Mezhep, mezhepler

HAKEM OLAYI

 

Hz. Ali ve Hz. Muaviye taraftarları arasında meydana gelen Sıffin savaşında daha fazla müslüman kanının akıtılmaması amacıyla düşünülen, Hz. Ali'nin Ebû Musa el-Eş'âriyi Hz. Muaviye'nin ise Amr b. el-Âs hakem olarak tayin ettikleri ve adı geçenlerin H. Ramazan 37/M. Şubat 657 tarihinde ortak bir karara varmak amacıyla biraraya gelip bu konuda hüküm vermek üzere anlaştıkları olayın adı.

Hz. Osman'ın şehid edilmesiyle ortaya çıkan karışıklığın, Hz. Ali'nin halife tayin edilmesiyle nisbeten hafiflediği görülmüş ve müslümanlar çoğunlukla Hz. Ali'ye bey'at etmişlerdi. Hz. Aişe, Zübeyr, Tâlha ve Şam valisi Muaviye, Hz. Ali'ye bey'at etmeyenlerin başında geliyorlardı. Bunların Hz. Ali'ye bey'at etmemelerinde Osman'ın öldürülmesi olayının Hz. Ali taraftarlarınca gerçekleştirildiği görüşü rol oynuyordu. Ancak Hz. Ali bu olaylarla uzaktan yakından bir ilişkisinin olmadığını, hatta zorla, istemediği halde tahdit sonucu halife seçilmiş olduğunu ileri sürülerek kendisine bey'at etmeyenlerin müslümanlar arasına nifak soktuklarını ifade etti. Hattâ daha sonra meydana gelecek olan Cemel vak'asında dahi savaştan eser yokken, gece vakti nifakçıların Hz. Aişe tarafına saldırmaları neticesi savaş çıkmış, Hz. Ali bu savaşta şehid olan Hz. Zübeyr'e; "Ey Zübeyr, hatırlamıyor musun bir gün Ğanemoğulları mahallesinde beraberken Hz. Peygamber (s.a.s)'le karşılaşmıştık. Bize şöyle demişti; "Ey Zübeyr bir gün Ali b. Ebî Talib'le savaşacaksın ve o savaşta sen ona karşı haksız durumda bulunacaksın". Bunun üzerine Hz. Zübeyr, 'Vallahi hatırladım, seninle savaşmayacağım' diyerek savaştan vaz geçmeyi düşünmüş, ancak oğlu Abdullah Onu zorlamıştı.⁵⁴³ Bundan da Hz. Ali'nin bu olayda haklı olduğu ve kendisine beyat edilmesinin gerektiği sonucu çıkmaktadır. Nitekim Hz. Aişe de bu savaştan sonra gerçeği anlayarak Medine'ye evine dönmüştür.

Cemel Vak'asından sonra Hz. Ali, Cerir b. Abdullah el-Becili'yi, kendisine bey'at etmeyen Muaviye'ye beyat almak amacıyla göndermiş ve müslümanların Cemel vak'asındaki durumundan örnekler vererek kan dökülmemesini istemiştir. Muaviye, Cerir'i bir süre oyalayarak Şam halkının görüşlerine başvurdu. Şamlılar Hz. Osman'ın kanını dökenlerle savaşıncaya kadar uyumayacaklarına ve intikam almaya dair yemin etmiş olduklarını söylediler. Diğer taraftan Muaviye Hz. Osman'ın kanlı gömleğini Dimaşk'ta mescide asarak halka teşhir etti. Muâviye, danışmanı Amr b. el-Ass ve Şam ileri gelenleriyle görüşerek Hz. Ali'ye beyat etmeyeceğini söylemiş ve Cerir b. Abdullah'ı geri göndermişti.⁵⁴⁴

Cerir, Hz. Ali'ye gelerek olanları anlattı. Muaviye'nin kendisi aleyhine hazırlık yaptığını hatırlatarak Hz. Ali'yi bu konuda uyardı. Bunun üzerine Hz. Ali Medine'deki müslümanları ve onlara tabi olanları toplayarak Muaviye üzerine hareket etti. İki ordu Sıffin ovasında karşılaştılar. Hz. Ali, Beşir b. Amr el-Ensârî, Saîd b. Kâys el-Hemdâni ve Şebes b. Rabî' et-Temimi'yi göndererek itaat etmesini bildirmelerini söyledi. Ancak Muaviye, itaate yanaşmayarak diretti. Hicri 36 yılı zilhicce ayına kadar savaş öncü birlikler ve mübarezeler şeklinde devam etti.⁵⁴⁵ Haftalarca karşılıklı elçi gönderme şeklinde geçen olaylar Hz. Ali'nin Muaviye'nin beyat etmeyeceğine kanaat getirerek muharrem ayından sonra hakka şu ilanı yaptırmasıyla son buldu: "Mü'minlerin emiri der ki: Hakk'a dönmeniz ve ona yönelmeniz için sizi teşvik etmek istedim. Size, Allah'ın kitabıyla delil getirdim ve ona davet ettim. Siz ise taşkınlıktan, azgınlıktan vazgeçmediniz. Hakk'a icabet etmediniz. Ben de size aynı şekilde ahdimi bozdum. Zira Allah hâinleri sevmez"⁵⁴⁶ Bu ilan sonunda Şam halkı emir ve reislerine sığındılar.

Yüzon gün boyunca devam eden bu bekleyiş, safer ayının dördüncü günü başlayan savaşla son bularak Hz. Ali taraftarlarının saldırısıyla alevlenmişti. Eşter en-Nehâî'nin başarısı Hz. Ati taraftarlarının Muaviye'nin karargâhına kadar varmalarını sağlamış ve beyat edenleri üstün bir duruma geçirmişti. Bu sırada Ammâr b. Yâsir Şehid düşmüş, bunu Veysel el-Karanî izlemişti. Bunların şehid olduğunu duyan Muaviye'nin baş komutanı Amr b. el-Ass, Hz. Peygamber (s.a.s.)'in "Ammâr âsîler tarafından öldürülecek"⁵⁴⁷ hadisini hatırlayarak savaştan vazgeçmeyi düşündü. Ancak Muaviye'nin baskısıyla vazgeçti ve Muaviye ona sonlarının kötüye gittiğini, Hz. Ali'nin kendilerini öldüreceğini söyleyerek derhal bir şeyler yapıp Ali safındaki müslümanları durdurmasını söyledi: "Haydi bakalım maharetini göster ey İbnü'l-Ass, yoksa mahvolduk demektir" diyerek Amr'ı önledi. Bunun üzerine Amr da Muaviye askerlerine "Ey nâs! Kimin yanında Mushaf varsa mızrağının ucuna takarak havaya kaldırsın" diye hitab etti.⁵⁴⁸ Amr, bu hareketinin Hz. Ali taraftarları üzerinde büyük bir etki göstereceğini biliyordu ve nitekim öyle oldu. Müslümanlar Kur'ân'a karşı gelemezlerdi. Basra kurrâsından Mis'ar b. Fedeki ile el-Eşas b. Kays'ın başkanlığında bir grubun baskısıyla Hz. Ali de savaşı bırakmak zorunda kalmıştı. Hatta tehdit edilerek kendisine şöyle denildi: "Allah'ın kitabına çağrıldığında ona uy, yoksa seni kalabalığa bırakırız veya Osman'a yaptığımız gibi yaparız!..."

Bunun üzerine Hz. Ali "Ey Allah'ın kulları: Hakkınızı almaya ve doğru olan işinizi yapmaya devam edin. Zirâ Mu'âviye, Amr bin-Ass, İbni Ebi Muaye, Habib b. Mesleme, ibni Ebi Seher ve Dahak b. Kays dine ve Kur'ân'a sahip ciddi ve samimi insanlar değillerdir. Ben onları sizden daha iyi bilirim..." Fakat bu tür konuşmaları bir fayda vermedi. Askerler: "Biz Kur'ân'a karşı kendimizi ortaya atıp meydan okuyamayız, Hz. Ali'nin sözlerini kabul edemeyiz" diyerek savaşmaktan vazgeçtiler.⁵⁴⁹

Böylece sulhun akdedilmesi konusunda, Kurrâ ehlinin büyük tesiri olmuştur. Kurrâ ehli, müslümanların arasındaki sorunun çözümünde Kur'ân'ı hakem olarak kabul ve tavsiye ediyorlar, herkesi de bu görüşe göre yönlendirerek Hz. Ali'nin de bu görüşü benimsemesi için ona baskı yapıyorlardı. Sonunda Hz. Ali, Muâviye'ye elçi olarak gönderdiği komutanı Eşter'i geri çağırarak; "yazıklar olsun! Eşter'e söyleyin geri gelsin. Zira fitne çıktı: Artık harbi bırakmaktan başka çare yok" diyerek sulhe ister istemez razı oldu... Sonra Muaviye'ye Eş'as b. Kays'ı göndererek ne istediğini öğrenmesini söyledi. Hz. Muâviye gelen elçiye; "Siz ve biz Allah'ın kitabında emrettiği şeye döneceğiz. Sizden, razı olduğunuz bir kişiyi gönderiniz, biz de bir kişi göndeririz ve bu kişilerin Allah'ın Kitabında olan hükümle karar vermelerine, Kitaptan şaşmamalarına dair onlardan söz alırız. daha sonra da anlaştıkları şeye uyarız⁵⁵⁰, diyerek planını açıkladı. Eş'as bu teklifi alarak dışarıya çıktı ve bazen bizzat kendisi okumak suretiyle bazen de halka verip okutmak suretiyle ilân etmeye başladı. Nihayet Temim oğullarından bir gruba götürdü. Aralarında Urve b. Üdeyye'nin de bulunduğu bu grup, sözkonusu mektubu okuyunca Urve b. Üdeyye "Allah'ın emri dururken tutup ta başka şahısları mı hakem tayin ediyorsunuz? Oysa Allah'tan başka hiç kimsenin hüküm verme yetkisi yoktur" (La hükme illa lillah) dedi.

Hakemlerin seçimi konusunda Muâviyenin tayin edeceği kişi belli idi ki bu Amr b. el-Âs'dan başkası olamazdı. Ancak Hz. Ali taraftarlarından Eş'as ve ona tabi olanlar da "biz Ebû Musa el-Eşâri'ye razıyız" dediler. Bunun üzerine Hz. Ali "siz daha işin başında bana isyan ettiniz, şu an bana karşı gelmeyiniz" diyerek Ebû Musa hakkındaki endişesini açıkladı ve onlara ihtarda bulundu. Hz. Ali'ye göre Ebû Mûsa el-Eş'ârî insanları Muâviye tarafına yönlendirerek kendi sırlarını onlara anlatıyordu Ancak taraftarları Ebû Musa üzerinde direttiler. Hz. Ali de bunların görüşlerine istemeyerek de olsa uymak zorunda kaldı. Hz. Ali'nin bu kanaati ise Hâricilerin ortaya çıkması neticesinde doğrulanmış oluyordu. Onların da yanlış davranışları hem yeni bir sapık fırkanın doğmasına hem de bir çok kimsenin itikadının bozulmasına yol açtı.⁵⁵¹ İki taraf, arasında hakem tayini ile ilgili sözleşmeyi yazarak bunun kabul ve tasdikini garanti altına aldılar. Sözleşmenin özeti şöyle idi: "Bismillahirrahmanirrahim". Bu, üzerinde Ali b. Ebi Talib ve Muâviye b. Ebi Süfyan'ın anlaştığı bir metindir, Allah'ın hükmüne ve Kitabına göre hareket edeceğiz. Bizi Allah'ın kitabından başkası birleştiremez. Allah'ın Kitabı baştan sona kadar elimizde olduğundan, onun dirilttiğini bir de diriltir; terkettiğini biz de terkederiz. Her türlü hükmünü kabul ederiz. İki hakem; Ebû Musa Abdullah b. Kays el-Eş'ârî ve Amr b. el-Âs el-Kureyşî, Allah'ın kitabında ne bulurlarsa onunla amel edeceklerdir. Allah'ın kitabında bulamadıklarını, bir araya getirici âdil sünnette arayacaklardır. Ali ve Muâviye, Allah'a karşı ahid ve misak içindedirler. Her biri derler ki: "Ben bu sahifedeki şeye razıyım." Abdullah b. Kays el-Eş'arî ve Amr b. el-Âs, Allah adına yemin etmişlerdir. Karârı Ramazan ayına ertelemişlerdi. Sonra ikisi, bu sayfada olan şey üzerine: bu husuta zulüm ve saptırmak isteyen ve bu sahifede olan şeyi terkeden kimseye karşı şâhitlerin yardımcı olacaklarına dair şehadetlerini yazarlar. Onbeş safer, hicrî 37."

İki hakem yetkilerini gösteren sahifeleri alarak Ramazan 37 H. (M. 657)'de bir araya geldiler. Erzuh'ta Dumetü'l-Cendel'de her iki taraftan dörtyüzer kişilik birer grup hakem kararını almak üzere toplantıya katıldı. İki hakem önce niçin toplandıklarını konuşarak karara vardılar. Bunun amacı halkın arasındaki gerginliği azaltmaktı. Önce Amr söz aldı. "Hz. Osman'ın haksız olarak öldürdüğü fikrine katılıyor musun?". Ebû Musa "evet" diyen Amr, el-İsrâ suresi 33. âyette haksız yere insan öldürülemeyeceğini gösteren delilini ileri südü. O halde ey Ebû Musa! Seni Hz. Osman'ın velisi Muâviye'ye karşı çıkaran nedir? O Kureyştendir deyince Amr da Hz. Ali'nin Peygamber (s.a.s.)'in soyundan olduğunu ve damadı olarak Muâviyeden önce geldiğine işaret etti. Bu tür çekişmeler uzun bir süre daha devam etti. Onlar sulhün böyle devam edemeyeceğini, hem Hz. Ali hem de Muâviye'ye bey'at edilmemesi gerektiğine inanarak fikir birliğine vardılar. O halde yeni halife müslümanlar tarafından seçilmeliydi. Şimdi yapılacak iş bu kararlarını müslümanlara bildirmeye gelmişti. Bu kararı cemaate açıklamak üzere Ebû Musa minbere çıktı ve Allah'a hamd ve senadan sonra "Ey nas! Biz ümmetin durumunu düşünüp bir formül bulmakta epey zorlandık. Hem benim, hem de Amr'ın görüşü şudur: Hz. Ali ve Muâviye'yi hilâfetten uzaklaştırmak ve ümmetin kendisinin istediği birisini hafife tayin etmelerini sağlamak gerekir. Bundan dolayı ben, Hz. Ali ve Muâviyeyi hilâfet görevinden alıyorum" dedi. Sıra Amr'a gelince O da minbere çıktı ve şöyle konuştu; "Şüphesiz Ebû Musa'nın söylediklerini duydunuz. O Ali'yi görevden almıştır. Ben de onun yerine Muâviye'yi halife tayin ettim" deyince herkes şaşkınlıktan ne yapacağını, ne diyeceğini bilemedi. Bu karara Ebû Musa derhal itiraz ederek " Sana ne oluyor ki anlaşmaya ihanet ediyorsun, sen facir oldun. Allah seni başarıya ulaştırmasın" diyerek orayı terketti.⁵⁵²

Ebû Musa bu olaydan duyduğu utanç ve üzüntü üzerine insanlardan uzaklaşmak amacıyla Mekke'ye giderek orada yalnız başına yaşamayı tercih etti. Bu olay üzerine müslümanlar dağılmış, Muâviye kendisini meşrü halife ilan ederek İslâm tarihinde çift halife dönemi başlamıştır. Bu durum Hz. Hasan'ın elinden halifeliğin alınmasına kadar devam etmiştir. Ancak Hz. Ali hiç bir zaman Muâviye'yi meşru halife olarak tanımamış, şehîd edilinceye kadar Şam hariç bütün müslümanlarca halife olarak kabul edilmiştir.⁵⁵³

1 Tirmizi, İman, 18; Ebu Davud, Sünnet, 1; İbn Mace, Fiten 17; ed-Dârimî, Siyer, 75. Bu hadisin çeşitli rivayetleri için bk. Abdulkahir el-Bağdadi, el-Fark beynel-Fırak, Kahire, t.y. s. 4-10.

2 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

3 Ahmet Kalkan, İslam Akaidi: 220.

4 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

5 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

6 Ahmet Kalkan, İslam Akaidi: 220.

7 Ebû Dâvûd, el-Akdiye: 11; Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 230, 236.

8 Buhari, el-İ'tisam, 21; Müslim, el-Akdıye, 6. Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

9 Ahmet Kalkan, İslam Akaidi: 220.

10 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

11 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

12 Ahmet Kalkan, İslam Akaidi: 221.

13 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

14 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

15 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

16 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

17 Ahmet Kalkan, İslam Akaidi: 221.

18 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

19 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

20 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

21 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

22 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

23 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

24 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

25 Ahmet Kalkan, İslam Akaidi: 221.

26 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

27 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

28 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

29 Ahmet Kalkan, İslam Akaidi: 221.

30 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

31 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

32 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

33 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

34 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

35 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

36 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

37 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

38 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

39 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

40 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

41 Ahmet Kalkan, İslam Akaidi: 222.

42 Ahmet Kalkan, İslam Akaidi: 222.

43 Ahmet Kalkan, İslam Akaidi: 222-223.

44 Ahmet Kalkan, İslam Akaidi: 223-224.

45 Ahmet Kalkan, İslam Akaidi: 224.

46 Ahmet Kalkan, İslam Akaidi: 224.

47 Ahmet Kalkan, İslam Akaidi: 225-226.

48 Ahmet Kalkan, İslam Akaidi: 227.

49 Şehristânî, el-Milel ve'n-Nihal, (el-Fisâl kenarında), 1/47.

50 Müslim, 412, İbn Mâce, Mukaddime: 1.

51 Ebû Dâvûd, Sünne: 6, Ahmed b. Hanbel, Müsned: 4/131.

52 Abdullah b. Zeyd, Sünnetü'r-Resûl Şakîkatu'l-Kur'ân, s.54).

53 Ebû Dâvûd, Sünne: 5.

54 Buhâri, Fedâilu's-Sahâbe: 1.

55 Tirmizî, Fiten: 7.

56 İbn Mâce. Fiten: 8.

57 İbnü'l-Esir, en-Nihâye: 2/419.

58 Tirmizî, Fiten: 7.

59 Tirmizî, Fiten: 7.

60 Tirmizî, Fiten: 7.

61 Şehristânî, el-Milel, 1/47.

62 bk. Buhâri, Ahâd: 1; Müslim, İmâre: 39; Ebû Dâvud, Cihâd: 40, 87; Nesaî, Bıa: 34; İbn Mace, Cihad: 40; Ahmed b. Hanbel, Müsned: 1/94, 409.

63 Mes'ûdî, Murücüz-Zeheb: 3/201.

64 İbn Kesir, Tefsiru'l Kur'an'il-Azîm: 2/303.

65 İbn Ebı Ya'la, Tabakatu'l-Hanâbile, Kahire 1952, I, 31.

66 Ebû Dâvûd, Sünne: I; Tirmizî İman: 18; İbn Mace, Fiten: 17; Ahmed b. Hanbel, 11, 332, 111, 145; Hakim, Müstedrek: IV,430.

67 Bağdadı, el-Fark, s. 8.9.

68 Ebû Dâvûd, Sünne: 5.

69 Seyyid Şerif Cürcânî, et-Ta'rifât, s.40. 43.

70 İbn Abidin, Reddu'l-Muhtar: 1/560, 561.

71 İbn Âbidin, Reddü'l-Muhtar: 1/48, 49.

72 İbn Âbidin, Reddü'l-Muhtar: 5/472.

73 Şehristânî, a.g.e, 1, 15.

74 İbn Hazm, el-Fısal: 2/113.

75 İzmirli İsmail Hakkı, Yeni İlmî Kelâm, s.97.

76 Kurtubî, Tefsir: 7/217-218.

77 Bekir Topaloğlu, Kelâm İlmi, 146.

78 el-Bağdâdı, el-Fark beynel-Fırak, s.313-318; Bekir Topaloğlu, a.g.e., s.109-110.

79 İbn Mâce, Mukaddime: 2; Dârimî, Mukaddime: 23; Ahmed b. Hanbel, Müsned: 1/435.

80 Tahâvi, Şerhû akiteti't- Tahaviyye, 586-588; Şamil İslam Ansiklopedisi: 2/67-72.

81 İmam-ı Gazâlî, Faysalu't-Tefrika, Mısır 1325, s.15.

82 Abdul-Kâhir Bağdâdî, El-Fark Beyn'il-Fırak, s.289/292.

83 Geniş bilgi için bk. Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, s.332; Ebû Dâvud, Sünen, II, s.259; İbn Mâce, Sünen, II, s.479; Gazâlı, İhyâ', I, s.179; Şâtibî, Muvâfakat, IV, 48-52; Teftâzânî, Şerhu'l-Makârıd, II, s.199; Abdulkâhir Bağdâdî, el-Fark Beyne'l-Fırak, Mezhebler Arasındaki Farklar, Tercüme: Doç. Dr. E. Ruhi Fığlalı s.289-335; Eş'ârî, Makalât, 277-284; Cihad Tunç, Şamil İslam Ansiklopedisi:

84 Ahmet Kalkan, İslam Akaidi: 252-254.

85 Ahmet Kalkan, İslam Akaidi: 254-255.

86 Ahmet Kalkan, İslam Akaidi: 255-257.

87 Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi (Giriş), İstanbul 1987, s. 87 vd.

88 İsmail Hakkı İzmirli, Yeni İlmi Kelam, İstanbul 1339/1341, I, s. 98 v.d.; Neşet Çağatay - İ. Agah Çubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, Ankara 1976, s. 191.

89 İsmail Hakkı İzmirli, a.g.e., I, s. 105 v.d.; Necip Taylan, Şamil İslam Ansiklopedisi:

90 Kitabü't-Tevhid Beyrut, 1970 s. 7-8.

91 Kitabu't-Tevhid s. 136.

92 M. Ebu Zehra Tarihul-Mezahibil-İslamiyye fi's-Siyaset-i Vel-Akaid, s. 212-213.

93 Ebu Hanife'nin bu görüşleri için bk. Kemaleddin el-Beyazî, İşaratü'l-Meram, Mısır 1949/1368, s. 78.

94 Yeni İlm-i Kelâm, I, 115.

95 Te'vilat li-Ebi Mansur el-Matüridî, Kayseri Raşid Ef. Kütüphanesi No: 47 vr. 1829.

96 Tabsıratül-Edille, Raşid Ef. Küt. No: 496, vr. 86.

97 Tabsıratü'l-Edille, Raşid Ef. Küt. No: 496, vr. 86; Fatih Küt. No: 2907, vr. 96-10.

98 Muhiddin Bağçeci, Şamil İslam Ansiklopedisi:

99 Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi 153. Ayrıca kaynaklar için bk. Şehristânı, el-Mile'l 1/92-93; İzmirli, Yeni İlm-i Kelâmı/l 10.

100 Abdurrahim Güzel, Şamil İslam Ansiklopedisi:

101 el-İ'tisâm, II, 176.

102 Minhacü's Sünne, V, 167.

103 Buhârî, Cenâiz: 86; Müslim, Cenâiz: 60.

104 Şâtibî el-İ'tisâm, I, 106-107.

105 Buhâri, Humûs: 19; Müslim, Zekât: 140.

106 Buhâri, Menâkibu'l Ensâr: 26.

107 Muhammed Eymen, Şamil İslam Ansiklopedisi:

108 Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, I, 135.

109 el-Fâtiha: 1/5-7; el-Enbiyâ: 9/159.

110 İbn Mâce, Mukaddime: 46.

111 Âlu İmrân: 3/7.

112 Ayr. bk. Lokman, 31/11.

113 el-Cin, 72/14-15; Ahmed Ağırakça, Şamil İslam Ansiklopedisi:

114 Tirmizî, el-ilm, 16; Müslim, el-ilm, 6.

115 Geniş bilgi için bk. Tehânevî, Keşşâf, "bid'at ve dalâlet" maddeleri,; eş-Şâtibî, el-İ'tisâm, I, s.36; İsfahânı, Müfredat, ilgili maddeler; Abdülkâhirel-Bağdadî, el-Fark Beyne'l-Fırak, Mezhebler Arasındaki Farklar, Terc. Doç. Dr. E. Ruhi Fiğlalı; el-Cîlânı, el-Ğunye, I, s.59, Kahire, 1331; Cihad Tunç, Şamil İslam Ansiklopedisi:

116 Hamdi Döndüren, Şamil İslam Ansiklopedisi:

117 Eşari, Mukalatül-İslamiyyin, İstanbul 1928, s. 10, 29.

118 Malati, et-Tenbih ve'r-Redd, 1936, IX, 14.

119 Bağdadi, el-Fark Beynel-Fırak, Beyrut (t.y.), s. 29 vd.

120 E. Ruhi Fığlalı, Çağımızda İtikadi İslam Mezhebleri, Ankara 1980, s. 92; Bağdadi, el-Fark Beynel-Fırak, Çev. E.Ruhi Fığlalı, s. 36-37.

121 Bağdadi, a.g.e., s. 37.

122 Abdurrahim Güzel, Şamil İslam Ansiklopedisi:

123 bk. el-En'am, 6/65, 159; el-Hicr, 15/10; Meryem, 19/69; el-Kasas, 28/4, 15; er-Rûm, 30/32; Sebe, 34/54; el-Kamer,54/-51; es-Saffât, 37/83.

124 eş-Şehristan, el-Milel ve'n-Nihal, I, 146.

125 bk. En-Nevbaht, Firaku'ş-şîa, Necef 1368, 39-40.

126 bk. Bernard Lewis, the Origins of İsmailism, Cambridge 1940, 23 ve Ahmed Emin, Fecrul-İslâm, Kahire 1964, 266 vd.

127 bk. J. Wellhausen, el-Havâric ve'ş-Şa, Kahire 1968, 146.

128 bk. İbnü'n-Nedim, el-Fihrist, Beyrut 1954, 175.

129 bk. Taha Hüseyin, el-Fitnetu'l-Kübra, II, Kahire 1966, 175.

130 Mustafa Öz, Şamil İslam Ansiklopedisi:

131 Ahmed Özalp, Şamil İslam Ansiklopedisi:

132 Şamil İslam Ansiklopedisi:

133 el-Bağdâdî, el-Fark beyne'l-Firâk, s. 55.

134 Ahmet Emin, Duha'l-İslâm, III, 5.

135 Taberî, Tarih, VI, 29 vd.

136 bk. E. Ruhi Fığlalı, İbadiyenin Doğuşu ve Görüşleri, s. 53.

137 el-Malatî et-Tenbîh, Neşr. İzzet el-Attar el-Hüseynî, s. 51.

138 Ahmed Özalp, Şamil İslam Ansiklopedisi:

139 Ayrıca bk. el-Kehf: 18/16, en-Nisâ, 4/90.

140 Abdulkerim eş-Şehristanî, el-Milel ve'n-Nihal, Beyrut 1975, I/48; Abdulkâhir el-Bağdadî, el-Fark Beyne'l-Fırak, Çev. E. Ruhi Fığlalı, İstanbul 1979, s. 101, 104.

141 İrfan Abdülhamit, İslam'da İtikadî Mezhepler ve Akaid Esasları, Çev. M. Saim Yeprem, İstanbul 1981, s. 94.

142 İ. Abdülhamit, a.g.e., s. 94 vd.; Kemal Işık, Mu'tezile'nin Doğuşu ve Kelâmî Görüşleri, Ankara 1967, s. 52 vd.

143 Bekir Topaloğlu, Kelâm İlmi, İstanbul 1981, s. 170; Kemal Işık, a.g.e., s. 56 vd.

144 İrfan Abdülhamit, a.g.e., s.121 vd.; Bekir Topaloğlu, a.g.e., s. 171; Kemal Işık, a.g.e., s. 28; Muhammed Ebu Zehra, İslam'da Siyasi ve İtikadi Mezhepler Tarihi, Çev. E.Ruhi Fığlalı, Osman Eskicioğlu, İstanbul 1970, s.180 vd.

145 Macid Fahrî, İslâm Felsefesi Tarihi, Çev. Kasım Turhan, İstanbul I987, s. 54.

146 Kemal Işık, a.g.e., s. 59 vd.; Bekir Topaloğlu, a.g.e., s. 183; M. Ebu Zehra, a.g.e., s. 182.

147 el-Bağdâdî, a.g.e., s. 100 vd.; Kemal Işık, a.g.e., s. 67 vd.; M. Ebu Zehra, a.g.e., s.174 vd.; B. Topaloğlu, a.g.e., s.174 vd.; İ Abdülhamid a.g.e., s. 105 vd.; eş-Şehristani, a.g.e., I, 43; Yaşar K. Aydınlı, Şamil İslam Ansiklopedisi:

148 Cengiz Yağcı, Şamil İslam Ansiklopedisi:

149 Ayrıca bk. et-Tevbe: 9/16; eş-Şuara: 26/36.

150 M.Ebu Zehra, İslam'da Siyasî ve İtikadî Mezhepler Tarihi, Çev. E. Ruhi Fığlalı, Osman Eskicioğlu, İstanbul 1970, s. 166.

151 eş-Şehristânî, el-Milel ve'n-Nihal, Beyrut 1975, I/139.

152 Müslim, Fiten 12, bab, 3.

153 M.Ebu Zehra, a.g.e., s. 167; Subhi es-Salih, İslâm Mezhepleri ve Müesseseleri, Çev. İbrahim Sarmış, İstanbul 1981, s. 111.

154 eş-Şehristânî, a.g.e., s. 139.

155 Abdülkahir el-Bağdâdî, el-Fark Beyne'l-Fırak, Çev. E. Ruhi Fığlalı, İstanbul, 1979, s. 179.

156 M. Ebu Zehra, a.g.e., s. 168.

157 eş-Şehristani, a.g.e., I, 140.

158 M. Ebu Zehra, a.g.e., s. 170.

159 Hüseyin Atay, a.g.e., s. 170.

160 M. Ebu Zehra, a.g.e., s. 171; Subhi es-Salih, a.g.e., s. 115.

161 eş-Şehristani, a.g.e., l, 139.

162 M. Ebu Zehra, a.g.e., s. 171; eş-Şehristanî, a.g.e., I, 146; Yağar K. Aydınlı, Şamil İslam Ansiklopedisi:

163 Ahmed Özalp, Şamil İslam Ansiklopedisi:

164 Şehristânî, el-Milel ve'n-Nihal, Beyrut 1975, I, 85.

165 M. Sait Şimşek, Şamil İslam Ansiklopedisi:

166 İbnu'n-Nedîm, el-Fihrisî, Leibzig 1870, s. 337; ez-Zehebî, Tezkiretü'l-Huffâz, Haydarâbad I955, Il, 621.

167 eş-Şehristânî, el-Milel ve'n-Nihal, Beyrut 1984, I, 85.

168 el-Bağdadi, el-Fark Beyne'l-Fırâk, Beyrut (t.y.), 211-212; Şehristânî, a.g.e., I, 86-87.

169 Birkaç örnek için bkz: Tâhâ: 20/76; Teğâbun: 64/9.

170 Şehristâni, a.g.e., I, 88.

171 Şehristâni, aynı yer.

172 Bağdâdî, a.g.e., 25.

173 İbn Ebî Ya'la, Tabakâtü'l-Hanâbile Kahire 1952, I,142.

174 el-Âcurrî, Tasdîku'n-Nazar bi'n-Nazar İlallâhi Teâla fi'l-Âhireti, Beyrut 1988, 34.

175 Abdurrahim Güzel, Şamil İslam Ansiklopedisi:

176 Ahmed Özalp, Şamil İslam Ansiklopedisi:

177 Şehristânî, el-Milal ve'n-Nihal, Beyrut 1975, II, 21. el-Fisal'in kenarında basılmıştır.

178 Şehristânî, a.g.e., II, 21.

179 el-Malatî, Ebu'l-Huseyn Muhammed b. Ahmed, et-Tenbih ve'r-Redd alâ Ehli'l-Ehvâi ve'l-Bida ; Beyrut 1968, s. 25.

180 el-Bağdâdî, a.g.e., s, 229-230.

181 İbnu Ebi'l-Hadîd, Şerhu Nehci'l-Belağe, Beyrut (t.y.), I, 19.

182 Zahid el-Kevserî'nin tahkik ettiği el-Malatî'nin a.g.e., s. 75'te 1 nolu dipnot, s. 97'de 2 nolu dipnot, s. 113'te 2 nolu dipnot.

183 Râzî, Esasu't-Takdîs, Mısır 1935, s.172-173.

184 M. Sait Şimşek, Şamil İslam Ansiklopedisi:

185 İzmirli İsmail Hakkı, Yeni Îlm-i Kelâm, Evkaf-ı İslâmiyye Matbaası 1339-1341, 161; Durak Pusmaz, Şamil İslam Ansiklopedisi:

186 İ.A. Çubukçu, Gazzali ve Batınîlik, Ankara 1964, s. 29.

187 Bernard Lewis, "İsmâilîler ", İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1977, c. V/2, s. 1120.

188 Hüseyin Atay, Ehl-i Sünnet ve Şia, Ankara 1983, s. 111.

189 N. Çağatay-İ.A. Çubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, Ankara 1965, c. I, s. 65, 68.

190 Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1986, c. III, s. 285.

191 Geniş bilgi için bk. L. Massignon, "Karmatiler", İA, İstanbul 1977, c. VI, s. 353a; Büyük İslâm Tarihi, III, 287.

192 Neşet Çağatay, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Konya 1981, 66.

193 Atay, a.g.e., 111.

194 Çağatay, Ahilik, 66.

195 Massignon, a.g.e, VI, 353a.

196 Büyük İslâm Tarihi, III, 287.

197 H. İbrahim Hasan, İslam Tarihi, Çeviren: İsmail Yiğit, İstanbul 1986, IV, s. 312.

198 İbnu'l-Esir, el-Kâmil fi't-Tarih Tercümesi, çeviren: Ahmet Ağırakça, İstanbul 1986, VII, 410.

199 İbnu'l-Esir, a.g.e, VIII, 74.

200 C.E. Bosworth, İslâm Devletleri Tarihi, çevirenler: E. Merçil-M. İpşirli, İstanbul Tarihsiz, s. 89.

201 Çağatay-Çubukçu, İslam Mezhepleri Tarihi, I, 68.

202 İbnü'l-Esîr, VII, 414-415.

203 İbnü'l-Esîr, VIII, 74.

204 İbnü'l-Esir, VIII, 122, 131-132.

205 İbnü'l-Esir, VIII, 173.

206 İbnu'l-Esir, VIII, 417.

207 Çağatay, Âhilik, 67.

208 Ali Sevim, "Sultan Melikşah Devrınde Ahsâ ve Bahreyn Karmatiler'ine Karşı Selçuklu Seferi", Belleten, Ankara 1960, c. XXIV, sayı 94, s. 217-218, 224.

209 H. İbrahim Hasan, İslâm Tarihi, IV/5, 312.

210 Bernard Lewis, Tarihte Araplar, çev. Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul 1979, s. 133-134.

211 Boswarth, İslâm Devletleri Tarihi, s. 90.

212 H. İbrahim Hasan, a.g.e, IV/5, 314.

213 Bernard Lewis, "İsmâililer", İA, V/2, s. 1121a.

214 İbnü'l-Esir, VII, 455, 458, 461.

215 Büyük İslâm Tarihi, III, 290.

216 a.g.e, III, 291.

217 a.g.e, III, 293.

218 Çağatay-Çubukçu, I, 69.

219 Massignon, VI, 354a.

220 el-İmam Ebû Mansur Abdulkahir b. Tahir b. Muhammed, el-Bağdâdi, el-Fark Beyne'l-Firak, s. 259.

221 Çağatay-Çubukçu, I, 69.

222 H. İbrahim Hasan, IV/5, 314.

223 Massignon, VI, 354a.

224 Çağatay, Ahilik, 67.

225 Çağatay, Ahilik, 66.

226 Çağatay-Çubukçu, I, 59.

227 Çağatay, Ahilik, 66.

228 Massignon, VI, 353a; Mehmed Ali Aynî, "Karmatlara dair yazılmış kitaplar", Darülfünun İlâhiyat Fakültesi Meemuası, İstanbul 1929, sene 3, sayı II, s. 103.

229 A. Zeki İzgöer, Şamil İslam Ansiklopedisi:

230 Bekir Topaloğlu, Kelâm ilmi, İstanbul 1981, s. 226.

231 Taftazani, Şerhu'l-Akaid, Çev. Süleyman Uludağ, İstanbul 1982, s. 347; Ebu'l Muîn en-Nesefî, Bahru'l-Kelam fi Akaidi Ehli'l-İslâm, Çev. Cemil Akpınar, Konya 1977, s. 206.

232 İbnu'l-Cevzî, Telbîsu İblis, Nşr. M. Mehdî İstanbûlî, 1976, s. 390; İ. Agâh Çubukçu, İbâhilik ve Batinilik, A. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XVIII, Yıl 1970, s. 68.

233 Abdulkahir el-Bağdâdi, el-Fark beyne'l-Fırak, Çev. E. Ruhi Fığlalı, İstanbul 1979, s. 262.

234 Abdülkerim eş-Şehristanî, el-Milel ve'n-Nihal, Beyrut 1975, I, 179; Ebu'l-Hasan el-Eş'arî, Makâlâtü'l-İslamiyyin, Nşr.H. Ritter, İstanbul 1929, I, 10.

235 el-Bağdâdi, a.g.e, s.228; eş-Şehristanî, a.g.e, I, 179.

236 İrfan Abdülhamid, İslam'da itikadi Mezhepler ve Akaid Esasları, Çev. M. Saim Yeprem, İstanbul 1981, s. 69.

237 Ebu'l-Muîn en-Nesefî, Bahru'l Kelam fi Akaidi Ehli'l-İslâm, Çev. Cemil Akpınar, Konya 1977, s. 208.

238 bk. İ. Agâh Çubukçu, a.g.m., s. 69.

239 el-Bağdadî, a.g.e, s. 244-245.

240 İrfan Abdülhamid, a.g.e, s. 69.

241 Taftazanî, a.g.e, s. 347; Yaşar K. Aydınlı, Şamil İslam Ansiklopedisi:

242 Cengiz Yağcı, Şamil İslam Ansiklopedisi:

243 bk. Bernard Lewis, İsmaililer, İA, Ethem Ruhi Fığlalı, Çağımızda İtikadî İslâm Mezhepleri, Ankara 1986, s. 130 vd.; Fazlu'r Rahman, İslâm, çev. Mehmet Dağ-Mehmet Aydın, Ankara 1981, s. 220 vd.; İrfan Abdülhamid, İslâm'da itikadî Mezhepler ve Akaid Esasları, çev. M. Saim Yeprem, İstanbul 1981, s. 46 vd.; Suphi es-Sâlih, İslâm Mezhepleri ve Müesseseleri, çev. İbrahim Sarmış, İstanbul 1981, s. 80 vd.

244 İsmail Hakkı İzmirli, Yeni İlmi Kelam, İstanbul 1339, I, 161.

245 Naci Yengin, Necip Taylan.

246 E. Ruhi Fığlalı, İtikâdî İslâm Mezhepleri, 169 vd.

247 Fığlalı, a.g.e., 174-175.

248 Halit Ünal, Şamil İslam Ansiklopedisi:

249 E. Ruhi Fığlalı, Çağımızda İtikadi İslam Mezhebleri, s. 143, en-Nevbahtî, Fırakuş-Şî'a, nşr. M.Sadık, Necef 1936, s. 193.

250 L.Massignon, "Nusayriler" Maddesi, İ.A.

251 Ahmet Turan, Les Nusayris de Turquie dans la Religion d'Hatay, Doctorat de III e cylcle Paris 1973, s. 21.

252 Abdürrahim Güzel, Şamil İslam Ansiklopedisi:

253 Ahmet Özalp, Şamil İslam Ansiklopedisi:

254 Ahmet Özalp, Şamil İslam Ansiklopedisi:

255 Muhsin Abdülhamid, İs!âm â Yönelen Yıkıcı Hareketler, Çev. S. Yeprem-H. Güleç, Ankara 1973, 6970.

256 Muhammed Ebu Zehra, İslâm da Siyasi ve İtikadi Mezhepler Tarihi, Çev E. Ruhi Fığlalı-Osman Keskioğlu, İstanbul 1970, 286-287.

257 Durak Pusmaz, Şamil İslam Ansiklopedisi:

258 Cemil Çiftçi, Şamil İslam Ansiklopedisi:

259 Ahmet Özalp, Şamil İslam Ansiklopedisi:

260 İbnü'l-Kayyim, İ'lâmü'l-Muvakkin, I, 16, 17, 20.

261 el-Kevserî, Fıkhu Ehli'l-Irak ve Hadisühum, Nasbü'r-Râye mukaddimesi, I, 29, 30.

262 el-Kevserî, a.g.e.,I, 35, 36.

263 Hatîb, Tarihu Bağdâd XI, 307 vd.; el-Kevserî a.g.e., I, 36 vd.

264 el-Bezzâzî, Menâkıb, II, 125.

265 Bunların rivâyet, nüsha ve şerhleri için bk., Brockelmann, Galş Fuad Sezgin, Gas; Halim Sâbit Şibay, " Ebû Hanife ", İA, IV, 26, 27.

266 M. Zahid el-Kevserî, a.g.e., I, 27, 28) Aynı Müellif; Te'nîbü'l-Hatîb,1361 Kahire, s. 152-154.

267 Buharî, Ezân, 95; Ebû Zehra, Usûlü'l-Fıkh, s. 111.

268 İbn Hazm, el-İhkâm fi Usüli'l-Ahkâm, Nşr. A.M. Şakir Mısır (t.y.), s. 929; el-Kevserî, Te'nîb, s. 152; Mekkî, Menâkıb, II, 96.

269 İbnü'l-Kayyim, İ'lâmü'l-Muvakkıîn, l, 77, 227.

270 Ebû Zehra, a.g.e., s. 262.

271 bk. el-Ümm, VII,267-277.

272 İbn Hazm el-İhkâm, s. 22; İbn Hazm İbtâlü'l-Kıyâs, s. 5-6.

273 M. Ebû Zehra, Usûlü'l-Fıkh, s. 270 vd.

274 es-Serahsî, el-Mebsût, X, 145; el-Kevserî a.g.e., I, 24-27.

275 Buharî, Savm, 26; Müslim, Sıyam,171.

276 Zeylaî, Nasbu'r-Raye, I, 47.

277 bk. eş-Şâfiî, el-Ümm, VII, 267 vd.; el-Kevserî, a.g.e., I, 23-27; es-Serahsî, el-Mebsût, X, 145; es-Serahsî, el-Usûl, II, 201; Ebû Zehra, Usûlü'l-Fıkh, s. 263-273.

278 Ebû Zehra, Ebû Hanife, terc. O, Keskioğlu, İst. 1966, s. 473 vd.; Hamdi Döndüren, Şamil İslam Ansiklopedisi:

279 Muhammed Ebu Zehra, İmam Malik, Ankara 1984, 200.

280 Muvatta, III, 180.

281 Ebu Zehra, a.g.e., 291.

282 bk. M. Ebu Zehra, a.g.e., 291-300.

283 M. Ebu Zehra a.g.e., 325.

284 Muvatta, II, 122.

285 Ebu Zehra, a.g.e., 349.

286 İbn Kayyım el-Cevziyye, İ'lamu'l Muvakkıın, Mısır t.y., III, 1.

287 bk. Ebu Zehra, a.g.e., 407 vd.; Ömer Tellioğlu, Şamil İslam Ansiklopedisi:

288 Vehbe ez-Zühaylı, el-Fıkhu'l-İslâmi ve Edilletüh, Dimask 1405/1985, I, 36,37.

289 ez-Zühaylî, a.g.e., 1, 37; Muhammed Ebû Zehra, Kitabü'ş- Şafiî, 149 vd.

290 eş-Şafiî, el-Ümm, Kahire 1321-1325, VII, 246.

291 M. Ebû Zehra, İslâm'da Fıkhı Mezhepler Tarihi, Terc. Abdülkadir Şener, İstanbul 1978, s. 336, 337.

292 bk. el-Bakara,2/282.

293 Tirmizi, İlim, 7; Ebû Dâvûd, İlim, 10; İbn Mâce, Mukaddime, 18; Menâsik, 46; Ahmed b. Hanbel, I, 437,V,183.

294 Buhârî, Alim, 9, 10, 37; Hacc, 132, Sayd, 8; Edâhî, 5; Megâzî, 51; Fiten, 8; Tevhid, 24; Müslim, Hacc, 446; Kasâme, 29,30; Ebû Dâvud, Tatavvu', 10; Tirmizî, Hacc, 1; Nesâî, Hacc, 111.

295 Ebû Zehra, a.g.e., 339, 340.

296 M. Ebû Zehra, Usûlü'lFıkh, Dâru'l-Fikri'l-Arabî tab' 1377/1958, ts., 111,112.

297 eş-Şevkânî, Neylü'l-Evtâr, IV, 319.

298 İbn Mâce, Rûhûn, 3; Zeylaî, Nasbu'r-Râye, IV, 319-321.

299 Zekiyüddin Şa'ban, Usûlü'l-Fıkh, Terc. İbrahim Kâfi Dönmez, Ankara 1990, 80, 81.

300 M. Ebû Zehra, eş-Şafiî, Terc. Osman Keskioğlu, Ankara 1969, s. 252 vd.

301 en-Nisâ, 4/59.

302 el-Mücâdele, 58/1-4.

303 eş-Şâfiî, el-Ümm, VI, 303, VII, 271 vd.; Ebû Zehra, Usûlü'l-Fıkh, 271 vd.

304 Ebû Davud, Büyü', 70.

305 Ebû Dâvud, Büyü': 57.

306 İbnü'l-Hümâm, Fethu'lKadîr, I, 67 vd.; İbn Âbidîn, Reddü'l-Muhtâr, I, 147 vd.

307 Zekiyüddin Şa'ban, Usûlü'l-Fıkh, 168.

308 Zekiyüddin Şa'ban, a.g.e., 171.

309 el-Âmidî, el-İhkâm, III, 138.

310 er-Risâle, Halebî baskısı ve Ahmet M. Şakir nesri, Kahire 1940, s. 597.

311 Şâfiî, el-Ümm, VII, 246.

312 Ebû Zehra, İslâm'da Fıkhî Mezhepler Tarihi, 354, 355.

313 Ebû Zehra, a.g.e, 358 vd.; Hamdi Döndüren, Şamil İslam Ansiklopedisi:

314 el-Hudarî, Târihu't-Teşrîi'l-İslâmî, terc. Haydar Hatipoğlu, s. 260, 261.

315 Muhammed Ebû Zehra, İslâm'da Fıkhî Mezhepler Tarihi, Terc. Abdulkadir Şener, İstanbul 1976, s. 423 vd.

316 Zehebî, Tercemetü Ahmed b. Hanbel, Müsned'in baştarafı, Mektebetü'l-Maarif tab'ı, Mısır, t.y.; Ebû Zehra, a.g.e., s. 437.

317 Ahmed b. Hanbel'in hal tercemesi için bk. el-Hatîbü'l-Bağdâdî, Târihû Bağdâd, Mısır 1394/ 1931, IV, 412-423; Ebû Nuaym, Hılye, Mısır 1352/15, IX,161-233; el-Buhârî, et-Tarihu'l-Kebîr, Haydarâbâd. 1360, I, 2, 5; İbn Hallikân, Vefeyâtü'l-Ayân, Kahire 1367/1948, I, 47-49; İbn Ebî Ya'lâ, Tabakâlü'l-Hanâbile, Kahire 1378/1952, I, 4-20: İbnü'l-Cevzî; Menâkıbu'l-İmam Ahmed, Mısır 1349; ez-Zehebî, Tezkiretü'l-Huffâz, Haydarâbâd 1375/1955, I, 431-432; Târihu'l-İslâm, I, 58-131 (Ahmed Muhammed Şâkir'in Müsned neşri mukaddimesi); Ebû Zehra, Ahmed b. Hanbel, Kahire 1949; Fuat Sezgin, GAS, I, 502-509.

318 Muhammed Ebû Zehra Usûlü'l-Fıkh, Dâru'l-Fikri'l-Arabî tab'ı, y. ve t.y., s. 108 vd.

319 İbnti'l-Kayyim, İ'lâmil'l-Muvakkıîn, Mısır 1955, I, 29, 30.

320 İbnü'l Kayyim, a.g.e., I, 32.

321 Ebû Zehra, İslâm'da Fıkhî Mezhepler Tarihi, s. 493, 494.

322 İbnü'l Kayyim, a.g.e., I, 119.

323 Ebû Zehra, a.g.e., s. 497, 498.

324 İbnü'l-Kayyim, a.g.e., Delhi tab'ı, I, 125; Ebû Zehra, Usûlü'l-Fıkh, s. 299, 300.

325 İbnu'l-Cevzî, Menâkıbu'l İmam Ahmed b. Hanbel, s. 168.

326 İbnü'l-Cevzî, el Menâkıb, s. 176.

327 İbnü'l-Cevzî, el-Menâkıb, s. 69.

328 el-Medînî, Hasâisu'l-Müsned (Ahmed Muhammed Şakir tarafından Müsned mukaddimesinde nakledilmiştir), I, 23; es-Suyûtî, Tedrîbu'r-Râvî, Mısır 1379, s. 101.

329 es-Süyûlî, a.g.e., s. 101.

330 el Medînî, a.g.e., I, 21; es-Suyûtî, a.g.e., s. 101.

331 İbn Abdilberr, Câmiu'l-Beyâni'l-İlm, Mısır 1346, II,149.

332 Ibnü'l Kayyim, İ'lâm, Mısır 1955, II, 178,181, 182.

333 Ebû Zehra, İslâm'da Fıkhî Mezhepler Tarihi, Terc. Abdulkadir Şener, İstanbul 1976, s. 499, 500.

334 Ebû Zehra, a.g.e; s. 505, 506; Hamdi Döndüren, Şamil İslam Ansiklopedisi:

335 İbn Haldun, Mukaddime, Bulâk, 372.

336 Cihad Tunç, Ahmed Özalp, Şamil İslam Ansiklopedisi:

337 M. Ebû Zehra, İslâm'da Fıkhî Mezhepler Târîhi, (çev. A. Şener) Ankara, 1968, s. 235; Ahmed Emin, Düha'l-İslâm, Kahire 1936, III, 261.

338 İbnu'l-Esir, el-Kâmil fi't-Tarih, VIII, 9.

339 Muhammed Hüseyin, Kâşifu'l-Gıta, Aslu'ş-Şia ve Usulühâ, Kahire 1958. 126 vd.; Musevî, el-Muracaa, Beyrut 1393, 168.

340 Muhammed Hüseyin, a.g.e., 131.

341 Hamdi Döndüren, Şamil İslam Ansiklopedisi:

342 Bekir Topaloğlu, Kelâm İlmi Giriş, İstanbul 1981203, el-Bağdadî, Mezhepler Arasındaki Farklar (el-Fark Beyne'l-Firak) Çev. Ethem Ruhi Fığlalı, İstanbul 1979, 36.

343 Yaşar Kutluay, İslâm ve Yahudi Mezhepleri, Ankara 1965, s. 101.

344 Bekir Topaloğlu, a.g.e., 204; İrfan Abdülhamid, İslâm'da İtikadî Mezhepler ve Akaid Esasları, çev. Saim Yeprem, İstanbul 1981, 43; İsmail Hakkı İzmirli, Yeni İlm-i Kelam, İstanbul, 1342, I, 122 vd; Şehristanî, el-Milel ve'n-Nihal, Beyrut,1975, I,155 vd.

345 Neşet Çağatay-İbrahim Ağah Çubukçu, İslâm Mezhepleri Tarihi, Ankara 1976, 59.

346 İ A XIII, 550; Necip Taylan, Şamil İslam Ansiklopedisi:

347 İbn Hallikan, Vefeyâtu'l-A'yân, I, 117.

348 İbn Hallikan, a.g.e., 1/117.

349 İbn Hallikan, a.g.e., 4/60.

350 İbn Hallikan, a.g.e., 3/255-258

351 İbn Hallikan, a.g.e., 2/399.

352 İbn Hallikan, 2/223.

353 İbn Hallikan, a.g.e., 3/125; Abdulkerim Ünalan, Şamil İslam Ansiklopedisi: 2/199-200, İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 1/538.

354 İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 1/538.

355 Cengiz Yağcı, Şamil İslam Ansiklopedisi:

356 Şamil İslam Ansiklopedisi:

357 Şamil İslam Ansiklopedisi:

358 Şamil İslam Ansiklopedisi:

359 İbn Hacer Heytemî, Hayratu'l Hisan, 265.

360 Muhammed Ebû Zehra, Ebû Hanife, Çev.: Osman Keskioğlu. İstanbul 1970. 43.

361 Hatib el-Bağdâdî, Târihu Bağdâd, XIII, 333.

362 İbnü'l Bezzâzı, Menâkîbu Ebî Hanife, I, 111.

363 İbnü'l Esir, Üsdü'l-Ğâbe, III, 133.

364 Şa'rânı, Tabakatü'l-Kübrâ, I, 52-53.

365 Muhammed Ebû Zehra, İslâm'da Fıkhı Mezhepler Târihi, Çev: Abdulkadir Şener, II, 132.

366 Şah Veliyullah Dehlevî, Huccetullah'il Bâliğa, 1, 146.

367 Zehebî, Menâkibu'l-İmâm Ebı Hanife ve Sahiheyni Ebı Yûsuf ve Muhammed b. el-Hasen, Mısır.

368 M. Ebû Zehra, Ebû Hanife, 44.

369 Zehebî, a.g.e, 39.

370 el-Kerderî, Menâkıbu'l-İmâm Ebû Hanife, II, 218.

371 İbnü'l-Esir, el-Kâmil fi't-Târih, V, 559.

372 en-Nemeri, el-İntika, 170.

373 Zehebî, a.g.e., 21.

374 İzmirli İsmail Hakkı, Yeni İlm-i Kelâm, Ankara 1981, 127.

375 İzmirli, İ. Hakkı, a.g.e. 127.

376 el-Mekkî, Menâkıb, I, 74-78; Zehebî, Menâkıb, 20-21; M. Ebû-Zehra, Târihü'l-fıkh, II, 161; A. Emin, Duha'l İslâm, II, 185 vd.

377 İbn Abdilber, el-Câmi', II, 26.

378 İbn Sa'd, Tabakatü'l-Kübra, VI, 368.

379 M. Zâhidü'l-Kevserî, Te'nib, 82 vd.

380 İbn Haldûn, Mukaddime, 388,

381 M. Zâhidü'l Kevserî, a.g.e., 152.

382 Mekkî, Menâkıb, II, 96.

383 İbn Teymiyye, Raf'u'l-Melâm, 87 vd.

384 İbn Hazm. el-İhkâm. 929.

385 İbn Abdilber, a.g.e., II, 148; İbnu'l-Kayyım, İlâmü'l-Muvakkim, 1, 77-277, M. Ebû-Zehra, Ebû-Hanife, 324; A. Emin, a.g.e., II, 187.

386 er-Risâle, 507-508.

387 el-Umm, VII, 267-272.

388 el-İhkâm, 42.

389 İbtâlu'l-Kıyas, 5-6.

390 Hayreddin Karaman, İslâm Hukukunda İctihad, s.137.

391 el-Mekkî, Menâkıb, I, 95.

392 Amidî, el-İhkâm, 242; el-Mekkî, Menâkıb, I, 95 vd.

393 Karaman, a.g.e., 138-139.

394 Ebû Yusuf, İhtilâfu Ebî Hanîfe ve İbn Ebî Leylâ, 30; es-Serahsı, el-Mebsût, XXII, 35 vd.

395 Ebû Yusuf, a.g.e., 41-42.

396 Ebû Yusuf, a.g.e., 73.

397 M. Zemahşerî, el-Keşşâf, 11, 232.

398 el-Bezzâzı, Menâkıbu'l-İmâmi'l-A'zam, II, 15.

399 Muhammed Ebû Zehra, İslâm'da Fıkhı Mezhepler Târihi, II, 66-67.

400 Şamil İslam Ansiklopedisi:

401 Ömer Rıza Kehhale, Mu'cemü'l-Müellifîn, Beyrut (t.y.), VIII, 168; ayrıca bk. Suyutî, Tezyinü'l-memalik, 7.

402 Muhammed Ebu Zehra, İmam Mâlik, Terc. Osman Keskioğlu, Ankara 1984, 30.

403 Ebu Zehra, a.g.e., 77.

404 İbnü'l-İmâd el-Hanbeli, Şezerâtuz-Zeheb, Beyrut t.y., I, 290.

405 İbnu'l-İmad el-Hanbeli, a.g.e., I, 291.

406 Ebu Zehra, a.g.e., 286.

407 Ömer Rıza Kehhâle, Mu'cemu'l-Müellifin, Beyrut, t.y, VIII, 168.

408 Suphi es-Salih, Hadis İlimleri ve Hadis İstilahları, Terc. Yaşar Kandemir, Ankara 1981, 330.

409 Ömer Tellioğlu, Şamil İslam Ansiklopedisi: 4/54-56.

410 Ebu Zehra, a.g.e., 218.

411 a.g.e., 221.

412 Sûphi es-Salih, a.g.e., 99.

413 Ebu Zehra, a.g.e., 227.

414 a.g.e., 229.

415 a.g.e., 219; Ömer Tellioğlu, Şamil İslam Ansiklopedisi: 4/56-57.

416 el-Hudarî, Tarihu't-Teşrîi'l-İslâmî, Kahire 1358/1939, s. 254 vd.; Muhammed Ebû Zehra, Usulü'l-Fıkh, Kahire, t.y., s.12 vd.; ez-Zühaylî, el-Fıkhu'l İslâmî ve Edilletüh, Dimaşk 1405/1985, I, 35, 36; Hamdi Döndüren, Delilleriyle İslâm Hukuku, İstanbul 1983, 9, 78 vd.

417 ez-Zühaylî, a.g.e., I, 26.

418 Ebû Zehra, a.g.e., s.12 vd.

419 Ebû Dâvud, İlm: 10; Tirmizî, İlm: 7; İbn Mâce, Mukaddime: 18.

420 ez-Zühaylî, a.g.e., I, 37 vd.; Hamdi Döndüren, a.g.e., s. 78 vd.

421 eş-Şafiî, er-Risâle, s. 512, 599, 600.

422 Mehmed Emin Ay, Şamil İslam Ansiklopedisi:

423 İbnü'l Cevzî, Menakıbu'l İmam Ahmed b. Hanbel, s. 183 vd.

424 İbn Kesîr, el-Bidâye ve'n-Nihâye, X, 329.

425 Şamil İslam Ansiklopedisi: 1/69-70.

426 Şamil İslam Ansiklopedisi: 1/70.

427 Şamil İslam Ansiklopedisi: 1/69-70.

428 M. Ebu Zehra, Ahmed b. Hanbel, Çev: Keskioğlu, Ankara 1984, s. 195.

429 Şamil İslam Ansiklopedisi: 1/70-71.

430 Ebu Zehra, İslam'da Fıkhi Mezhepler Tarihi, III, 246.

431 İbn Teymiyye, Fetava, I, 406.

432 İbnu'l Cevzi, Menâkibu'l İmam Ahmed, s. 182.

433 İbnü'l Cevzi, a.g.e., s. 183.

434 İbn Hazm, el-Muhallâ, I, 68.

435 Süfyan b. Uyeyne'nin bu sözü için bk. el-Kuraşi, el-Cevâhiru'l-Mudîe, I, s. 64, 166.

436 es Subki Ma'na Kavli'l İmâmi'l Muttalibî, s. 99.

437 Şamil İslam Ansiklopedisi: 1/71-73.

438 İbn Haldun, Mukaddime, s. 44.

439 M. Ebu Zehra, Ahmed b. Hanbel, 357.

440 Ebu Zehra, a.g.e., 362.

441 Ebu Zehra, a.g.e., 383.

442 İbn Kuteybe, İhtilâf fi'l Lafız, s. 60 vd.

443 Şamil İslam Ansiklopedisi: 1/73.

444 Sava Paşa, İslâm Hukuku Nazariyatı, I, 97-100.

445 Siyeri Kebir Ter. ve Şerhi s.12.

446 İbn Nedim, el-Fihrist, s. 295.

447 İbn Abdilber-el-İntika, s.174.

448 Hatib el-Bağdadi- Tarihu Bağdad, II, s.173.

449 Sava Paşa, İslâm Hukuku Nazariyatı, I, 97-98.

450 Taberi, Tarih, el-Ümam..., III, 619.

451 el-Kerderi-Menakibu'l-İmamil-A'zam, II,187.

452 Hayreddin Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, s. 96.

453 M. Ebu Zehra. Ebu Hanife, s. 653-657.

454 Osman Keskioğlu, Fıkıh Tarihi ve İslâm Hukuku, Ankara 1980, s. 106.

455 Bu eserlerine dünya kütüphanelerinde bilinen nüshaları için Brockelmann'ın "Gal"ına ve Fuad Sezgin'in, "Gas''ına bk.

456 M. Ebu Zehra, Tarihu'l-Mezâhibi'l-İslâmiyye, Kahire, t.y., s. 171,172; ez-Zühaylî, el-Fıkhu'l-İslâmî ve Edilletüh, Dımaşk 1405/1985, I, 30; Osman Keskioğlu, a.g.e., s. 95, 96; Ali Şafak, İslam Hukukunun Tedvini, Erzurum 1978, s. 87 vd.; İslâm Medeniyeti Dergisi (Muhammed eş-Şeybânî Özel Sayısı)şy: 20; Hamdi Döndüren, Delilleriyle İslâm Hukuku, İstanbul 1983, s. 74, 75; İ.A. "eş-Şeybanî" mad.; Şamil İslam Ansiklopedisi:

457 İbn Bezzâzı, Menâkıbu'l-imâmi'l-Âzam, II, 125.

458 ez-Zehebî, Tezkiretü'l-Huffâz, Haydarabâd 1957, 1/292; İbn el-İmâd, Şezerâtü'z-Zeheb, 1/298, 300, 321; İbnü'n-Nedîm, el-Fihrist, s.295.

459 (el-Cin, 72/18).

460 İbn Abdilberr, el-İntikâ, s.173.

461 İbn Âbidin, Neşru'l-Âf fî binâi Ba'zi'l-Ahkâm ala'l-Urf, Mecmûatü'r-Resâil içinde, II, 125.

462 İbn Âbidin, a.g.e., 118.

463 İbn Abidin, a.g.e., 118.

464 Osman Keskioğlu, Fıkıh Târihi, Ankara 1980, 82-86.

465 Ebû Yûsuf, Kitâbu'l-Haraç, 66 vd.

466 Şâmil İslam Ansiklopedisi:

467 Ebu'l Hasan en-Nedvî, el-Hafız Ahmed b. Teymiyye, Kuveyt 1978, s. 34.

468 M. Halil Herras, İbn Teymiyye es-Selefi, s. 26.

469 Muhammed Hasan el-Mucavi es-Saalibi, el-Fasl, el-Fikrü's-Sami fi Tarihi'l Fıkhi'l-İslâmi, Medine 1977, II, 362.

470 Kannûcî, Ebcedu'l-Ulum, Beyrut, (ty.), III, 131.

471 en-Nedvi, a.g.e, s. 112-113.

472 M. Sait Şimşek, Şamil İslam Ansiklopedisi:

473 el-Kerhî, er-Risale, İstanbul (t.y.), s. 84'ten naklen, Hayreddin Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, İstanbul 1975, s. 123.

474 Ebu Said Muhammed Hadimî, Menâfiu'd-Dakâik fi, Şerhi Mecâmü'l-Hakâik, İstanbul 1305, s. 328; Mehmet Erdoğan, İslâm Hukukunda Ahkâmın Değişmesi, İstanbul 1990, s. 1.

475 Ali Haydar, Duraru'l-Hukkâm Şerhu Mecelleti'l-Ahkâm, Otuzdokuncû madde şerhi; Mes'ud Efendi, Mir'at-ı Mecelle, İstanbul 1299, s. 24.

476 Ali Haydar, a.g.e., I,102.

477 el-Kâsânî, Bedâyiu's-Sanâyi', Beyrut 1394/1974, lV, 184; el-Fetâvâ'l-Hindiyye, IV, 448; el-Mâverdî, el-Ahkâmû's-Sultâniyye, Kahire 1298, s. 210: el-Mevsûatü'l-Fıkhiyye, Kuveyt, I, 289, 295; Hamdi Döndüren, Çağdaş Ekonomik Problemlere İslâmî Yaklaşımlar, İstanbul 1983, s. 146.

478 İbn Âbidîn, Uküdu Resmi'l-Müftî, Beyrut, ts. (Resâil İçinde), I, 44.

479 Abbâdî, el-Mülkiyye fî ş-Şerîati'l-İslâmiyye, Ammân 1974, II, 131-145; Mes'ud Efendi, Mir'ât, İstanbul 1299, s. 510).

480 ez-Zerkâ, Medhal, Dımaşk 1956, II, 931.

481 es-Serahsî, el-Mebsût, İstanbul 1983, XIX, 165.

482 Zeylâî, Tebvînü'l-Hakâik, Beyrut, ts., IV, 149.

483 es-Serahsî, a.g.e., VI, 10, 13; el-Merginânî, el-Hidâye, y. ve t.y., I, 196, 201; el-Mevsılî, el-İhtiyâr, III,100,101; Mehmet Erdoğan, a.g.e., s. 196, 197; Hamdi Döndüren, Delilleriyle İslâm Hukuku, İstanbul 1983, s. 196 vd.

484 M.Said Şimşek, Hamdi Döndüren, Şamil İslam Ansiklopedisi:

485 M.Sait Şimşek, Şamil İslam Ansiklopedisi:

486 Madde: 1.

487 el-İhlâs, 112/1-5; el-Cin, 72/3; Enbiyâ, 21/22.

488 Şura: 42/11.

489 el-Bakara, 2/22; eş-Şûra 42/11.

490 el-Kasas, 28/88; er-Rahmân, 55/27; el-Leyl, 92/20; el-Feth 48/10; Sa'd 38/75; Yâsin, 36/83; el-Mâîde, 5/116; el-Bakara 2/1 15.

491 el-Fâtır, 35/1; ez-Zümer, 39/62.

492 ez-Zümer, 39/62; en-Nahl, 16/17; es-Sâffât, 37/62

493 el-Kasas, 28/68; Alû İmrân, 3/32, 76, 134; el-Bakara, 2/222.

494 el-Bakara, 2/35.

495 Abese, 80/1, 2.

496