Нязяри вя практики риторика

Dərəcələrə bölmə (qradasiya) dedikdə adətən ardıcıl ola­raq anlayışın genişləndirilməsi və ya «əksinə, daraldılması nə­zərdə tutulur. Dərəcələrə bölmə prosedurunu həyata keçirən şəxs bu və ya digər anlayışın məlumatda məhz hansı həcmdə (soy, növ, ya­rım­növ və s. səviyyəsində) əks olunacağını özün­də təsəvvür etmə­lidir və dərəcələrə bölmə xətti boyunca onun istiqamətinə və mahiyyətinə təsir göstərəcək kəskin əsassız sıçrayışlardan qaçmalıdır.

Başqa sözlə, dərəcələrə bölmə prosedurunu həyata keçi­rən şəxs indiyə kimi ardıcıl olaraq genişləndirdiyi anlayışı göz­lə­nilmədən daraltmamalıdır (və ya əksinə), həmçinin əsassız ola­­raq indiyə kimi tərkibində olduğu soyun çərçivəsindən kə­nara çıxmamalıdır.

12) Növ əvəzinə soy adlandırma (fallacia a sensu com­po­sito ad sensum divisum) – predmetin yalnız növə aid olan əla­mətlərini soya məxsus olan əlamətlər kimi təqdim etmək düz­gün deyil.

- Model: İnsanlar yalançıdırlar.

- Nümunə: Quşlar insan dilini asanlıqla öyrənirlər.

(Burada yaranan səhv soyun növ ilə əvəz edilməsinin nəticəsidir: tutuquşuna insan dilini öyrətmək olar, amma bu o demək deyil ki, bütün quşlar insan dilini öyrənə bilərlər).

13) Soy əvəzinə növ adlandırma (fallacia a sensu ad sen­sum compositum). Zəruri soy xarakteristikasının əvəzinə növ üçün deyil, bütövlükdə soy üçün nisbi xarakter daşıyan, xü­susi növ xarakteristika çıxış edir.

- Model: Mən xəyanətə dözə bilmirəm.

- Nümunə: Alman kansleri öz xalqının düşməni deyil.

(Burada yaranan səhv növün soy ilə əvəz edilməsinin nə­ti­cəsidir: alman kansleri öz xalqına düşmən olmaq baxımdan di­gər hökümət başçılarından heç bir şey ilə fərqlənmir, belə ki, nəzəri cəhətdən heç bir hökümət başçısı öz xalqının düşməni de­yil).

14) Ən yaxın soyun uzaq soy kimi müəyyənlədirilməsi (ge­nus proximum əvəzinə genus remotum) – qeyri-dəqiq dərə­cələrə bölgüsünü nəzərdə tutur; bu zaman lazım olan anlayış elə abstrakt şəkildə çıxış edir ki, onu ayrı-ayrı hallarda qətiy­yən tanımaq olmur.

- Model: Bu göbəkcik ilə əlaqədar bir şeydir.

- Nümunə: Məlumatlarda tez-tez zorlama kimi hərəkət­­lərdən istifadə edilir.

(Burada paralogizmin səbəbi budur ki, zorlama ən yaxın soy (cinayət) ilə deyil, ən uzaq soy (hərəkət) ilə əlaqələn­diri­lir).

15) Digər soya keçid (yunanca matıbasis eis alla genus) – əlinndə indicə analiz etdiyimiz səhvin əe ifrat halıdır: anlayış elə uzaq soya daxil edilir ki, bu soyun anlayış ilə sadəcə olaraq əlaqəsi olmur.

- Model: Köpək balığı, balina və digər yekə balıqlar.

- Nümunə: Qiymətlərin qalxması, həyat səviyyəsinin aşa­ğı düşməsi, işsizlik kimi neqativ sosial prosesləri götürək.

(İşsizlik «proses» deyil, o, «hadisə»dir. Amma bir soydan digərinə keçi elə hiss edilmədən həyata keçirib ki, ilk baxışda bu səhvi qeydə almaq kifayət qədər çətindir).

16) Tabelik münasibətlərini yanaşı mövcudluq müna­si­bətləri kimi müəyyənləşdirmək (juxtapositio) – öz arala­rın­da ierarxik münasibətdə olan və bu səbəbdən bir-birinə nəzə­rən vahid xətt boyunca yerləşə bilməyən bir sıra anlayışları bir­ləşdir.

- Model: Xalq sənəti, ağacişləmə və naxıştikmə (ağa­ciş­lə­mə və naxış tikmə xalq sənəti növləridir).

- Nümunə: Ədəbiyyat və incəsənət XXI əsrdə ən çox inki­şaf edən sahə olacaqlar.

(Burada səhv olaraq «ədəbiyyat» və «incəsənət» anla­yış­ları bir-biri ilə horizontal şəkildə əlaqələndirilir, halbuki bu anla­yışlar bir-biri ilə əslində şaquli olaraq əlaqələndirilməlidir: «incəsənət» ədəbiyyat nisbətən daha ümumi anlayış olub mü­si­qi, rəssamlıq və s. ilə birgə ədəbiyyatı özündə ehtiva edir).