Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR

Yer-bayırku. Abidələrdə yer-bayırkuların yurdu şimal isti­qamətində uzaq bir bölgə olaraq göstərilir. Bu bölgənin Bay­ka­lın şərq sahillərində ol­ma­sı ehtimal edilir. Abidələrdə bu qövm­dən bir dəfə bəhs olunur. Bilgə ka­ğan dövründə başçıları Uluğ İrkən (Ərkin) ünvanlı bir boy idi. Uluğ İrkən Bilgə kağanın üzü­nə ağ olduğu üçün (yağı boldı) hücuma məruz qalaraq Tür­ki Yarğun gölündə baş verən vuruşmada məğlub edilmiş və az sayda bir dəstə ilə qaçıb qurtulmuşdu, Kül-Təginin qırğız səfə­rində mindiyi və vuruş­ma­da budu sınan Bayırkunun ağ ayğırı Uluğ İrkənin döyüşdə ələ keçirilmiş atı olmalıdır.

Kaşğari¹ türk dünyasının şərqində yaşayan yabaku adlı bir qövmdən bəhs edir. Onların Bükə Burdaç titullu bir başbuğları da vardır. Bükə Burdaç qaraxani torpaqlarına böyük bir qüvvə ilə hücum etmiş, lakin qaraxanilərdən Bəkəç Arslan-Təkin tə­rə­findən məğlub edilərək əsir alınmışdır. Yabakuların adının yer-bayırku adının qısaldılmış variantı olduğu ağla gəlir.

Kıtay. Tatarlar kimi monqol mənşəli olan bu qövmün də adı əksər hal­larda tatabı budunu ilə birlikdə çəkilir. Tatabı bu­du­nunun çinlilərin həmişə kıtaylarla (kı-tan) zikr etdikləri hi qövmü olduğu anlaşılmışdır. Kıtaylar fa­teh bir qövm olaraq X əsrdə Şimali Çini ələ keçirmiş, oradan qovulduqdan sonra (XII əsrdə) Türküstana köçərək qüdrətli bir imperiya yaratmış­lar. İs­lam tarixində onlara qaraxıtay deyilir. Bu da onlara Çin­dən qo­vulduqlarına görə verilmiş ola bilər.

Tatar. Bu gün monqolca danışan qövmün əcdadlarından olan tatar­lar­dan abidələrdə bəzən oğuz-tatar kimi bəhs edi­lir. Tatarlar o vaxt (VII əsrdə) 30 boy halında olub onlar­dan an­caq doqquzu siyasi bir birlik təşkil edir­miş­lər. Tatarların oğuzl­ardan şərqdə onlara qonşu olaraq yaşadıqları anlaşılır. Çünki hər iki təşəkkülün (oğuzlarla tatarların) həm göytürklər, həm də uy­ğur­lar dövründə birlikdə üsyan hərəkətlərində olduqları bi­linir. Monqollar zü­hur edənə qədər tatar adı xüsusilə türklər və çinlilər tərəfindən monqolca danışan bütün qövmlər üçün ümumi ad kimi işlədilmişdir.

Karluq. Bu qövmün ana yurdu Qara İrtişın sağ sahilindəki Urunğu gölü ilə Zaysan gölü arasında idi. Onlar üç boydan iba­rət idilər, başbuğları isə el-təbir titulu daşıyırdı. Onlar göytürk­lər dövründəki müharibələrdə uyğurlar qədər haldan düşmə­dik­ləri üçün göytürklərdən sonra çox mühüm rol oyna­mış və mon­­qol dövrünə kimi varlıqlarını mühafizə etmişdilər.

Qırğız. Türk qövmləri arasında oğuzlar kimi varlığını son zamanlara qə­dər davam etdirən qırğızlar göytürklər döv­rün­də Kögmən (bugünkü Tannu Ula) dağının arxasında Aba­kan çayı bölgəsində yaşayırdılar. Hökmdarları ka­ğan ün­va­nını daşıyırdı. Gerçəkdən, qırğızların ikinci göytürk dövləti za­ma­­nında güclü bir vəziyyətdə olduqları müşahidə edilir. Onlar uyğurlar döv­ründə də öz qüdrətlərini qorumuş, hətta 840-cı ildə uyğurlar­a hücum edərək bir qismini öl­dürmüş, bir qismini isə qovaraq Or­xon bölgəsini əllərinə keçir­miş­lər. Ancaq qırğızlar mədə­niy­yətcə geri qalmış bir qövm olduqlarından Or­xon böl­gəsindəki türk mədəniyyətini təxrib etməklə türk tarixində mənfi rol oy­namışlar. Sonra qara-xıtayların hücumları qarşısında (X əsrin bi­­rinci yarısı) davam gətirə bilməmiş, gəldikləri yerə qayıt­mış­lar. Beləliklə, qır­ğız­lar bu qədim türk yurdunun monqolca da­nı­şan qövmlərin əlinə keçməsinə səbəbkar olmuşlar.

Az. Bu qövm qırğızların qonşuluğunda yaşayır, başbuğları da el-təbir ün­­vanı daşıyırdı. Barthold hazırda Yeniseyin aşağı Tu­­ruxan bölgəsində ya­şa­­yan assinlərin (digər adı: kott) azların qalığı olmasının ehtimal edildiyini söyləyir¹.

Çik. Bu qövm Kəm çayının o üzündə yaşayırdı. Onlar azla­ra və qırğız­lara yaxın idilər. Çiklər xüsusilə uyğurlar dövründə fəaliyyət göstərmişlər. Bu­na görə uyğur xaqanı Moyunçur bir ne­çə dəfə çiklərin üzərinə səfər edə­rək, onları özünə tabe etmiş, üstlərinə isə bir vali (tutuk) qoymuşdur. İslam qaynaqlarında çik­lərin adına rastlanmır.

İzgil. Bu qövmün harada yaşadığı bilinmir. Özü də kitabə­lərdə tək bir də­fə adı çəkilir. Orada izgillər barədə belə deyilir: «Xaqan əmimin dövləti zə­ifləyəndə və qövm parçalananda iz­gil budunu ilə döyüşdük. Kül-Təgin Alp Salçı ağ atına minib hücuma keçdi. O at orada yıxıldı. İzgil budunu məhv oldu»².