Mühazirə Fənn: Nəqliyyat hüququ Müəllim Sərvərov Bəxtiyar

11. Dəmir yol nəqliyyat daşımaları hüququ anlayışı, onun əsas

xüsusiyyətləri və əhəmiyyəti
Ölkənin nəqliyyat sisteminin tərkib hissəsinə daxil olan nəqliyyat növlərin-

dən biri də dəmir yolu nəqliyyatıdır. O, nəqliyyat sistemində xüsusi – aparıcı

yer tutur. Bu onunla izah edilir ki, dəmir yolu nəqliyyatı iqtisadi-texniki

üstünlüyə malikdir. Bu nəqliyyat növünün əsas cəhətlərini yüksək daşıma

qabiliyyəti, univer-sallıq, manevr etmək imkanı, coğrafi-iqlim şəraitindən

nisbətən asılı olmaması kimi amillər təşkil edir. Buna görə də həm daxili, həm də

beynəlxalq nəqliyyat bazarında dəmir yolu nəqliyyatına olan tələbat hər

zaman yüksəkdir. Dəmir yolu nəqliyyatı, demək olar ki, istənilən ölkənin yük

dövriyyəsinin xeyli hissəsini təmin edir. Sərnişin daşımalarının həyata

keçirilməsində də onun rolu böyükdür.

Keçmiş yüzilliyin sonlarından başlayaraq ölkədə həyata keçirilən özəl-

ləşdirmə prosesi nəqliyyatın bütün növlərini əhatə etsə də, dəmir yolu

nəqliyyatına toxunmur. Qanun dəmir yollarını, habelə ona xidmət edən dəmir

yolu nəqliyyatının idarə və təşkilatlarını özəlləşdirilməsi qadağan olunan

müəssisə və obyektlərə aid edir.1 Dəmir yolları dövlət mülkiyyəti hesab edilir. Bu

nəqliyyat növü dövlət inhisarı sistemi kateqoriyasına aiddir. Müasir dövrdə

dəmir yolu nəqliyyatının işinə dövlət müdaxiləsi və təsiri tamamilə saxlanılır.
Tarixi «İpək yolu»nun bərpasında və inkişafında dəmir yolu nəqliyyatı

mühüm rol oynayır. Daşımalara artan tələbatın xeyli hissəsi məhz onun

vasitəsilə təmin edilir.

Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatında dəmir yolunun böyük

əhəmiyyəti vardır. O, beynəlxalq daşımaların həyata keçirilməsində də vacib rol

oynayır.

Dəmir yolu nəqliyyatının əsas fəaliyyəti və işi yüklərin, sərnişinlərin və

baqajın daşınmasından, yəni onların təyinat yerinə çatdırılmasından ibarətdir.

Bununla daşıma prosesi həyata keçirilir və yük sahiblərinə, sərnişinlərə nəqliyyat

xidməti göstərilir. Nəqliyyat xidməti isə daşıma prosesini həyata keçirmək üçün

dəmir yolundan istifadə edilməsiylə bağlıdır. Bununla əlaqədar olaraq,

müəyyən növ ictimai münasibət əmələ gəlir ki, bu münasibətlər hüquq

normaları ilə tənzimlənir. Həmin normaların sistemi isə dəmir yol nəqliyyat

daşımaları hüququnu əmələ gətirir.

Dəmir yol nəqliyyat daşımaları hüququ dedikdə daşıma prosesini həyata

keçirmək məqsədilə, də-mir yolu nəqliyyatı vasitələrindən istifadə edilməsi üzrə

nəqliyyat xidməti göstəril-məsi ilə bağlı olaraq, dəmir yolu nəqliyyatı müəssisəsi

ilə müştərilər arasında yaranan ictimai münasibətləri tənzimləyən hüquq

normalarının sistemi başa düşülür.

Dəmir yolu nəqliyyatı daşıma prosesini həyata keçirərkən onunla

müştərilər arasında yaranan əlaqələr, əsasən, mülki xarakterə malikdir. Bu

əlaqələr mülki münasibətlər növünə aid edilir. Mülki münasibətlər isə mülki

hüquq normalarının nizamasalma predmetinə daxil olan münasibətlərdir. Buna

görə də həmin normaların sistemi və məcmusu olan dəmir yol nəqliyyat

daşımaları hüququ strukturca mülki hüququn tərkib hissəsi (elementi) sayılır.

Daha dəqiq söyləsək, o, mülki hüququn əsas institutlarından olan nəqliyyat

hüququnun subinstitutlarından biridir. Bu subinstitutun əsas vəzifəsi

(funksiyası) daşıma prosesində dəmir yol nəqliyyat daşımaları nəqliyyatı

müəssisəsi ilə müştərilər arasında daşıma xidmətindən istifadə zamanı yaranan

münasibətləri tənzimləməkdən ibarətdir. Həmin münasibətlər də dəmir yol

nəqliyyat daşımaları hüququnun predmetini təşkil edir.

Dəmir yol nəqliyyat daşımaları hüququ daşıyıcı rolunda çıxış edən dəmir

yolu nəqliyyatı müəssisəsinin və müştərilərin (yük sahiblərinin, sərnişinlərin)

hüquq və vəzifələrini, daşıyıcının üzərinə düşən məsuliyyəti, onlar arasındakı

münasibətləri rəsmiləşdirən müqavilələrin əsas elementlərini müəyyənləşdirir.

Daşıma prosesinin həyata keçirilmə qaydaları, daşınmanın şərtləri məhz

onunla təyin edilir.