Microsoft Word +Islam Mezhepler Tarihi Yayin Nushasi MehmetAliBuyukkara +++

Mezhepleri İsimlendirme ve Sınıflamada Problemler 
İslâm Mezhepleri Tarihi’nin klâsik kaynaklarında karşımıza çıkan mezhep 
isimlerinin büyük bölümünün problemli olduğunu görmekteyiz. Problemler 
çeşitli nedenlerden kaynaklanmaktadır (Büyükkara, 2005; Büyükkara, 2006): 
a) Birçok mezhep ismi yapay olarak üretilmiştir. Bunun başta gelen nedeni 
73 fırka esaslı tasnif sisteminden doğan boşlukları doldurma gayretidir. 
Gruplaşmamış, belki de sadece bir âlim ve etrafındaki birkaç öğrencisini 
kuşatan bir düşünce kimliği, kaynaklara bir mezhep olarak kaydedilmiş, 
böylece batıl sayılan fırkaların sayısı olan 72 rakamına ulaşmak 
amaçlanmıştır.  
b) Mezhep isimlerinin bir kısmı muhalifler tarafından aşağılama kastıyla 
konulmuş isimlerdir. Şiî kelamcı Ebû Ca’fer el-Ahvel’in takipçilerine 
verilen  Şeytâniyye ismi, düztaban (eftah) olduğu bildirilen Abdullah b. 
Ca’fer Sâdık’ın takipçilerine verilen Eftahiyye ismi, Ğurâbiyye 
(Kargacılar) ve Zemmiyye gibi isimler bu türden isimlerdir, muhalifler ya 
da sonraki müelliflerce konulmuşlardır ve birçoğunun kendi zamanlarında 
bir gerçekliği bulunmamaktadır. 
c) Klâsik kaynaklarımız, Mu‘tezile, Râfıza gibi bazı mezhep isimlerinin 
çıkışlarıyla ilgili bir takım hikâyeler nakletmektedirler. Bu meşhur 
hikâyelerin doğruluğuna ve isim kaynaklığı yaptıklarına dair elimizde 
sağlam kanıtlar bulunmamaktadır. Bunların karalama ya da dışlama 
amaçlı olarak sonradan üretildikleri ihtimali göz ardı edilmemelidir. 
d) Bazı mezhep isimlerinin, ayet ve hadislerde geçen isim ve kelimelerle 
irtibatlandırılması da çoğu zaman problemlidir. Eğer ayet ve hadisteki 
kelime olumlu çağrışım yapıyorsa mezhep ismini iyileştirip 
meşrulaştırma; olumsuz çağrışım yapıyorsa bu isim üzerinden mezhebi 
aşağılama gibi gayeler güdülmüş olabilir. 
Söz konusu problemler nedeniyle mezhep isimleri kullanılırken dikkatli 
olunmalıdır. İsmin çağrışımları yanıltıcı olabilir. Bu nedenle mezhebin ya da 
grubun isminden ziyade mezhebin ileri gelen mensupları ve onların 
düşünceleri üzerinden bu yapıları tanımak gerekir. Ayrıca mezhep isimlerinin 
alt gruplarıyla beraber verilmesi metodolojik bakımdan daha doğrudur. 
Meselâ Nizârîlik ve Müsta’lîlik, İsmailiyye kökenli mezhepler olmakla 
beraber, itikad ve amel yönleriyle birbirlerinden hayli farklı dinî yapılardır. 
Dolayısıyla onları hep birlikte İsmailiyye olarak anmak yerine, Müsta’li-
İsmailîler ya da Nizâri-İsmailîler  şeklinde birleşik adlandırmalar yapmak 
daha uygun olacaktır.  

---

 
 
16
Bir eserin ilmi ve sistematik sayılmasının  şartlarından birisi, eserdeki 
konuların sistemli biçimde sunulması, gerektiği yerlerde sınıflamaların 
yapılmasıdır. Mezhep ve dinî grupları konu edinen klâsik kaynaklarımız, bu 
yapıları çeşitli sistemler kullanarak sınıflandırmışlardır. Fakat söz konusu 
tasnif girişimleri, isimlendirme yöntemlerinde olduğu gibi beraberinde bazı 
problemleri getirmiştir. Bunların başında 73 şubeli tasnif sisteminden 
kaynaklanan problemler gelmektedir. 
Herşeyden önce, isimlendirme sorunlarını belirtirken değindiğimiz gibi, 
tarihi gerçeklikleri olmayan mezhep isimlerinin sayıyı 72’ye tamamlamak 
için icat edildiğini görmekteyiz. Ana mezhep ve onun alt gruplarının kaç adet 
oldukları hususunda her bir kaynağın farklı sayılar vermesi, 73 şubeli tasnif 
sisteminin tamamen subjektif bir zemine oturduğunu göstermektedir. Ayrıca, 
kendi dönemlerinden sonra çıkacak olan mezheplerin 73’lü sistemi bozacağı 
gerçeği karşısında müelliflerimiz, tatmin edici izahlar yapmamaktadırlar.  
Mezheplerin doğuş nedenleri ekseninde yapılan itikadî, siyasî veya ameli 
şeklindeki üçlü tasnif ise mezheplerin çıkışlarını tek bir nedene indirgeme-
sinden dolayı sorunludur. Oysa mezhep ve dinî gruplar, içinden çıktıkları 
toplumun dinî, siyasi, sosyal, iktisadi, kültürel şartlarının hep birlikte 
etkilemesiyle doğar ve şekil alırlar. Dolayısıyla çıkışlarının, gelişimlerinin ve 
günümüzdeki durumlarının tek yönlü izahı doğru sonuçlara götürmez.