6.3. Keynscha makroiqtisodiy model: asosiy qonun va xulosalar Yuqorida aytib o‘tilganidek, klassik maktab vakillarining iqtisodiy
hodisa va jarayonlar haqidagi asosiy xulosalari davr sinovi (XX asrning
birinchi yarmi)ga dosh bera olmadi. AQSh tarixida eng chuqur iz
qoldirgan inqiroz – Buyuk Depressiyadan (1929-1933yillar) chiqib ketish
yo‘llarini izlash masalasi o‘sha davrning rivojlangan davlatlari oldiga
ko‘ndalang qilib quyildi.
Bu davrda ushbu mamlakatlarda ishsizlik darajasi ortdi, ishlab
chiqarish sur’atlari pasaydi va umuman iqtisodiy faollik darajasi susaydi.
Masalan, AQShda bu davr ichida YaIM 30%ga kamaydi, ishsizlik
darajasi 3%dan 25%ga oshdi va 1940 yilgacha o‘rtacha 19%ga teng
bo‘ldi. 1931-1935 yillar ichida sof investitsiyalar manfiy bo‘ldi. Narxlar
darajasining pasayishi (iste’mol narxlari indeksi bu davrda 25%ga
kamaydi) tovarlar taklifi ortiqchaligini bartaraf etmadi, chunki yalpi talab
darajasi unga nisbatan ko‘proq darajada pasayib ketdi. Bir so‘z bilan
aytganda, Buyuk Depressiya klassiklarning
taklif talabni keltirib chiqaradi (Sey qonuni), degan xulosasini inkor etdi va aksincha,
xarajatlar ishlab chiqarish darajasini belgilab beradi yoki bozor
iqtisodiyotiga xos ichki qonuniyatlarga ko‘ra talab doimo taklifdan kam
bo‘lishini belgilab berdi.
Modelning asosiy qoidalari: -
real va pul sektorlari o‘zaro bir-birlari bilan bog‘liq. -
barcha bozorlarda nomukammal raqobat hukm suradi. Keyns fikricha, foiz stavkasi investitsiyalar va jamg‘armalar nisbati
natijasida kapital bozorida shakllanmay, balki pul bozorida – pulga
bo‘lgan talab va taklif nisbati natijasida o‘rnatiladi. Shuning uchun pul
bozori to‘liq makroiqtisodiy bozor bo‘lib qoladi, undagi sharoitning
o‘zgarishi tovarlar bozoridagi sharoitning o‘zgarishiga ta’sir etadi.
Keyns bu talqinni quyidagicha asosladi: bir xil darajadagi foiz
stavkasida amaldagi investitsiyalar jamg‘armalar bilan mos tushmasligi
mumkin, chunki investitsiyalar va jamg‘armalar turli iqtisodiy agentlar
orqali amalga oshiriladi, bu agentlar esa (firmalar, uy xo‘jaliklari) turli
maqsadlarni ko‘zlaydilar. Investitsiyalarni firmalar, jamg‘armalarni esa
uy xo‘jaliklari amalga oshiradilar.
