Нязяри вя практики риторика

Paralogika mülahizənin qurulmasının əsası kimi müvafiq qanunlara ciddi yanaşmanı və burada müəyyən istisnalara yol verməni nəzərdə tutur. Məntiqi qanunları inkar edən paralo­gika hökmün obyektləri arasında başqa münasibətləri müəyyən edir. Bu münasibətlərin aşağıdakı səciyyəvi cəhətləri var:

a) istənilən obyektlər və istənilən miqdarda olan obyekt­lər bir-biri ilə müqayisə edilə bilər, daha doğrusu, onlar arasın­da analogiya aparıla bilər;

b) müqayisə edilən obyektlər qarşılıqlı olaraq bir-birin­dən asılı olur və bir-birini əvəz edirlər (Bu zaman hər bir trop və fiqur özünün korrelyasiya modelini yaradır).

Başqa sözlə, paralogika gerçəklik obyektləri arasındakı mü­­nasibətləri mülahizənin obyektləri arasındakı münasibətlərə köçürür, faktiki olaraq gerçəkliyi nitq gerçəkliyi ilə əvəz edir. Belə növ əvəzetmə paralogik mülahizələrə ritorik funksiyanı şa­mil edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu fərdi qaydaların xarakteri və miqdarı kifayət qədər geniş çərçivədə – bütün qanunların ardı­cıl və əyani şəkildə pozulmasından tutmuş (yazılı nitq prakti­kası sahəsində bu, məsələn, absurd ədəbiyyatında təzahür edir) yalnız tək-tək istisnaların mümkünlüyünün qəbuluna kimi (ye­nə də yazılı nitq praktikasında –ədəbiyyatın "həqiqətə uyğun" for­ması) – təzahür edir.

Gündəlik diskursa gəldikdə isə, burada mümkün istis­na­ların sayı bir tərəfdən, nitq situasiyasının xarakterindən, digər tərəfdən isə danışanın fərdi nitq xarakterindən asılıdır.

Beləliklə, çəkməçi briqadasının işinə dair hesabat yəqin ki, müxtəlif növ fiqurlar üçün əlverişli zəmin yarada bilməz. Əksi­nə, fiqural düşüncə tərzi burada yaxşı məlumat əldə etmək üçün maneə yarada bilər. Bu situasiyada danışan paralo­gik nitq davranışı taktikasından kənar gəzməlidir. Amma, mə­sə­lən, dostlar ilə şənlik keçirərkən məntiq qanunlarına ciddi şə­kildə əməl etmək vacib deyil. Burada, adətən, fiqurativ mü­hit üstünlük təşkil edir.

Başqa sözlə, nitq situasiyasını duymaq, bu situasiyada hər şeydən mühafizənin qurulması qanunlarından pozitiv, yoxsa ne­qativ (məntiqi, yoxsa paralogik) şəkildə istifadənin başa dü­şül­məsidir.

Amma danışanın nitq davranışı manevrindən də çox şey asılıdır. Əlbəttə, bəzi danışanların müvafiq qanunların pozitiv isti­fadəsinə, digərlərinin isə neqativ istifadəsinə üstünlük ver­dik­lərini iddia etmək mənasızdır; dil daşıyıcıları içərisində be­lə qrupları aydın şəkildə müşahidə etmək olmaz.

Əgər həqiqətən bizi maraqlandıran mənada fərdi nitq dav­ranışı manevrindəki fərqləri təsəvvür etməyə çalışsaq, onda qeyd etməliyik ki, bəzi fərdi nitq davranışı manevrləri, adə­tən, qəbul edildiyinə nisbətən məntiq və paralogika ara­sın­da daha çox öz şəklini dəyişir.

Fiqurlardan istifadə mahiyyətcə, yalnız bir şərti nəzərdə tu­tur: danışan anlayışın və ya mülahizənin nə vaxt və hansı şəraitdə fiqurativ, nə vaxt və hansı şəraitdə isə yanlış olduğunu dəqiq hiss etməlidir. Bu qaydalara əməl etmək üçün heç bir məsləhət yoxdur, amma ritorik fiqurların qurulma prinsiplərinə dair biliklər və onların mülahizənin qurulması zamanı yaranan səhvlərlə əlaqə mexanizminin analizi, şübhəsiz ki, bu sahədə müəyyən vərdişlərin yaranmasına kömək edə bilər.

Yuxarıda deyilənlərdən çıxan nəticəyə görə, fiqur nəzə­riyyəsi nə "normakənara çıxma" anlayışları, nə də "sıfır pilləsi – bədii pillə" anlayışları üzərində qurulmur. Burada fiqurlara olan yanaşma "anlayış" və "fiqur"un eynihüquqlu olmasını nəzərdə tutur: bizim fikrimizcə, onlardan heç birinə nə "icazə ver­mək", nə də onlardan heç birini "qadağan etmək" olmaz.

Bundan başqa, həm "məntiqi", həm də "paralogik" nitq fəaliyyətinin əsasında anlayış və mülahizələrlə eyni iş prinsipləri durur: əsas məntiqi qanunlara oriyentasiya (1), anla­yı­şın müəyyənləşdirilməsi və bölüşdürülməsi (2), əqli nəticə­nin inkişaf etdirilməsi (3).

Bu halda səhv sahəsi yalnız mülahizənin qurulma qanu­nundan pozitiv istifadənin neqatiı istifadə ilə "əlaqə­lən­di­yi" sa­hədir: onların bir-birindən fərqləndirilməməsi səhv yaradır. Bu­nu qrafik şəkildə belə təsəvvür etmək olar:

Bu sxemdə 1-ci dairə məntiq sahəsidir (mülahizənin qu­rul­ma qanunundan pozitiv istifadə sahəsidir); 2-ci dairə paralo­gika sahəsidir (mülahizənin qurulma qanunundan neqativ isti­fadə sahəsidir). Onlar bir-birinə nəzərən eyni hüquqlu­durlar, amma 3-cü sahənin vasitəsi ilə bir-biri ilə əlaqəlidirlər: 3 rə­qəmi səhv olan sahəni göstərir.

Göründüyü kimi, səhvlər həm məntiqi praktikada, həm də fiqurativ praktikada təzahür edilə bilər: təsadüfi deyildir ki, əslində məntiqi səhvi, həm də müvəffəqiyyətsiz fiqur (müvəf­fəqiyyətsiz metafora, müvəffəqiyyətsiz metonimiya, müvəf­fəqiyyətsiz invensiya) kimi nəzərdən keçirmək olar. Həm də göründüyü kimi, səhvlər əsl "praktika" sahəsi ilə məh­dud­laş­mır – onlar praktikaların kəsişdiyi sahə ilə, daha doğ­rusu, danı­şanın bu halda "praktika"lardan hansına üstünlük verdiyini müəy­yənləşdirmədiyi və hər iki praktikadan eyni zamanda isti­fadə etdiyi zamani ilə məhdudlaşır. Bu səbəbdən də nitq tak­ti­kalarının "qarışdırılması" səhv kimi nəzərdən keçirilir. Bu mə­­nada səhvin səbəbi bu və ya digər "qayda"nın pozulması de­yil, danışanın olduğu koordinat sistemini görə bilməməsidir.