Mühazirə 1 Nanotexnologiya

Azərbaycanın neft-qaz mədənlərinin geoloji-texnoloji xüsusiyyətləri
Məlumdur ki, Azərbaycan ən qədim neftçıxarma ölkələrindən biridir. Ölkənin geosiyasi vəziyyəti və dünyada enerji daşıyıcılarına artmaqda olan tələbat burada quru ərazisində və sonralar dəniz akvatoriyasında xeyli sayda yataqların kəşf edilərək istismarına təkan vermişdir (şək.1).
Kəşf edilmiş 67 mədəndən hazırda 54-də (o cümlədən quruda 37, də­­nizdə 17) karbohidrogenlərin hasilatı davam etdirilməkdədir.

Şəkil 1. Azərbaycanın quru ərazisi və dəniz akvatoriyası yataqlarının
neft hasilatının dinamikası
Göründüyü kimi, 130 ili əhatə edən hasilat əyrilərinin dinamikası kəskin dəyişmələrlə səciyyələnir. Dünya neftçıxarma re­gi­onları üçün xarakterik olmayan belə vəziyyətin əmələgəlmə səbəb­lə­ri­ ölkəmizdə və onun ətrafında baş verən kəskin ictimai-siyasi prob­lem­lərlə əlaqədardır. Belə ki, 1870-ci ildən başlayaraq otuz il ərzin­də­ Abşeronda yerləşən Balaxanı-Sabunçu-Ramana, Suraxanı, Bibi-Hey­bət­ və s. neft mədənlərinin işlənilməyə cəlb edilməsi ilə əlaqədar öl­kə üzrə hasilat tədricən artaraq 11,0 milyon ton səviy­yə­si­nə çat­mış­dır. Sonralar XX əsrin əvvəllərində Rusiya impe­ri­ya­sın­da baş verən kəskin siyasi böhran Azərbaycanda neft hasilatının iyirmi ildən də artıq bir dövrdə qeyri-sabit vəziyyətə düşməsinə gətirib çıxarmışdır. 1920-ci ildən sonra siyasi sabitlik təmin olunduqca illik neft hasilatı da kəskin artaraq 2,5 milyon tondan 23,5 milyon tona çatmışdır. Bu dövrdə Abşeronda bir sıra yeni yataqlar iş­lə­nil­mə­yə verilmiş, obyektlərdə tədqiqatlar aparılmış və texnoloji pro­ses­lər tək­milləşdirilmişdir. II Dünya Müharibəsi illərində (1941-1945) hasilat yenidən 11,0 milyon tona qədər aşağı düşmüşdür.
Sonralar illik neft hasilatı yenidən yüksələrək 1964-cü ildə 21,4 milyon tona çatmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu dövrdə ölkə­miz­də dəniz yataqları da (o cümlədən, Neft Daşları) iş­lə­nil­mə­yə cəlb edilmişdir. Son otuz ildə neft hasilatının sistematik en­mə­si­nin səbəbi isə yataqlarda ehtiyatların tükənməsi ilə izah edilə bilməz: müşahidə edilən vəziyyət Sovet İttifaqında yeni neftli-qaz­lı re­gionların intensiv işə salınması və onlardan maya dəyəri xeyli aşağı olan külli miqdarda neftin hasilatı ilə əlaqədardır. Hə­min­ dövrdə Azərbaycana diqqət zəifləmiş, burada geoloji-kəşfiyyat və iş­lənilməyə sərf olunan maliyyə vəsaiti kəskin azalmışdır. Təsadüfi deyil ki, artıq 1993-cü ildə respublika üzrə illik neft hasilatı 10,0 ­milyon ton səviyyəsinə çatmışdır. Son on ildə isə Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Şirkəti (ARDNŞ) maddi-tex­ni­ki təminatının məhdudluğu şəraitində hasilatın enmə tempinin zəiflədilməsinə nail olmuşdur (Günəşli-Çıraq-Azəri yatağının məlumatları burada gətirilmir).
Ümumiyyətlə, respublika yataqlarından bu günədək cəmi 1,4 mil­yard­­ ton neft hasil edilmişdir ki, bunun da 945 milyon tonu quru əra­zi­sinin, 455 milyon tonu isə dəniz akvatoriyasının hesabına ol­muş­dur (B.Ə.Bağırov, 2003) ­.
Respublikanın neft yataqlarını xalq təsərrüfatı baxımından qiy­mətləndirmək üçün hər şeydən əvvəl işlənilmə obyektlərində kəşf olunmuş (A+B+C₁ kateqoriyalı) ehtiyatların qiymətlərinə istinad etmək lazımdır (şək. 2).
Respublika üzrə neftin ümumi balans eh­tiyatı 3752 milyon ton (o cümlədən, 2568 milyon ton quru, 1184 mil­yon ton dəniz yataqları üzrə) həcmində yüksək etibarlılıqla he­sab­­lanmış və təsdiq olunmuşdur. Məlum olduğu kimi, mövcud texnologiya ilə belə eh­tiyat­ların­ çıxarılabilən hissəsi də əsaslan­dı­rı­lıb. Respublikada bu ehtiyatlar ümumi balans ehtiyatının 45%-ni təş­kil edir və 1690 milyon tona (quru üzrə 1135 milyon ton, dənizdə 555 milyon ton) bərabərdir. Bu isə son neftvermə əmsalının 0,45 ol­ma­sı deməkdir (cari neftvermə əmsalı 0,37-dir). Yuxa­rı­da qeyd edil­diyi­ kimi, artıq hasil edilmiş neftin həcmi haqqında göstəricilər nə­zərə alınarsa, ölkənin quru ərazisindəki yataqlar üzrə ehtiyatların yal­nız qalıq çıxarılabilən hissəsinin 190 milyon ton, dəniz yataq­la­rın­da­ isə 100 milyon ton olduğu aşkar olur.

Şəkil 2. Azərbaycan mədənlərində neft ehtiyatının paylanması
Beləliklə, ARDNŞ-nin istismar etdiyi yataqlar üzrə mövcud tex­no­lo­giyanın tətbiqi ilə 290 milyon ton neft hasil edilə biləcəyi şüb­hə doğurmur. Lakin burada bir vacib problemin üzə­rin­də dayanmaq lazımdır. Bu, dünya neftçıxarma texnologiyasında son 15-20 ildə baş vermiş proseslərlə əlaqədardır. Belə ki, inkişaf et­miş­ ölkələrdə layların istismarı prosesində onların neft­verimini artıran mütərəqqi üsullar geniş tətbiq olunur. Qeyd etmək la­zım­dır­ ki, tətbiq edilən fiziki-kimyəvi, istilik və digər üsulların sayı, onların tətbiq dairəsi daim artmaqdadır. Aparılan ümumiləş­di­r­mə­lər göstərir ki, bu üsullar neftvermə əmsalını 3-20% artırır. Onu da qeyd edək ki, ölkəmizdə də istifadə edilmiş bir sıra üsul­lar üzrə effektivlik göstərilən səviyyədə olmuşdur. Deməli, res­pub­lika yataqlarında layların neftverimini artırmaq üçün innovativ üsul hesab edilən naotexnologiya tətbiq olu­narsa və onlardan hətta orta hesabla ən azı 5% effekt alınarsa, onda qalıq balans ehtiyatlarının 120 milyon tonu da real çıxarıla biləcək ehtiyatlara aid edilə bilər. Belə olduqda ARDNŞ üzrə ehtiyat­la­rın ümumi qalıq çıxarılabilən hissəsi 400 milyon tondan da artıq olar. Nəzərə alsaq ki, neft şirkəti ildə 9-10 milyon ton səviy­yə­sin­də neft hasil edir, onda göstərilən ehtiyatın ölkəmizdə neftə olan tələbatın 40-45 il müddətində təmin edə biləcəyini təs­diq­lə­yir.­
Lakin yataqların ehtiyatlarından səmərəli istifadə problemini sadə məsələlərdən hesab etmək olmaz. Burada xeyli sayda bir-biri ilə sıx əlaqədə olan kompleks məsələlərin həlli tələb olunur. Belə ki, uzun müddət işlənilmədə olan yataqların geoloji-texnoloji şəraitinin (o cümlədən, cari dövrlərdə) öyrənilməsi, işlənilmə prosesində yüksək neftverməyə imkan verməyən səbəblərin araşdırılması, dünya neft­çı­xarma təcrübəsində analoji geoloji şəraitdə işlənilmə yenilik­lə­ri­nin və s. tədqiqi tələb olunur. Başqa sözlə, bu yataq­ların bundan sonra da uzun müddət işlənilən sənaye əhəmiyyətli obyekt kimi sax­­lan­ıl­ma­sı kompleks tədqiqatların sistemli aparıl­ması ilə əlaqədardır. Buraya aşa­­­ğıdakı tədqiqat blokları daxil edilməlidir: