Mühazirə Fənn: Nəqliyyat hüququ Müəllim Sərvərov Bəxtiyar

Yük daşınması müqaviləsinin elementləri
Yük daşınması müqaviləsinin elementləri elə bir anlayışdır ki, o, həmin

müqavilənin mahiyyətini, məzmununu və əsas cəhətlərini aydınlaşdırmağa,

onun subyekt tərkibini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Məhz bu anlayış

əsasında daşıma haqqı, daşıma müddəti, yük daşınması müqaviləsini bağlayan

tərəflərin hüquq və vəzifələri, həmçinin digər şərtlər aydın olur.

Sivilistika doktrinasında ənənəvi olaraq mülki-hüquqi müqavilənin (təbii

ki, həm də yük daşınması müqaviləsinin) elementlərinə müqavilənin subyekt

tərkibi, müqavilənin predmeti, müqavilənin qiyməti, müqavilənin müddəti,

müqavilənin forması, müqavilənin bağlanma qaydası və müqavilənin məzmunu

aid edilir.

Yük daşınması müqaviləsinin subyekt tərkibi deydikdə bu müqaviləni

bağlayan tərəflər başa düşülür. Söhbət daşıyıcıdan və müştəridən gedir.

Müştəri dedikdə isə yükgöndərən başa düşülür. Beləliklə, yük daşınması

müqaviləsinin subyekt tərkibi daşıyıcıdan və yükgöndərəndən ibarətdir.

Daşıyıcı rolunda nəqliyyat hüququnun istənilən hər hansı subyekti çıxış

edə bilməz. Yalnız qanun və ya lisenziya əsasında yük daşımaq hüququna malik

olan şəxslər daşıyıcı funksiyasını yerinə yetirə bilər. Bildiyimiz kimi, avtomobil,

hava, su və digər nəqliyyat növləri ilə yük daşıma lisenziyalaşdırılmış

fəaliyyətdir.

Daşıyıcı funksiyasını həm hüquqi şəxslər, həm də fiziki şəxslər yerinə yetirə

bilər. Söhbət kommersiya təşkilatı statusu və ya fərdi sahibkar statusu olan

şəxslərdən (hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan

fiziki şəxslərdən) gedir.

Yük daşıma fəaliyyəti ilə məşğul olmaq niyyətində olan şəxslər lisenziya

(xüsusi razılıq) almaq üçün müvafiq səlahiyyətli dövlət orqanlarına müraciət

edirlər. Lisenziya hər bir nəqliyyat növü üzrə ayrıca verilir.

Əvvəllər avtomobil nəqliyyatı ilə yük daşınması üçün lisenziyanı

«Azəravtonəqliyyat» Dövlət Konserni verirdi. Bunun üçün Nazirlər Kabineti

özünün 1998-ci il 12 yanvar tarixli 6 nömrəli qərarı ilə «Azərbaycan

Respublikasında avtomobil nəqliyyatı ilə beynəlxalq və şəhərlərarası sərnişin və

yük daşınmasına, nəqliyyat-ekspeditor xidmətlərinə xüsusi razılıq (lisenziya)

verilməsi Qaydaları»nı təsdiq etmişdi. İndi həmin funksiyanı Azərbaycan

Respublikasının Nəqliyyat Nazirliyi yerinə yetirir.

Əvvəllər hava nəqliyyatı ilə yük daşınması üçün lisenziyanı «AZAL»

Dövlət Konserni verirdi. Bunun üçün Nazirlər Kabineti 1998-ci il 9 mart tarixli

48 nömrəli qərarı ilə «Azərbaycan Respublikasında hava nəqliyyatı ilə

beynəlxalq və şəhərlərarası sərnişin və yük daşınmasına, nəqliyyat-ekspeditor

xidmətlərinə xüsusi razılıq (lisenziya) verilməsi Qaydaları»nı təsdiq etmişdi. İndi

isə lisenziyanı Nəqliyyat Nazirliyi verir.
Əvvəllər su nəqliyyatı ilə yük daşınması üçün lisenziyanı Azərbaycan

Dövlət Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi verirdi. Bunun üçün Nazirlər Kabineti 1998-ci il

9 yanvar tarixli 4 nömrəli qərarı ilə «Azərbaycan Respublikasında su nəqliyyatı

ilə beynəlxalq və şəhərlərarası sərnişin və yük daşınmasına, nəqliyyat-

ekspeditor xidmətlərinə xüsusi razılıq (lisenziya) verilməsi Qaydaları»nı təsdiq

etmişdi.İndi lisenziyanı Nəqliyyat Nazirliyi verir.

Dəmir yolu ilə yük daşıma üçün xüsusi razılıq (lisenziya) verilməsi tələb

olunmur. Ona görə ki, dəmir yolu ilə yük daşıma lisenziyalaşdırılmış fəaliyyət

növünə aid edilmir. Burada daşıyıcı yük daşımalarını həyata keçirmək hüququnu

lisenziya əsasında yox, qanun əsasında əldə edir. Qanun dəmir yolunda daşıma

fəaliyyətinin lisenziyalaşdırılmasının dövlət sistemini nəzərdə tutmur.

Daşıma fəaliyyətinin lisenziyalaşdırılmasında dövlət sisteminin tətbiq

edilməsi bir sıra səbəblərlə şərtlənir. Birinci, bu cür lisenziyalaşdırma nəqliyyat

sferasında dövlətin tənzimləyici funksiyasının saxlanılmasını təmin edir. İkinci,

lisenziyalaşdırma nəqliyyat xidməti istehlakçılarının – müştərilərin mənafeyinin

müdafiə edilməsinə imkan verir. Üçüncü, lisenziyalaşdırma nəqliyyat xidməti

bazarının normal funksiya göstərməsini təmin edir. Dördüncü, lisenziyalaşdırma

nəqliyyat vasitələrinin istismarı zamanı hərəkətin təhlükəsizliyini təmin edir.

Daşıyıcı rolunda, əsasən, nəqliyyat müəssisəsi çıxış edir. Söhbət yük-

göndərmə məntəqəsinin (yerinin) nəqliyyat müəssisəsindən gedir. Daşıyıcı

funksiyasını müxtəlif növ nəqliyyat müəssisələri (hüquqi şəxslər) yerinə yetirə

bilər. Məsələn, dəmir yolu nəqliyyatında – dəmir yolu, su nəqliyyatında –

gəmiçilik, hava nəqliyyatında – aviasiya müəssisəsi və s.

Əgər daşıyıcı tərəfində yalnız bir nəqliyyat təşkilatı çıxış edərsə, bu cür

daşınmaya, adətən, yerli daşınma deyilir. Başqa sözlə desək, yerli daşınma bir

nəqliyyat təşkilatının fəaliyyət göstərdiyi ərazi hüdudlarında həyata keçirdiyi

daşınmadır. Məsələn, yük Biləcəri dəmir yolu tərəfindən Bakıdan Gəncəyə

çatdırılır, daşınır.

Əgər daşıyıcı qismində eyni növ nəqliyyat üzrə bir neçə nəqliyyat təşkilatı

iştirak edərsə, bu cür daşınmaya birbaşa daşınma deyilir. Məsələn, yük

Moskvadan Yekaterinburqa üç dəmir yolunun – Moskva, Nijniy-Novqorod və

Sverdlovsk dəmir yollarının vasitəsi ilə daşınır. Birbaşa daşınma hallarında

daşıyıcı tərəfində bir neçə nəqliyyat müəssisəsinin çıxış etməsinə baxmayaraq,

bir (vahid) yük daşınması müqaviləsi bağlanır və bir nəqliyyat sənədi verilir.

Bununla şəxslər (daşıyıcılar) çoxluğuna əsaslanan öhdəlik hüquq münasibəti

(öhdəlikdə şəxslər çoxluğu) əmələ gəlir.

Əgər daşıyıcı qismində müxtəlif növ nəqliyyat müəssisələri çıxış edərsə,

bu cür daşınma birbaşa qarışıq (kombinasiyalı) daşınma adlanır. Bu cür

daşınma vahid nəqliyyat sənədi ilə həyata keçirilir. Məsələn, yük Peterburqdan

Volqoqrada daşınarkən, əvvəlcə Moskvaya qədər dəmir yolu ilə, Moskvadan isə

Volqoqrada Volqa çayı vasitəsi ilə gəmiçilik idarəsi tərəfindən daşınır. Belə

hallarda da şəxslər çoxluğuna əsaslanan öhdəlik hüquq münasibəti (öhdəlikdə

şəxslər çoxluğu) əmələ gəlir.

Yükgöndərən daşıma müqaviləsində iştirak edən ikinci tərəfdir. Nəqliyyat

hüququnun istənilən subyekti yük göndərmə müqaviləsinin bağlanmasında

iştirak edə bilər. Söhbət, bir qayda olaraq, fiziki və hüquqi şəxslərdən gedir.

Onlar nəqliyyat hüququnun müştəri kimi subyekt kateqoriyasına aid edilir.

Dövlət də yükgöndərən rolunda bu müqavilənin bağlanmasında iştirak edə

bilər. Biz tez-tez dövlət əhəmiyyətli yüklərin daşınmasının şahidi oluruq. Məlum

məsələdir ki, belə hallarda dövlətin özü deyil, onun adından müvafiq səlahiyyətli

orqanlar daşıma münasibətlərində çıxış edir. Özü də daşıma münasibətlərinə

girərkən dövlət hakimiyyət funksiya və səlahiyyətlərindən istifadə etmir. Belə

ki, o, daşıma münasibətlərinə daxil olan zaman qarşı tərəflə – daşıyıcı ilə hüquq

bərabərliyinə malik olur. Bu münasibətləri hakimiyyət-tabeçilik münasibətləri

hesab etmək olmaz. Daha doğrusu, dövlətin subyekt (tərəf) qismində iştirak

etdiyi yük daşıma münasibətləri hakimiyyət xarakterli münasibətlər sayılmır.

Bu isə mülki hüququn subyektlərin (mülki hüquq münasibəti iştirakçılarının) hüquq bərabərliyi kimi əsas və fundamental prinsipinə

uyğundur.

Yükdaşıma münasibətlərində dövlətin qarşı tərəflə hüquq bərabərliyinə

malik olmasından belə bir nəticə çıxarmaq olmaz ki, o, belə hallarda özünün

hakimiyyət funksiyasını və səlahiyyətini itirir. Bu cür nəticə çıxarmaq tamamilə

yanlış və səhv fikir olardı. Belə ki, dövlət yükdaşıma münasibətlərində özünün

hakimiyyət funksiyasından və səlahiyyətlərindən sadəcə olaraq istifadə etmir. O,

bu funksiyadan məhrum olmur.

Qeyd etdik ki, yük daşınması müqaviləsi daşıyıcı ilə yükgöndərən arasında

bağlanır. Özü də yük təyinat yerinə çatanda, yükgöndərənin özünə verilir. Bu o

deməkdir ki, yükalan rolunda yükgöndərən çıxış edir, yəni yükgöndərən

kateqoriyası ilə yükalan kateqoriyası üst-üstə düşür. Məsələn, müəssisə öz

filialına yük göndərir və s.

Beləliklə, yükalanın yük daşıma münasibətlərində iştirakı xüsusi cəhətlə

xarakterizə olunur, yəni onun hüquq subyektliyi və statusu (vəziyyəti) spesifik

xüsusiyyətlə şərtlənir. Məhz bu səbəbdən nəqliyyat hüququ elmində

(doktrinasında) yükalanın hüquqi statusu geniş mübahisə mövzusudur. Belə ki,

yükalan həm yük daşınması müqaviləsinin üçüncü tərəfi, özü də müstəqil tərəf

kimi,3 həm yükgöndərənlə eyni tərəf kimi,4 həm yükgöndərənin əvəzinə

müqaviləni icra edən şəxs kimi, həm də xeyrinə müqavilə bağlanan üçüncü şəxs

kimi qiymətləndirilir.
Həm fiziki şəxslər, həm də hüquqi şəxslər yükalan rolunda çıxış edə

bilərlər. Dövlətin yükalan funksiyasını yerinə yetirməsi istisna edilmir, bu,

mümkün olan haldır. Lakin bu halda dövləti onun səlahiyyətli orqanları təmsil

edir. Məsələn, dövlət ehtiyacları üçün mal göndərmə müqaviləsi üzrə satıcı

(malgöndərən) malı daşıyıcı vasitəsi ilə sifarişçiyə (dövlətə) çatdıra bilər. Belə

halda dövləti təmsil edən orqanlar yükalan rolunda çıxış edirlər.

Beləliklə, yük daşıma münasibətlərində üç kateqoriya subyekt iştirak edir:

-yükgöndərən;

-daşıyıcı;

-yükalan.

Yük daşınması müqaviləsinin predmetinə gəldikdə isə, qeyd etmək

lazımdır ki, bu, onun mühüm və zəruri elementidir. Bu, müqavilənin maddi və

hüquqi predmeti olur.

Yük daşınması müqaviləsinin maddi predmeti dedikdə daşınan yük başa

düşülür. Başqa sözlə desək, müqavilənin maddi predmeti müqavilənin və ya

daşımanın obyekti deməkdir. Həmin anlayışlar bir-biri ilə üst-üstə düşür.

Yük dedikdə maddi dəyəri olan əşya başa düşülür. Dövriyyədən çıxarılma-

mış, yəni mülki dövriyyə qabiliyyəti olan istənilən əşya yük kimi göndərilə bilər.

Yük daşınması müqaviləsinin hüquqi predmeti isə daşıyıcının göstərdiyi

daşıma xidməti və fəaliyyətindən ibarətdir. Nəqliyyatın göstərdiyi xidmət

nəqliyyatın həyata keçirdiyi fəaliyyətin nəticəsidir. Bu xidmətin maddi (əşya)

forması yoxdur. Onun faydalı effekti yükü təyinat yerinə çatdırmaqdan və onu

yükalana verməkdən ibarətdir. Belə ki, nəqliyyat fəaliyyəti yeni əşyaların

yaradılması ilə müşayiət edilmir. Onun qiyməti iqtisadi effektlə şərtlənir. Bu

effekt isə yükün nəzərdə tutulan yerə daşınmasından ibarətdir.