Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

(Naməlum ozanın sözü)

Dədə Qorqud dastanları, daim təkrar etdiyimiz kimi, Tür­ki­yə, Azərbay­can, İran və Türkmənistan türklərinin, yaxud ümu­­mi bir terminlə, Qərb türklərinin bizə məlum olan qədim das­tan­larıdır. Bu dastanlar oxuyanların təsdiq etdikləri kimi, dağ çi­çəkləri qədər gözəldir. Hətta bu dastanların milli ədəbiy­yat ba­xımından nəsr sahəsində oğuz türkcəsinin əvəzsiz bir şahəsə­ri ol­duğunu söyləmək belə mümkündür. Bu dastanlarda türk dili Yunus Əm­rə­nin şeirlərində olduğu kimi, nə qədər axıcı, nə qədər incə, hətta nə qədər par­laqdır!

Dastanların mahiyyətinə gəlincə, onlar - ən mühümləri tari­xi hadisələrlə səsləşən - orijinal, əlaqəli və zövqlə oxunan möv­zulardır.

Bilirik ki, dastan qəhrəmanları döyüşkən bir ruha sahib­dir­lər. Hətta onlar arasında belə bir ruhda yetişdirilmiş qadınlar da diqqəti cəlb edir. Lakin təs­diq etmək yerinə düşər ki, çöllərdə belə bir ruh daşımadan həyat sürmək müm­kün ola bilməzdi. Ora­da şiddətli qış və heyvanları kütləvi qıran yut xəs­tə­liyi üzündən tez-tez aclıq fəlakəti ilə qarşılaşılırdı, hər an düşmən hü­cum­ları gözlənilirdi. Bu xüsus belə olmaqla bərabər qəhrə­manlar ümumiy­yətlə təcavüzkar insanlar kimi görünmürlər. On­­lar nəfslərini qorumaq, yaxın adamlarını qurtarmaq, özlərinə və ya yaxın adamlarına edilmiş pis hərəkətin qisasını almaq üçün cəhd göstərirlər.

Qəhrəmanlarımız köçəri bir cəmiyyətdə yaşasalar da, bu igid­lərdə zama­nı­mıza yaraşmayan heç bir davranış görünmür. On­lar qara qəlbli və hiyləgər adamlar olmayıb, əksinə, yox­sul­lara yardım edən, zəifləri qoruyan, rəhmdil, vəfalı, böyüklərinə ehtiram göstərən, amma şərəf və heysiyyət duyğularına sahib olan, qadınlara xor baxmayan mərd insanlardır. Bütün bunlar oğuzlar­da­kı fəzilətli insan tipinin vəsfləridir. Hər halda alplar bütün bu mənəvi si­fət­ləri daşıyan insanlar olmalı idilər. Alplıq ruhu, şübhəsiz, sadəcə cəsa­rət­dən gələn bəsit bir davranış de­yil­di.

XIV-XVI əsrlərdə Anadolu və Azərbaycandakı türk icma­ları bu dastan­lara atalara aid ən dəyərli xatirələr gözü ilə bax­mış­lar. Onlar atalarını həyata keçirdikləri böyük fütuhat­lardan ziyadə bu dastanlar ilə sevmişlər. Yenə bu das­tan­ların təsiridir ki, o əsrlərdəki türklər nəzərində oğuzlar cəsur və təmiz ürəkli insanlardır. Bu gün belə Türkiyənin bəzi bölgələrində oğuz sö­zü hiylə bilməz, pislik eləməz anlamında bir sifət kimi işlədilir.

Buna baxmayaraq yüksək təhsilli osmanlı müəlliflari bu dastanlara əhə­miyyət verməmişlər, hətta onları oxuyan ozanlar ilə istehzalı davranmışlar. Lakin ozanların bu əsəri, şübhəsiz, getdikcə daha geniş yayılmaq və hətta di­­gər millətlər tərəfindən də tanınmaq surətilə əbədi olaraq oxunacaqdır. Buna qarşılıq osmanlı müəlliflərinin əsərləri unudulmağa məhkum olma­sa be­lə məhdud sayda mütəxəssislər tərəfindən tanınacaqdır. Bu keyfiyyət on­la­rın türkcəni təbii yolundan çıxararaq əsər­lərini süni bir dildə yazmalarının kədərli bir nəticəsidir. Ancaq etiraf etmək lazımdır ki, dastanlar bu gün belə türk ziyalıları tərə­fin­dən yaxşı bilinməməkdə və məktəblərdə də oxudulma­maq­dadır. Bu da, şübhəsiz, onların lazımi qədər tanıdılmama­sın­dan irəli gə­lir. Bu işlər yerinə yetirildiyi təqdirdə bu milli və dəyərli əsə­rə layiq olduğu əhəmiyyətin veriləcəyi və məktəblərdə bütün türk uşaqlarına oxudulacağı bir həqiqətdir.

XÜLASƏ

Burada dastanlar haqqında apardığımız araşdırmaların qısa bir xülasəsini vermək hər halda faydasız olmazdı.

Dastanlar X və XI əsrlərdə Sır-Dərya boyunda yaşayan oğuz elinə aiddir.

Dastanların qəhrəmanları da bu oğuz elinin bəyləridir. Bu bəy­lərin qon­şu qıpçaq bəyləri ilə savaşlarına və öz aralarındakı çə­kişmələrə dair xatirələr onların nəvələri tərəfindən Yaxın Şər­qə gətirildi (ən dəqiq ehtimala görə, XIII əsrin birinci yarı­sında). Xatirələr böyük ehtimala görə, əsaslı surətdə burada das­tanlaşdırıldı, XIV əsrin əvvəllərində yazıya alındı və «Oğuz­­na­mə» adı altında bir kitabda toplandı. Bu «Oğuzna­mə»nin təfərrüat baxı­mın­dan əlimizdəkindən xeyli fərqli olma­sına baxmayaraq, xatirələri daha dol­ğun bir şəkildə əks etdir­di­yinə şübhə yoxdur. Lakin təəssüf ki, həmin «Oğuz­namə» bu günə qədər aşkar edilməmişdir.

Xoşbəxtlikdən, dastanlar yüzlərlə ozanın hafizəsində yaşa­yırdı. Onlar das­tanları hər tərəfə yaydılar və hər kəsə sevdir­di­lər. Hökmdar sarayları və şeyxlərin təkkələri belə bunların tə­sir dairəsindən kənarda qalmadılar. II Mu­radın sarayında bu das­tanları oxuyan ozanlar vardı, habelə Fatehin nəvə­lə­rinə də Oğuz xan və Qorqud adları verilmişdi. Daha əvvəl də söy­lən­diyi ki­mi, osmanlılardan başqa heç bir türk xanədanında türk dastanlarının məş­hur qəhrəmanlarının adlarına təsadüf edilmə­mişdir.

Ən qədim türk ənənələrini yaşadan bəktaşi təriqətinin yara­dıcısı Hacı Bək­taşi Vəlinin mənqibələrinə aid olan «Vəlayət­na­mə»də bizim dastan qəh­rə­manlarının da adları çəkilir. Bun­dan başqa, həmin təriqətin başçılarından olan Otman Babanın isə «Oğuznamə» dili ilə danışdığını və şeirlər söylə­di­yi­ni bilirik.

Həmin dövrlərdə Otman Babanın bir istisna olmadığı da mə­lumdur. Gül­şəni təriqətinin qurucusu İbrahim Gülşəni də (1510-cu ildə ölmüşdür) özü­nü bir çox şeyxlər kimi, peyğəm­bər ailəsinə və ya peyğəmbərin əshabə­lərinə deyil, Oğuz ataya bağlayır, «Mənaqibnamə»sində də Oğuz xandan baş­layan süla­lə­lərdən bəhs edilir.

XVI əsrdə ozanların türk cəmiyyətinin mənəvi həyatında oy­nalıqları rol yenə şiddətlə davam edirdi. 1526-cı ildəki Mo­haç savaşından bir gecə əvvəl keçirilən şənlikdə ozanların da qopuzları ilə dastan söylədiklərini bilirik.

Həmin əsrin ikinci yarısında, əvvəlcə söylədiyimiz kimi, əlimizdəki das­tanlar yazıya alınmışdır. Beləliklə, bu dastanlar oğuz elinin yaşadığı tarix­dən təxminən beş əsr sonra yazıya alın­­mışdır. Dastanların yenə XVI əsrin ikinci yarısında qə­dim­dən bəri türk mədəniyyətini mənimsəmiş və sevmiş kürd­lər ara­sında da geniş yayıldığı nəzərə çarpır. Oğuz xanın das­tan­lar­da adı çəkilən «bıyığı qanlı» Büğdüz Əməni peyğəmbərə elçi göndərdiyi və Büğ­düz Əmənin kürd olduğu haqqında kürd­lər arasında dolaşan bir rəvayət¹ bu das­tanları kürdlərin necə mə­nimsəmiş olduğunu açıq bir şəkildə göstərir. XV əsrin ikinci ya­rısında və ya XVI əsrin başlanğıcında İrana gedən və mən­­bə­lərdə kürd mənşəli olduğu söylənən xınıslı oymağının bəylə­rindən bi­rinin dastan qəhrəmanlarından Salur Qazanın qardaşı Qara Günənin adını da­şıdığı, bu bəyin oğlunun da Qara Gü­nə­nin oğlu Budağın adı ilə yad edil­diyi yuxarıda yazılmışdır. Bu­nun kimi, XVI əsrin ikinci yarısında Ərdəlan kürd bəylərindən birinin də adının Basat olduğunu bilirik².

Söyləndiyi kimi, dastanların ana xəttini oğuzların öz qon­şuları qıpçaqlar ilə döyüşləri və öz aralarında apardıqları qardaş qırğınları təşkil edir. Bunlar II və XII dastanlarda nəql olunur. II dastandan aydınlaşdığına görə, başla­rın­da Şöklü Məlikin dur­duğu qıpçaqlar Salur Qazanın oğuzlarına qarşı döyüşdə qə­lə­bə əldə etsələr də, Salur Qazan parlaq bir zəfərlə bu məğ­lu­biyyətin qi­sa­sını almışdır. Salur Qazanın böyük şöhrətinin və Oğuz bəylərinin başçısı dərəcəsinə yüksəlməsinin bu müvəf­fə­qiyyətlə möhkəm əlaqəsi olduğu şüb­hə­sizdir. Dastanlarda ad­ları çəkilən Şöklü Məlik, Buğacıq Məlik, Qara Tü­kən Məlik və Dəmir Yaylı Qıpçaq Məlik isə oğuz bəylərinin düşmənləri olan qıpçaq bəyləridir.

Qardaş qırğınını göstərən XII dastana gəlincə, burada daha əvvəl deyil­diyi kimi, üç-oxlar (iç oğuz) ilə boz-oxlar (dış oğuz) arasında gedən döyüş­də boz-oxlar məğlub olmuş, onların baş­çı­sı Aruz Qoca isə öldürülmüşdür. Gözəlliyi, kübarlığı və in­cə­qəlbliliyi ilə «Oğuzun imrənçəsi» ləqəbini almış Bamsı Bey­rəyin də bu qardaş qırğınının qurbanı olduğunu bilirik.

Basatın Təpəgözü öldürdüyü boyda (dastanda), zənnimizcə, olmuş bir ha­disə təsvir edilir. Yəni Təpəgöz ehtimal ki, bir qıp­çaq bəyini təmsil edir. Bu qıpçaq bəyi ilə vuruşmada oğuzlar, ən çox da boz-oxlar (dış oğuz), məğ­lu­biyyətlərə uğramış, on­la­rın bir çox görkəmli bəyləri öldürülmüşlər. Bunlar boz-oxların başçısı Aruz Qocanın oğlu Qıyan Səlcuq, Düzən oğlu Rüstəm, Də­mir Donlu (yəni zirehli) Mamaq və iki qardaşı ilə birlikdə Aruq Candan idilər. Aruz Qocanın kiçik oğlu Basat sonra Tə­pə­gözü məğlub edə­rək onun boz-oxlara çəkdirdiyi iztirabların qisasını almışdır.

Digər dastanlardan bir çoxu qəhrəmanların dustaq edil­mə­sini göstərir. Bu da baş verən axınlar və basqınlar nəticə­sin­də ucsuz-bucaqsız bozqırlarda hər zaman mümkün olan bir hadi­sə­dir.

Əlimizdəki dastanlar çox gec yazılmış olmaqla bərabər, on­larda daha qə­­dim türk ənənələri görünür.

XVI ƏSRDƏ ANADOLUDA OĞUZ

BOYLARINA AİD YER ADLARI

1. KAYI