O bobojonov k. Jumaniyozov

Qo’shilgan qiymat solig’ini hisobga olish. 
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat Soliq qo’mitasi 
1997 yil 5 dekabrda "Ishlab chiqariladigan va sotiladigan tovarlar bo’yicha 
qo’shilgan qiymat solig’ini hisoblash va to’lash tartibi to’g’risida" 
350

---

yo’riqnomani ishlab chiqdi va 1998 yil 1 yanvardan amalda qo’llash uchun 
tavsiya etdi.
Yo’riqnoma, O’zbekiston Respublikasining Soliq Кodeksiga muvofiq 
O’zbekiston hududida tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi yuridik 
shaxslar qo’shilgan qiymat solig’ini to’lovchilar bo’lib hisoblanadi. 
Yuridik shaxslar deganda soliqqa tortish maqsadida mulkga ega bo’lgan 
korxona, birlashma, tashkilotlarning hamma turlari, xo’jalik yurituvchi 
yoki mulkni boshqaruvchi, ushbu mulkga o’zining majburiyati bo’yicha 
javob beruvchi hamda mustaqil balans va hisob schyotiga ega bo’lgan 
sub’ektlar tushuniladi. Qo’shilgan qiymat solig’i 20% stavkada to’lanadi. 
Byudjetga to’lanishi lozim bo’lgan qo’shilgan qiymat solig’ining summasi 
realizasiya qilingan tovarlar, bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmatlar uchun 
hisoblangan qo’shilgan qiymat solig’ining summasi realizasiya qilingan 
tovarlar, bajarilgan ishlarning summasidan ishlab chiqarish va muomala 
xarajatlariga qo’shiladigan tovarlar qiymati uchun to’lanishi kerak bo’lgan 
soliq summasining oshirmasiga teng va barcha xo’jalik yurituvchi 
sub’ektlarga taalluqli.
Кorxonalar qo’shilgan qiymat solig’ini O’zbekiston Respublikasining 
amaldagi qonunlariga muvofiq to’g’ri hisoblashga va o’z vaqtida to’lashga 
mas’uldirlar. Qo’shilgan qiymat solig’ining sintetik hisobi 
6410-"Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz" schyotlarida qo’shilgan qiymat 
solig’i bo’yicha ayrim analitik schyotda yuritiladi. Agarda sub’ektlar 
byudjet to’lovlari yuzasidan bo’naklar berilsa ushbu summalar 4410-" 
Byudjеtga soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha 
bo’nak to’lovlari (turlari bo’yicha)" schyotining debetida va 
5110-"
Іisob-kitob schyoti " schyotining kreditida aks ettiriladi.
Mahsulotlarni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko’rsatishga doir 
daromadlar soliqqa tortish ob’ekti hisoblanadi.
Soliqqa tortiladigan daromadlarga quyidagilar kiradi:
o’zi ishlab chiqargan yoki chetdan xarid qilingan mahsulotni 
sotishdan olingan daromadlar;
iste’mol qiymatini qo’shish, shuningdek yangi qiymat bilan bog’liq 
ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatish hajmi;
o’z iste’moli uchun sub’ekt ichida sotilgan tovarlar va ko’rsatilgan 
xizmatlarga doir xarajatlar, ularning xarajatlari mahsulot (ish, 
xizmat)larning tannarxiga kiritilmaydi, shu jumladan, o’z xodimlariga 
tovarlar sotish va xizmatlar ko’rsatishga doir hamda boshqa tovarlarni 
sotishga doir summalar;
351

---

bevosita pul to’lovisiz, boshqa tovarlarga ayrboshlash uchun 
jo’natilgan tovarlarga doir summalar;
tovarlarni boshqa sub’ektlar yoki jismoniy shaxslarga tekinga yoki 
qisman haq to’lash evaziga berishga doir summalar;
O’zbekiston Respublikasi hududida chetdan keltirilgan tovarlar 
(ishlar, xizmatlar) va tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni chet el valyutasiga 
sotishga doir summalar;
sub’ektlar o’z xaridorlariga tovarlar (ishlar, xizmatlar) sotishda 
moliyaviy yordam shaklida oladigan yoki daromadni oshirishga 
yo’naltiriladigan pul mablag’larining summasi.
Qo’shilgan qiymat solig’i bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlarning 
sotish narxiga qo’shiladi. Biroq xaridorlardan ularga tovarlar sotilganligi 
uchun undirilgan qo’shilgan qiymat solig’i bilan qiymati hisobot davrida 
ishlab chiqarish va muomala xarajatlariga kiritilgan moddiy resurslar, 
ishlar, xizmatlar uchun mahsulot etkazib beruvchilarga to’langan 
qo’shilgan qiymat solig’i o’rtasidagi farq byudjetga o’tkaziladi. Uning 
buxgalteriya o’tkazmasi quyidagicha bo’ladi:
Sotilgan mahsulot, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmat uchun 
hisoblangan qo’shilgan qiymat solig’i summasi miqdoriga:
9110-"Sotilgan tayyor maіsulotlarning tannarxi", 9130-"Bajarilgan 
ishlar va ko’rsatilgan xizmatlarning tannarxi" schyotlarining debeti
6410-"Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarzlar" schyotining krediti;
Hisobga olingan qo’shilgan qiymat solig’ining farqi summasi miqdoriga 
(oldindan bo’nak to’langan bo’lsa):
6410-"Byudjet to’lovlari yuzasidan qarzlar" schyotining debeti
4410-"
Byudjеtga soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar 
bo’yicha bo’nak to’lovlari (turlari bo’yicha) (O’zR AV 
25.05.2009 y. 1181-2-son bilan ro’yxatga olingan O’zR MV 
Buyrug’i taxriridagi satr)" schyotining krediti;
Byudjetga o’tkaziladigan qo’shilgan qiymat solig’i summasi miqdoriga:
6410-"Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarz" schyotining debeti va
5110-"Hisob-kitob schyoti" schyotining kreditida aks ettiriladi.
O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan 1998 yil 20 
avgustda tasdiqlangan O’zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi 2-
sonli "Asosiy xo’jalik faoliyatidan olingan daromadlar" Milliy standartda 
asosiy xo’jalik faoliyatidan olinadigan daromadlarni hisobga olishning 
tartib qoidalari belgilangan.
Buxgalteriya hisobining ushbu milliy standarti "Buxgalteriya hisobi 
to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi qonuni asosida ishlab chiqilgan 
352

---

bo’lib O’zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini me’yoriy jihatdan 
tartibga solish tizimining bir elementidir.
Xo’jalik faoliyatidan tushadigan daromad asosiy, muomalaviy va 
moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlardan iborat bo’ladi.
Ushbu standartda daromad deganda xo’jalik yurituvchi sub’ektning 
oddiy faoliyati davomida olingan daromadlar, shu jumladan mahsulotni 
sotish (ishlarni bajarish va xizmat ko’rsatish)dan olingan daromadlar, 
olingan foizlar, dividendlar, royaltilar va boshqalar tushuniladi.
Quyidagi hollar bajarilganda tovarlarni sotishdan tushgan daromad deb 
tan olinadi:
xo’jalik yurituvchi sub’ekt tovarlarga egalik qilishning xatarlari va 
afzalliklarining ancha qismini xaridorga topshirganda;
xo’jalik yurituvchi sub’ekt odatda mulkka egalik qilish bilan bog’liq 
bo’lgan darajadagi rahbarlik davomiyligini ham, sotilgan tovarlarni 
nazorat qilish samaradorligini ham saqlab qolmaganda;
daromad miqdori ishonchli darajada baholanganda;
xo’jalik yurituvchi sub’ekt bitim bilan bog’liq iqtisodiy naf olishi 
ehtimoli mavjud bo’lganda;
bitim bilan bog’liq sarflangan yoki sarflanishi kutilayotgan xarajatlar 
ishonchli darajada aniqlanadigan bo’lganda.
Xizmat ko’rsatishni o’z ichiga oladigan bitim natijasi aniq 
belgilanadigan bo’lsa, shu bitim bilan bog’liq daromad yillik moliyaviy 
hisobot tuzish vaqtida bitimning bajarilish bosqichiga qarab tan olinadi.
Bitim natijasi esa quyidagi shartlarni bajarish bo’yicha aniq belgilanishi 
mumkin:
daromadning miqdori aniq baholanishi mumkin;
xo’jalik yurituvchi sub’ektga bitim bilan bog’liq daromadlarning 
tushish ehtimoli mavjud;
buxgalteriya balansi hisobot davrigacha bitimning tugallanish 
bosqichi yuksak ishonchlilik darajasi bilan baholanadi;
bitimni bajarish chog’ida sarflangan xarajatlar va bitimning 
nihoyasiga etishiga doir xarajatlar yuksak ishonchlilik darajasi bilan 
baholanishi mumkin.
Xaridorning iltimosiga binoan mahsulot etkazib berish muddati 
uzaytiriladigan, ayni paytda xaridor mulk egasi huquqiga ega bo’lgan va 
hisoblashish bo’yicha majburiyat qabul qilinadigan tovarni etkazib 
berishni kechiktiruvchi bitim.
Xaridor quyidagi shartlarda mulkka egalik qilish huquqini qabul qilib 
olganda daromad tan olinadi:
353

---

mahsulot etkazib berilganda;
tovar mavjud va sotish e’tirof etilgan paytda xaridorga etkazib 
berishga tayyorlab qo’yilganda;
xaridor mahsulot etkazib berishni kechiktirish shartlarini alohida 
tarzda tasdiqlaydi;
haq to’lashning oddiy shartlari ma’qul bo’ladi.
Tovarni sotib olish muddaosi bo’lsa yoki uni vaqtida etkazib berish 
uchun tovar ishlab chiqarish niyati bo’lsa, daromad tan olinmaydi.
Quyidagi sharoitlarda tovarlar yuklab jo’natiladi:
1.
O’rnatish va texnika nazorati;
Xaridor etkazib berilgan tovarni qabul qilib olganda, shuningdek 
joylash va texnika nazorati nihoyasiga etishda daromad tan olinadi. Biroq 
quyidagi hollarda xaridor etkazib berilgan tovarni qabul qilib olishi bilan 
daromad tan olinadi:
o’rnatish jarayoni juda sodda;
ko’zdan kechirish faqat shartnoma narxlarini aniqlash uchun.
2.
Xaridor tovarni qaytarib berish huquqi cheklangani haqida 
ogohlantirilgan hollarda ma’qullash.
Agar daromadning tushishida noaniqlik mavjud bo’lsa, xaridor 
yuklangan molni rasmiy ravishda qabul qilishni e’tirof etganda yoki 
tovarlar etkazib berilgan bo’lib, undan bosh tortish muddati o’tganda 
daromadlar e’tirof etiladi.
3.
Tovarlarni sotib oluvchi yukni jo’natuvchi nomidan tovarni sotish 
majburiyatini oladigan konsignasiya savdosi.
Tovarni oluvchi uni uchinchi tomonga sotgandan so’ng yuk jo’natuvchi 
tomonidan daromad tan olinadi.
4.
Etkazib berish chog’ida haqini to’lash sharti bilan sotish.
Tovar etkazib bergan chog’da yoki sotuvchi yoki uning vakili pul 
mablag’ini olgan paytda daromad tan olinadi.
Xaridor haqini bo’lib-bo’lib to’lash yo’li bilan uzil-kesil hisoblashishni 
amalga oshirgan taqdirdagina tovarni etkazib berish bo’yicha to’lov sharti 
kechiktirilgan savdo.
Savdo-sotiqning bunday sharoitida tovarlar etkazib berilgandan so’ng 
daromad tan olinadi. Biroq katta hajmdagi tovarlar shu usulda sotilgan 
taqdirda dastlabki tarzda to’lanadigan haqning anchagina qismi tushganda 
va omborda qolgan tovarlar xaridorga sotilganda va unga etkazib berish 
uchun tayyorlab qo’yilganda daromad tan olinadi.
354

---

Shu paytda naqd bo’lmagan tovarlarni etkazib berish uchun bo’nak 
sifatida haq to’langan buyurtmalar. Daromadlar tovar xaridorga etkazib 
berilgan paytda tan olinadi.
Sotuvchi shu tovarlarni o’zini ancha kechroq muddatda qaytadan sotib 
olishga rozi bo’lgan yoki sotuvchi qaytarib sotib olish huquqiga ega 
bo’lgan yoxud xaridor sotuvchidan tovarni qaytarib sotib olishni talab 
qilish huquqiga ega bo’lgan savdo-sotiq va qaytadan sotib olish bo’yicha 
bitimlar.
Sotuvchi tovarga egalik qilish xatari va foydasini xaridorga 
topshirilganligini aniqlash uchun bitim shartlarini tahlil etish, binobarin 
daromadni tan olish uchun bitim shartlarini tahlil etish yo’li bilan daromad 
e’tirof etiladi. Mulkka egalik qilish yuridik huquqi topshirilgan bo’lsa ham 
mulkka egalik qilish xatari va nafi sotuvchida saqlanib qolsa, bunday bitim 
moliyaviy bitim hisoblanadi va daromadni tan olishga olib kelmaydi.
Tovarlarni distribyuter, diler va boshqa qaytadan sotadigan vositachiga 
sotishdan keladigan tovarga egalik qilish bilan bog’liq xatar va naf 
topshirilgan deb hisoblangan taqdirdagina daromad tan olinadi. Biroq 
xaridor faqat agent sifatida harakat qilsa, bunday savdo-sotiq konsignasion 
savdo deb qaraladi.
Davriy nashrlar va shunga o’xshash mahsulotlarga obuna bo’lish, mavjud 
nashr har bir muvaqqat davrda bir xil qiymatini saqlab qolsa, shu nashrlarni 
jo’natish sodir etilgan davrga to’g’ri keladigan usul asosida daromad tan 
olinadi. Agar nashr qiymati turli hisobot davrida turlicha bo’lsa, umumiy 
miqdorga kiritilgan barcha tovarlarning baholangan umumiy qiymatiga 
nisbatan jo’natilgan nashr qiymati asosida daromad tan olinadi.
Tovar qiymatini bo’lib-bo’lib to’lanadigan nasiyaga sotishda foizdan 
tashqari sotish narxiga oid bo’lgan daromad shu sotish vaqtigacha tan 
olinadi. Muvaqqat foiz stavkasi bo’yicha olinishi lozim bo’lgan qisman 
to’lovlarni diskontlash asosida savdo-sotiq narxi aniqlanadi. Foizlarning 
o’zi esa muvaqqat foiz stavkasini hisobga oladigan vaqtinchalik nisbat 
asosida olingan sari daromad sifatida e’tirof etiladi.
Mulkka egalik qilish yuridik huquqi xaridorga o’tganda odatda daromad 
tan olinadi. Lekin yuridik qonunlarga muvofiq ayrim hollarda mulkka 
egalik qilish yuridik huquqi xaridorga o’tmasdan oldin mulk ulushining 
foizi xaridorga berilishi mumkin, shu sababli egalik qilish xatari va nafi shu 
bosqichda topshiriladi. Bunday hollarda bitimni nihoyasiga etkazish 
yuzasidan sotuvchi ko’p harakat qilishiga hojat qolmagan taqdirdagina 
daromadni tan olish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Har qanday holatda 
ham mulkka egalik qilish yuridik huquqi yoki bu huquqning bir qismi 
355

---

belgilangandan so’ng sotuvchi ko’p xarajat qilishga majbur bo’lsa, 
daromadlar ana shu xarajatlar amalga oshirilgandan keyin tan olinadi.
Ayrim hollarda ko’chmas mulk sotuvchining ishtiroki va xatar hamda 
mukofotni bermaslik sharti bilan sotilishi mumkin. Bunday hollarda 
sotuvchining davom etayotgan ishtiroki va mohiyatining darajasi 
bitimning qanday hisobga olinishi lozimligini ko’rsatadi. Uni mulkni 
sotish sifatida yoki foydani to’g’rilash to’g’risidagi boshqa biror bitim deb 
hisobga olinsa, sotuvchi ishtirokining davom etishi daromad tan olinishini 
kechiktirishi mumkin.
Shuningdek, sotuvchi haq to’lash vositasini va xaridorda haq to’lashni 
nihoyasiga etkazish majburiyatlari mavjudligini hisobga olishi lozim.
Tayyor mahsulotlarning sotilishini nazorat qilish uchun 9000-"Asosiy 
muomalaviy faoliyatdan olingan daromadlarni hisobga oluvi schyotlar" 
qo’llaniladi. Tayyor maqsulot, tovar, bajarilgan ish va ko’rsatilgan 
xizmatlarni sotishdan olingan daromadlar, shuningdеk sotilgan 
tovarlarning qaytishi, sotish va baholardan chеgirmalar to’?risidagi 
axborotlarni umumlashtirish ?uyidagi schyotlarda amalga oshiriladi:
9010 “Tayyor maqsulotlarni sotishdan daromadlar”;
9020 “Tovarlarni sotishdan daromadlar”;
9030 “Ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatishdan daromadlar”;
9040 “Sotilgan tovarlarning qaytishi”;
9050 “Xaridorlar va buyurtmachilarga bеrilgan chеgirmalar”.
Ushbu schyotlarda sotilgan mahsulotlar va tovarlardan olingan 
daromadlar qayd qilib boriladi: debet 4000-"Olinadigan schyotlar" 
turkumidagi schyotlar va kredit 9000-"Olingan daromadlarni hisobga 
oluvchi schyotlar".
Mahsulot etkazib berish rejasining bajarilishini tezkor hisobga olish, 
axborot to’plash va jo’natish jarayonlarini boshqarish, turli 
iste’molchilarga yil davomida mahsulot sotish uchun juda zarurdir. U 
xaridorlar va sotilayotgan mahsulot nomenklaturasi bo’yicha tuziladigan, 
tayyor mahsulotni jo’natish va sotish qaydnomalari bo’yicha yuritiladi.