishi, ishonch qozonishi hisoblanadi.
Amerikalik iqtisodchi V.Egelxof AQSH va Yevropaning 50 ta yirik ishlab chiqarish TMKlari boʻyicha toʻplagan maʼlumotlarini tahlil qilish asosida boshqaruv qarorlarini qabul qilishning markazlashuv darajasini belgilovchi asosiy omillarni aniqladi. Markazsizlashtirish darajasi qanchalik kuchli bo'lsa, shuncha ko'p bo'lishi kerak: 

1. 
   TMKlar tomonidan xorijga sotiladigan mahsulotlarning xilma-xillik darajasi, mahsulot guruhlari soni bilan o'lchanadi, bir xil TMKning turli tarmoqlari tomonidan sotiladigan mahsulotlar assortimentidagi farq; 
   
2. 
   ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlariga sarflangan xarajatlarning sotish qiymatiga nisbati bilan baholanadigan mahsulotni yangilash; 
   
3. 
   umumiy sotuvlar hajmidagi xorijiy sotuvlar ulushi bilan o'lchanadigan TMKlarning xorijiy operatsiyalari doirasi; 
   
4. 
   TMKlarning xorijiy ishlab chiqarish hajmi, ushbu ishlab chiqarishning ishlab chiqarilgan mahsulotlarning umumiy hajmidagi ulushi bilan o'lchanadigan; 
   
5. 
   xorijiy filiallar soni, aniqrog‘i, TMK filiallari joylashgan xorijiy davlatlar soni;
   
6. 
   bosh kompaniyaning ulushi 30% dan ortiq bo'lgan xorijiy filiallarning TMKlarning tashqi savdolari umumiy hajmidagi ulushi bilan o'lchanadigan xorijiy filiallarga egalik darajasi; 
   
7. 
   so'nggi o'n yil ichida sotib olingan chet el kompaniyalari hisobiga bo'lgan TMKlarning umumiy tashqi savdosining ulushi bilan o'lchanadigan xorijiy mulkning qay darajada sotib olinganligi.