Mövzu CƏMİYYƏTİN İNKİŞafinda elmin rolu. Elmi FƏALİYYƏTİn metodologiyasi haqqinda anlayiş Elm anlayışı

Normativ dedikdə qərarların qəbul edilməsi və real­laş­dırılması prosesini qaydaya salmaq üçün istifadə olunan kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri nəzərdə tutulur.

Təyinatına görə normativ göstəricilər aşağıdakı növ­lərə bölünür :

- məmulatın xassələrini (etibarlılığını, yükgötürmə qa­bi­liyyətini, kütləsini, qabarit ölçülərini və s.) req­lament­ləş­dirən ;

- məmulatın halını (texniki vəziyyəti xarakterizə edən parametrlərin: nominal, buraxıla bilən, həddi qiy­mətlərini) və materialın halını (sıxlığını, özlülü­yü­nü, aşqarların olma­sını və s.) reqlamentləşdirən ;

- resurs təminatını (əsaslı vəsait qoyuluşunu, mate­rial sərfini, ehtiyat hissələrini, əmək məsrəflərini və s.) req­lamentləşdirən;

- TX və təmir üzrə işlərin apaılma qaydasının texnoloji tələblərini reqlamentləşdirən.

Məqsəd göstəriciləri (MG) sistemin mümkün olan vəziyyətini təyin edir, yəni zaman, resurs və ya digər məh­dudiyyətlər nəzərə alınmaqla məqsəd normativlərinin yerinə yetirilmə dərəcəsini təyin edir.

Məsələn, layihələndirmə zamanı istehsal bazasının dəyəri - məqsəd normativi kimi, fəaliyyətdə olan avtonəqliyyat müəssisəsinin istehsalat bazasının faktiki dəyəri - məqsəd göstəricisi kimi, texniki hazırlıq əmsalının (t.h.ə.) planlaşdırılan və faktiki qiymətləri və s. müqayisə üçün göstərilə bilər.

Məqsəd göstəricisinin məqsəd normativlərinə olan nis­bəti məqsədin reallaşma səviyyəsini xarakterizə edir.

Məqsəd ağacı qurularkən dekompozisiya – məqsədlərin səviyyələrə bölünməsi baş verir. Yəni onlar sadələşir, konkretləşir, ünvanları dəqiqləşir.

Beləliklə, MA-nın qurulması öz-özünə fəaliyyəti sis­tem­ləşdirir, yəni ümumi halda ali səviyyəyə çatmaq üçün aşağı səviyyənin də öz funksiyasını yerinə yetirməsi vacib­dir. Ona görə də MA qurulduqdan sonra sistem ağacını (SA) və ya proqramı formalaşdırırlar.

MA-nın SA-dan fərqi ondan ibarətdir ki, MA-da ağacın zirvəsi - məqsədi və ya funksiyanı - fəaliyyəti xarak­terizə edir. SA-da isə bu funksiyaları reallaşdıran obyekt və sistemlər xarakterizə olunur (2).

MA və SA-nın vacibliyi ondan ibarətdir ki, sistemin məqsədi ümumi şəkildə deyil, struktur formada təsvir edilir.

Müəssisə və ya təşkilat qarşısında qoyulan məqsədə çatmaq üçün, obyektə təsir göstərən bütün faktorlar və alt faktorların müəyyən edilməsi ən vacib məsələlərdən biridir.

Ona görə də idarəetmənin əsas vəzifələrindən biri, hər səviyyədə məqsəd və sistemlərin vacibliyindən asılı olaraq onların ranqlanmasıdır. Eyni zamanda, alt məqsədlər məq­sədə təsir dərəcəsinə görə, altsistemlər həm fərdi, həm də ümumi məqsədlərə çatmaq dərəcəsinə görə ölçülür (çəkilir), qiymətləndirilir və ya ranqlanır.

Məsələn, (şəkil 2.4) məqsədi (çəkisi 0,8) və S₂^I (çəkisi 0,2) altsistemlərinin (alt proqram) köməkliyi nəticə­sində əldə edilir.

0,2

0,3

Şəkil. Məqsədlər ağacı (I) və sistem ağacının (II)

qarşılıqlı təsir sxemi: M – məqsədlər, S – sistemlər

Ranqlamanın ən sadə və operativ metodu ixtisaslaşmış mütəxəssislərin kollektiv nəzər nöqtələrinin müəyyən edil­məsinə və sistemləşdirilməsinə əsaslanan ekspert metodu­dur.

Ranqlama ilə əlaqədar daha ciddi məsələlər çox fak­torlu modellərin qurulması ilə həll edilir.

Ranqlama məqsədilə dinamiki proqramlaşdırma, kom­ponent analiz və s. metodlardan da istifadə edilir.

Rasional qərarın seçim üsullardan biri, sistemin struk­turunun xüsusiyyətlərindən irəli gələn, variantların sistem­ləş­dirilməsinə əsaslanan morfoloji metoddur.

Nəqliyyat proqramlarında MA-nın ən yüksək təbəqə­sinin məqsədi istehsal sahələrinin və əhalinin yük və sərnişin daşımalarına olan tələbatını, bütün növ resurslara qənaət etməklə, təmin etməkdən ibarətdir. Bu məqsəd bütün nəq­liyyat növləri ilə qarşılıqlı şəkildə həll edilir. MA- dan intellektual nəqliyyat sistemlərində də geniş istifadə oluna bilər.