Нязяри вя практики риторика

§6.1. Troplar

Əgər ritorikaya dair tipik linqvistik tədqiqatlara müraciət etsək, müasir alimlərin nə qədər az sayda troplardan istifadə etmə­yi bizdə təəccüb yarada bilər. Adətən, faktiki olaraq yal­nız üç trop nəzərdən keçirilir: metafora, metonimiya və sinek­doxa. Məsələ onda deyil ki, digər troplar müasir ritoriklər üçün maraqlı deyil, məsələ ondadır ki, XX əsrin sonlarında bu üç tropu "ən yaxşı" troplar kimi qəbul etməyə başladılar.

Ən yaxşı tropların axtarışı ritorikaya, həqiqətən, ritori­ka­ya istiqamətlənmiş müasir tədqiqat proqramlarında mühüm yer tutur. Bu aydındır: bir tərəfdən, tropların öz aralarındakı fərqin əsa­sında duran əlamətləri, digər tərəfdən isə - trop və fiqur­la­

rın arasındakı fərqin əsasında duran əlamətləri dəqiq müəy­yən­­ləş­dirmək mümkün olmayanda, müasir ritoriklər bütün səy­lərini birləşdirici başlanğıcın üzə çıxarılmasına yönəldirlər; bu birləşdirici başlanğıc bu qədər mürəkkəb olan nitq hadisələ­ri­nin koordinasiya sistemini nizamlamağa imkan verər. Bundan başqa, bu - bir-birinə yaxın nitq hədisələridir.

Onların yaxınlığı "tropun dönmə qabiliyyətinin" anali­zi­nin gedişində, daha doğrusu, bir tropdan digərinə keçidin öyrə­nil­məsi ilə təsdiq edildi. Bu ideya hələ Andrey Belıya məxsus idi və onun tərəfindən "Simvolizm" adı altında ilk dəfə 1910-cu ildə nəşr edilmiş əsərində göstərilmişdir: "Təsviri formalar bir-birindən ayrılmazdır¹: onlardan biri digərinə keçir...; eyni bədii təsvir prosesi müxtəlif mərhələlərdən keçərək gah epitet, gah müqayisə, gah sinekdoxa, gah metonimiya, gah da meta­fora kimi göz qabağına gəlir."Tropların qarşılıqlı olaraq bir-bi­rinə keçmə prosesi bu gün də tədqiq edilir. Bu sahədə xüsusilə N.A.Kojevnikovanın adını çəkmək olar (Kojevnikova N.A. Ob obratimosti tropov/Linqvistika i pogtika. M. 1979).

"İlkin tropların" axtarışı ilə əlaqədar olaraq elmdə müa­sir dövrdə maraqlı açıqlamalar baş verib. Bu açıqla­malar­dan ən əsası R.O.Yakobsona məxsusdur. O, ən əsas troplar ki­mi meta­fora və metonimiyanı qəbul edir və onlar arasındakı mü­hüm fər­qi göstərir. Əgər metafora paradiqmada sözlərin dəyiş­mə for­malarını göstərən cədvəldə – şaqüli sırada sözlərin seçi­mi əməliyyatının baş verdiyi iyerarxiyada sözlərin mənası ilə əlaqədar fəaliyyəti nəzərdə tutursa, metonimiya – sözlərin uyğun­­luğu ilə əlaqədar olan sintaqmatik, "üfüqi" hadisədir.

Maraqlıdır ki, R.O. Yakobson metafora və metonimiyanın yaxınlığını nitq anomaliyaları – oxşarlıq (analoji metafora) və bilavasitə yaxınlıq (analoji metonimiya) üzrə assosiasiyaların dağılma halının baş verdiyi pozulma ilə müəyyən edir. Belə­lik­lə, troplara aid edilən köhnə əlamət – akiroloji əlamət («səhv­etmə») özünün yeni izahını tapır.

Bütün tropları metonimiyaya müncər etmək cəhdləri möv­cuddur: bu fikri semiotikanın ən görkəmli nümayəndə­lə­rin­dən biri Umberto Eko irəli sürüb. (O, "Qızılgülün şöhrəti" və "Fuko kəfkiri" romanlarının müəllifidir.). Artıq bizə tanış olan Belçika qrupu isə "ən yaxşı trop" kimi sinekdoxanı qəbul edir.

Hər necə olsa da, adətən troplar arasındakı qarşılıqlı mü­na­sibətləri müəyyən edən əsas vektor təyin edilir. Bu vektora uyğun olaraq metafora və metonimiya qütb troplar kimi qəbul edi­lir və bütün digər troplar onların arasında yerləşdirilir.

Amma bu dərslikdə biz bu yolla getməyəcəyik. Bizim prak­tik məqsədlərimiz üçün ( konsepsiyalar isə nəzəri xarakter da­şıyır) bütün tropların əsasında duran ümumi prinsipi, yəni mən­tiqdən və hər şeydən əvvəl analogiyadan paralogik isti­fa­də üsulunu müəyyən etmək daha əhəmiyyətlidir.

İstəyib-istəməməyimizdən asılı olmayaraq istənilən tro­pun analogiya xarakteri adətən müşahidə edilir. "Metafora və metonimiya – analogiyaya əsaslanan təfəkkür sahəsinə aiddir. Bu baxımdan onlar yaradıcı şüur ilə üzvi sürətdə bağlıdırlar" – de­yə Y.M. Lotman yazır. (Lotman Ö.M. qeyd edilən əsər,
s. 175)

Beləliklə, tropun iki əlamətini diqqət mərkəzində saxla­yaq: onun analogiya xarakteri və onun paralogik (akiroloji) xa­­rak­teri.

Məhz analogiya qaydalarının dəyişdirilməsi – prinsipial olaraq uyğunlaşa bilməyənləri uyğunlaşdırmaq, prinsipial ola­raq birləşə bilməyənləri birləşdirmək və s.- adətən, tədqiqat­çıların qeyd etdikləri troplarla əlaqədar olan əməliyyatları hə­ya­ta keçirməyə imkan verir. "Tropların sayəsində – V.N.To­po­rov yazır – yeni mənaların çatdırılması, yəni fikirlərin qeyd edilməsi imkanları artır". Bundan başqa, onun fikrincə, troplar "müxtəlif və mürəkkəb yeni mənaların sintezi (və analizi) pro­seslərinin həyata keçdiyi unikal təcrübi sahədir" (Toporov V.N. Tropı/ Linqvistiçeskiy gnüiklopediçeskiy slovarğ. –M. 1990, s. 521).

Tropların tərkibində "vəhdət nöqtəsinin" axtarışı proble­min yalnız bir tərəfidir. Digər tərəfdən, tropları fərqləndirən cə­­hətlərin axtarışı da vacibdir.

Bütün troplar özlərində söz və söz birləşmələrinin məna­sı­nın paralogik dəyişdirilməsi prosedurunu əks etdirirlər, amma bu dəyişdirilmə həmişə eyni şəkildə baş vermir. Bəzi hallarda bu – məntiqi baxımdan "yalan" mənaların, digər hallarda isə – səmimiyyət meyarı ilə ziddiyyət təşkil edən mənaların yaran­ması yolu ilə baş verir.

Həqiqətən, əgər mən, məsələn, "mən üç boşqab yemi­şəm" kimi metonimiyanı həyata keçirirəmsə, onda mən əslində yalan (doğru olmayan) hökm irəli sürürəm, çünki mən əlbəttə ki, boşqabı deyil, boşqabın içərisindəkini yeyirəm; aposiopeza (sükutla keçmə), daha doğrusu, ümumiyyətlə, obyektin adını deməmə yolu ilə mən həm də qeyri-səmimi hərəkət nümayiş etdirirəm.

Həqiqət və səmimiyyət meyarları, artıq qeyd edildiyi ki­mi, nisbətən sonralar elmi dövriyyəyə daxil olub, buna görə də, troplar kimi "qədim" hadisəni xarakterizə etmək üçün onlar­­dan istifadə etmək tarixi baxımdan o qədər də düzgün deyil. Amma başqa yol da hələlik yoxdur.

Həqiqət meyarını mülahizənin gerçəklik ilə uyğunluğunu təmin edən meyar, səmimiyyət meyarını isə mülahizənin əslin­də danışana xas olan düşüncə və hisslərlə uyğunluğunu təmin edən meyar kimi nəzərdən keçirərək, belə hesab edirik ki, bu meyarlar arasındakı fərq tropların tərkibindəki iki nitq hadi­sə­ləri qrupu arasındakı fərqi əmələ gətirir.

Həqiqət meyarınının pozulması ilə əlaqədar olan tropları həqiqi troplar, səmimiyyət meyarınının pozulması ilə əlaqədar olan tropları həqiqi olmayan troplar adlandıracağıq. Hər bir kon­kret halda həqiqət və səmimiyyət meyarlarının necə real­laş­dığını nümunələr əsasında nəzərdən keçirmək olar.