Нязяри вя практики риторика

Ziddiyyətlər haqqında danışmaq və «öz nitqində ziddiy­yətlərə yol vermək – mahiyyətcə müxtəlif» mövzülardı (bu mə­na­da əvvəlcə ritorikanın nümayəndələri eyni fikirdə idi): hətta diqqətini ziddiyyətin üzərində cəmləşdirəndə də danışan nit­qində ziddiyyətə yol verməməlidir. Başqa sözlə, predmet özü ilə eyniyyət təşkil etdiyi kimi (eyniyyət qanunu), onun haqqın­da deyilənlər də özü ilə eyniyyət təşkil etməlidir (ziddiyyət qa­nunu).

Ziddiyyətə yol vermək eyni şeyi həm təsdiq, həm də inkar etmək zərurəti yaradır. Ziddiyyətdən digər çıxış yolu yox­dur. Nitq praktikasında ziddiyyətdən onun aradan qaldırıl­ması yolu – ona göz yummaq cəhdləri əslində bir sıra qadağan edilmiş nitq gedişlərinə aiddir. Amma bu gedişin «mahiyyəti» hamıya yaxşı məlumdur. Ziddiyyəti aradan qaldırmaq zərurəti yarananda danışan, bir qayda olaraq, hökmün tətbiq edildiyi sahəni məhdudlaşdırır.

Nümunə kimi bizim ölkədə qurulan, amma nəticəsiz başa çatan sosializm kimi məşhur tarixi prosesi göstərmək olar. Aydın­dır ki, heç bir proses əbədi deyil: gec-tez onun nəticəsi olma­lıdır. Bu prosesin də sonunda, hamıya məlum olduğu ki­mi, sosializm qurulmalı idi.

Beləliklə, Sovet İttifaqının tarixində belə sual yaranırdı: sosializm artıq qurulub, yoxsa hələ qurulmayıb. Bu sual prin­sipial məna daşıyırdı, çünki sosializm quruculuğundan dərhal son­ra kommunizm quruculuğuna keçilməli idi: bu səbəbdən də sosializm və kommunizm arasındakı sərhəd dəqiq müəyyən olunmalı idi.

Sosializm quruculuğunun sürətlə irəlilədiyi bir mərhələ­də onun hələ qurulmadığını demək mümkün deyildir. «Müm­kün» olan yalnız – ziddiyyət qanunu pozaraq eyni zamanda həm doğru, həm də yalan olan bəyanat, daha doğrusu dərhal iki mənaya malik olan bəyanat irəli sürmək idi:

Bizim ölkədə sosializm qurulub.

Bizim ölkədə sosializm qurumayıb.

Beləliklə, həqiqətən məntiqi cəhətdən ziddiyyətlə qar­şı­laşırsan (amma o vaxta kimi sosializmin dəqiq əlamətləri hələ də məlum deyildi). Son nəticədə isə bu bəyanatı xalqa təqdim etmək üçün bu hökmlər arasındakı ziddiyyət aradan qaldırı­lır­dı. Bu məqsədlə məntiqi və linqvistik baxımdan yarımçıq şə­­kil­­də dərəcələrə bölgü aparılırdı. Belə ki, sosializm quru­cu­lu­ğunun «sosializmin tam (amma qəti olmayan) qələbəsi»ndən tut­muş «sosializmin tam və qəti qələbəsi»nə kimi müxtəlif dərəcələri fərqləndirilirdi. Bu zaman birinci variantda nəticə əvvəlcədən elan edilirdi, ikinci variantda isə nəticə sonda elan edilirdi.

Növbəti proses daha çətin idi: dil artır nə gəldi deyirdi! Ən nəhayət artıq mənasız mülahizə irəli sürülürdü: sosializm guya, bizim ölkədə tam və qəti sürətdə qurulub, amma həm də tamamilə qurulmayıb, çünki bizim ölkədən kənarda o, hələ də qu­rulmayıb (Analogiya: mənim bağımda xiyar hələ bitmə­yib, çün­ki qonşu öz bağında hələ xiyar əkməyib).

Xoşbəxtlikdən, sosializm anlayışı ilə sonrakı dövrdə də manipulyasiya etməyə ehtiyac olmadı. Yoxsa, çox güman ki, tarixi zamanı bir qədər də gecikdirmək lazım gələrdi: sosia­lizm bizim ölkədə tam və qəti olaraq qurulub, amma tamamilə qu­rulmayıb, çünki bizim ölkədən kənarda o, tam qurulub, amma qəti olaraq qurulmayıb və s.

Amma bu formulənin də imkanları tezliklə tükənərdi – nə vaxtsa elan etmək lazım idi: sosializm bizim ölkədə tam və qəti olaraq qurulub, çünki bizim ölkədən kənarda da o, tam və qəti olaraq qurulub. Təəccüblü deyil ki, belə güclü şəkildə «laxlayan» sosializm anlayışı ümumiyyətlə, heç bir sərhədlərə malik olmayıb və təcili olaraq semantik cəhətdən mənasız anlayış kimi istifadədən çıxarılmalı idi.

Ziddiyyətlər vasitəsilə belə oyunlar sofistikanın timsa­lın­da ritorika tarixindən yaxşı məlumdur – hələ e.ə. V əsrdə o, so­fistika «müdriklərin elmindən» (yunanca sofos – «müdrik» deməkdir) «fəndgirlərin elminə» çevrildi. Belə nitq məha­rə­tinin əsasında «böyük» sofist Protaqor tərəfindən irəli sürül­müş «insan bütün şeylərin meyarıdır» (homa mensura omnium rerum) prinsipi dayanırdı. «Kiçik sofistlər» isə bu prinsipdən sui – istifadə edərək bütün həqiqətləri və dəyərləri nisbi şə­kildə qəbul edir və əslində cavanlara istənilən – həm həmfikir olduqları, həm də olmadıqları – mülahizələri prinsipcə istəni­lən yolla məharətlə müdafiə etməyi öyrədirdilər.

«Anlayışların elastikliyin»dən, daha doğrusu onları çox­mə­nalılığından geniş istifadə olunurdu. Bu əlamətdən istifadə edərək anlayışlar arasında süni ziddiyyətlər yaradılır və təbii zid­diyyətlər aradan götürülürdü. «İkili nitq» (müəllifi namə­lum­dur) əsərindən götürülmüş sitatlar buna yaxşı nümunə ola bilər: «Xəstəlik – əksəriyyət üçün bədbəxtlik, həkimlər üçün isə xoşbəxtlikdir. Ölüm ölənlər üçün bədbəxtlik, dəfn üçün lazım olan şeylərin satıcıları və qəbir qazanlar üçün isə xoş­bəxtlikdir». «inək» adlanan qədim sofizm yaxşı məlumdur:

İtirdiyin şey səninki deyil.

Sən inək itirməmisən.

(nəticə).

Sənin inəyin var.

Beləliklə, ziddiyyət qanunu (digər məntiq qanunları kimi) müxtəlif növ məntiqi cəhətdən sui – istifadələr və mən­ti­qi oyunlar üçün əlverişli şərait yaradır. Amma bütün bunları, bir qayda olaraq, müəyyənləşdirmək kifayət qədər asandır. Pa­ra­­dokslardan fərqli olaraq adətən zahirən sübutetmə kimi adlan­dırılan sofizmlər yalnız məntiqi (semantik) nəticəçıxarma qay­dalarından düzgün istifadə etmir. Bu qaydalar isə ziddiyyət qa­nunu baxımdan analiz edilir: müasir elm iddia edir ki, məsə­lən ziddiyyət qanunu ümumiyyətlə müasir məntiqin əsasını təş­kil edir, çünki (üçüncünü istisna qanunundan fərqli olaraq) tam şə­kildə sübut oluna bilir.