Oliy va o’rta maxsus ta’lim

Nazorat savollari:

1. 
   Tabiiy geografik hududning chegaralari, o’ziga xos xususiyatlari nimada?
   
2. 
   O’lka rel’efining hosil bo’lishida uning geologik tarixi bilan bog’liqlik tomonlarini ayting?
   
3. 
   O’lkalardagi asosiy iqlim va gidrografik xususiyatlarini ajrating?
   
4. 
   O’simlik va hayvonot vakillari qanday xususiyatlarga ega va tabiat muhofazasi nimalardan iborat?
   

4. O’RTA DENGIZ SOHILI

Tayanch so’z va iboralar: Pireney, Apenin, Bolqon, Levant, kristall jinslar, morfostruktura, Meseta, suvayrg’ich, garmsel shamoli, yarus, flora, karst ko’llar.


O’lka tarkibiga Janubiy Yevropaning subtropik iqlim mintaqasida joylashgan Pireney, Apenin, Bolqon yarim orollari hamda O’rta dengizdagi Levant kiradi. Umumiy maydoni 1,3 mln km² dan ortiq. Bu o’lkaning tabiiy geografik yaxlitligi birinchi navbatda iqlimiy va morfostruktura xususiyatlari bilan belgilanadi. Tabiiy geografik rayon subtropik mintaqaning dag’al bargli doimiy yashil o’rmonlar va butazorlar tabiat zonasida joylashgan. Uning iqlim sharoiti, tuproq - o’simlik qoplami, hayvonot dunyosi va qishloq xo’jalik ekinlarining turlari tipik O’rta dengiz subtropik xarakterga ega. O’lka hududi shimoldan janubga 1000 km va g’arbdan sharqqa 3500 km masofaga cho’zilgan. Junubga qarab havo harorati ko’tarilib, effektiv harorat miqdori orta boradi, yog’in miqdori esa aksincha kamayadi. Shuning uchun o’lkaning shimoliy qismida floraning boreal turlari, janubida tropik turlari ko’pchilikni tashkil etadi. Bundan tashqari O’rta dengiz Yevropasining g’arbi (Pireney va Apenin yarim orollari) Atlantika okeaniga yaqin bo’lganligi uchun sharqqa (Bolqon yarim oroli) nisbatan qishining iliqligi va sernamligi bilan farq qiladi. Xuddi shunday landshaft komplekslarining xarakterli xususiyatlari faqat shimoldan janubga qarab emas, balki g’arbdan sharqqa qarab ham o’zgaradi. Binobarni, o’lka morfologik, iqlimiy va landshaft xususiyatlariga ko’ra to’rtta tabiiy geografik o’lkaga Pireney, Apenin va Bolqon yarim orollari va Levantga bo’linadi. Pireney yarim oroli. Pireney yarim oroli tabiatining o’ziga xos regional xususiyatlari Yevropaning janubi-g’arbida, O’rta dengiz bilan Atlantika okeani
o’rtasida va Afrikaga yaqin joylashganligi bilan hamda yer yuzasining tuzilishi bilan bog’liq. Maydoni 582 ming km². O’rta Yevropadan Pireney tog’lari orqali va Afrikadan Gibraltar bo’g’izi orqali ajralib turadi. Uning shimoli-g’arbiy qirg’oqlari Atlantika okeani suvlari bilan, janubi-sharqiy qirg’oqlari O’rta dengiz suvlari bilan yuvilib turadi. Qirg’oq chiziqlari Fenoskandiya qirg’oqlariga nisbatan ancha tekis va mayda orollar juda kam uchraydi. Pireney yarim orolining asosiy qismi yemirilgan qadimiy kristall jinslardan tarkib topgan Meseta yassi tog’ligi tashkil etadi. Bu massiv shimol va janub tomonlardan Al’p burmalanishidan hosil bo’lgan yosh tog’ tizmalari bilan o’ralgan. Mesetaning ichki qismida kristall jinslar ancha cho’kkan va ularning yuzasi cho’kindi jinslar bilan qoplangan. Mesetaning shimoliy yarmida Eski Kastiliya platosi va janubiy yarmida Yangi Kastiliya platosi joylashgan. Ularning okean sathidan balandligi 400-500 m dan 600-800 m gacha o’zgaradi. Tizmaning eng baland nuqtasi Serra-de-Gredos massividagi Almanov (2592 m) cho’qqisidir. Mesetaning janubiy chekkasida maksimal balanddigi 1323 m bo’lgan Serra-Morena palaxsali tog’i qad ko’tarilgan. Yarim orolning shimoli- sharqqa, Mesetaning ko’tarilgan qismida o’rtacha balandlikdagi palaxsali Iberiya va Kataloniya tog’lari joylashgan.
Pireney yarim orolining shimoliy qismida Kantabriy va Pireney tog’lari kenglik bo’ylab cho’zilgan. Pireney tog’lari balandligi jihatidan Al’pdan keyingi ikkinchi o’rinda turadi. Uning eng baland nuqtasi Maladetta massividagi Aneto (3404 m) cho’qqisidir. Undan g’arb tomonda Poze (3375 m) va Vinmal (3298 m) cho’qqilari bor. Pireney tog’larining markaziy qismi baland ko’tarilgan bo’lib, undagi cho’qqilar o’tkir qirrali, yon bag’irlari tik qoyali, daralari tor va chuqur, dovonlar deyarli uchramaydi. Markaziy Pireneydan g’arbga va sharqqa tomon tog’lar pasayib boradi. Pireney bilan Kontabriy o’rtasida joylashgan Biskay tog’i ham Kontabriyga o’xshash tektonik, orografik va geologik jihatdan Pireney tog’lariniig g’arbiy davomi hisoblanadi. Kontabriy tizmasining eng baland joyi Torre-de-Serredo (2648 m) tog’idir. Kontabriyning g’arbiy qismidagi Asturiya tog’i ( 2500 m) Biskay tog’lariga nisbatan oldinroq burmalangan. Pireney yarim orolining janubiy qismidagi tog’lar o’zining geologik tuzilishi va strukturasiga ko’ra Al’p tog’lariga o’xshash. Bu Gibraltar bug’ozi sohilidan shimoli-sharqqa tomon cho’zilgan Andalusiya tog’alaridir. Uning va Pireney yarim orolining eng baland joyi Serra-Nevada (Qorli tog’lar) tizmasidagi Mulasen (3478 m) cho’qqisidir. Andalusiya tog’larida kristall jinslar va ohaktoshlar keng tarqalgan. Andalusiya tog’laridan shimoli-g’arbda Kordilera-Betiko tog’i joylashgan. Uning maksimal balanddigi La-Sagra cho’qqisida 2381 m ga teng. Yarim orolning janubi-Sharqiy chekkasida balandligi 1500 ga yetadigan Kordilera Subbetiko tog’i Qirg’oq bo’ylab cho’zilgan. Bu o’lkada tog’ tizmalari, yassi tog’liklar, platolardan tashqari tekisliklar va pastekisliklar ham bor. Pireney, Iberiya va Kataloniya tog’lari oralig’idagi yirik tektonik cho’kmada Aragon tekisligi joylashgan. Tekislikning katta qismi shu hududdan oqib o’tadigan Ebro daryosining suvi bilan sug’oriladi. Aragonning yuza qatlami to’rtlamchi davr kontinental yotqiziqlaridan iborat. Dengiz sathidan o’rtacha balandligi 250 m. Tekislik rel’efi tepalik xarakterga ega, yassi yuzali suvayrg’ichlarning yon bag’irlari daryo vodiylari va jarliklar bilan kuchli kesilgan.
Ebro vodiysi yaxshi ishlangan akkumulyativ terrasalardan va keng qayirlardan tashkil topgan.
Andalusiya tog’lari bilan Serra Morena tizmasi oralig’idagi tektonik bukilmada Andalusiya pastekisligi shakllangan. Keng g’arbiy qismi yassi allyuvial tekislik bo’lib, Gvadalkvivir daryosi va uning irmoqlari oqizib kelgan yotqiziqlardan tarkib topgan. Toraygan sharqiy qismi paleogen va neogenning mergel, gil, qumtosh va ohaktoshlaridan tashkil topgan. Andalusiya pastekisligi shimoli-sharqdan janubi- g’arbga Kadis qo’ltig’i tomon pasayib boradi. Uning barcha yer yuzasi okean sathidan 100 m pastda yotadi. Yarim orolning g’arbiy qismida Meseta yassi tog’ligi etaklarida Atlantika okeani sohili bo’ylab cho’zilib yotgan Portugaliya pastekisligi bor. Uning lagunali qirg’og’iga Lissabon va Setubal qo’ltiqlari o’yib kirgan. Pastekislik hududidan Teju (Taxo) daryosi oqib o’tadi. Maydon jihatidan uncha katta bo’lmagan sertepa pastekisliklar yarim orolning Sharqiy qismida ham uchraydi. Bular O’rta dengiz sohilidagi Valensiya va Mursiya pastekisliklari bo’lib Ispaniya Levanti deb yuritiladi.
Pireney yarim oroli subtropik mintaqada joylashganligi tufayli uning barcha hududi O’rta dengiz subtropik iqlim oblastiga qaraydi. Lekin yarim orolning yer yuzasini murakkab tuzilishi iqlimining ichki farqlarini vujudga keltiradi. Bunday farqldarni havo haroratida, yillik yog’in miqdorida, yog’in rejimida ko’rish mumkin. Yarim orolning shimoli-g’arbiy va shimoliy qismlarida - Galisiya, Asturiya massivlarida, Kantabriy va Pireney tog’larining yon bag’irlarida iqlim yumshoq va nam. Yil davomida harorat keskin o’zgarmaydi, yog’in ko’p bo’ladi. Atlantika okeani tomonidan esadigan doimiy shamollar katta miqdorda namlik keltiradi. Qishda tumanli va bulutli kunlar uzoq davom etadi. Yozi salqin va nam bo’lib, iyulning o’rtacha harorati +18°+20°S, yanvarniki +6°+8°S atrofida. Yillik yog’in miqdori 1000-2000 mm. Bu o’lka uchun dengiz iqlimi xarakterli bo’lib, u nam Ispaniya deb ataladi va subtropik mintaqadan mo’tadil mintaqaga o’tkinchi polosa hisoblanadi. Pireney yarim orolining g’arbiy qismi O’rta dengiz iqlim tipining okean iqlim turi xarakteriga ega. Bu yerda yoz issiq va qish iliq bo’ladi. Iyulning o’rtacha harorati +21°+24°S ni, yanvarniki +8°+11°S ni tashkil etadi. Yiliga 600- 1000 mm atrofida yomg’ir yog’adi. Biroq yozda havoning nisbiy namligi 80% gacha, yog’in kam bo’ladi. Uning janubiy va Sharqiy hududlari uchun kontinental O’rta dengiz iqlim tipi xarakterli. Bu joylarda yumshoq yomg’irli qish tezda uzoq davom etadigan issiq va quruq yoz fasli bilan almashinadi. Iyulning o’rtacha harorati
+25°+28°S ga teng. Yillik yog’in miqdori 500 mm dan oshmaydi. Valensiya va Mursiya tekisliklarida yog’in 300 mm gacha kamayadi. Yoz oylarida Afrika tomonidan quruq Levere garmsel shamoli tez-tez esib turadi.
Yarim orolning ichki hududlarida - Eski va Yangi Kastiliyada, Aragon tekisligida iqlim sharoiti umuman boshqacha. Bu regionlar Atlantika okeani va O’rta dengizdan o’rtacha balandlikdagi tog’lar bilan to’silgan. Meseta yassi tog’ligi va Aragon tekisligining morfologik tuzilishi botiq shaklida bo’lganligi sababli mahalliy kontinental havo vujudg keladi. Natijada havo harorati fasllarga qarab keskin o’zgaradi, yog’in kam bo’ladi. Yozi issiq va qishi sovuq. Yanvarning o’rtacha harorati +4°+5°S. Yiliga o’rtacha 400-500 mm yomg’ir yog’adi. Bu hududlar quruq
Ispaniya deb yuritiladi. Yarim orolning markaziy qismidagi Markaziy Kordilera tog’lariga atmosfera yog’inlari atrofdagi platolarga nisbatan ko’proq tushadi. Andalusiya pastekisligida tipik O’rta dengiz iqlimi hukmronlik qiladi. Bu yerda namgarchiliq bir oz ko’proq. Eng sovuq oyning o’rtacha harorati +12°+13°S ga va eng issiq oyning o’rtacha harorati +27°+28°S ga teng. Yillik yog’in miqdori 500- 700 mm atrofida bo’lib, subtropik ekinlarni yetishtirish uchun juda qulaydir.
Daryo tarmoqlari va ko’llar Yevropaning shimoliy o’lkalariga nisbatan Pireney yarim orolida uncha ko’p rivojlanmagan. Daryolarning aksariyat qismi yomg’ir suvlaridan, kam qismi esa yomg’ir va qor suvlaridan to’yinadi. Yarim orolning eng uzun daryosi Taxo (Teju) hisoblanadi. Uning uzunligi 1010 km, havzasining maydoni 81 000 km², o’rtacha yillik suv sarfi 360 m³/sek. Taxo daryosi Iberiya tizmasidagi Universales tog’idan 1600 m balandlikdan boshlanadi. Uning irmoqlari boshlanish tog’li qismida tor va chuqur vodiylardan oqib o’tadi, Atlantika okeaniga quyiladi. Uzunligi jihatidan Ebro daryosi ikkinchi o’rinda turadi. Uning uzunliga 928 km, havzasining maydoni 87 000 km² ga yaqin, o’rtacha yillik suv sarfi 615 m³sek. Ebro Kantabriy tog’ining janubiy yonbag’irlaridan boshlanib, O’rta dengiz havzasiga quyiladi. To’yinishi aralash xarakterga ega. Gvadalkvivir (arabcha Vodiy al-Kabir-azim daryo) daryosi Ispaniyaning janubidagi Andalusiya botiqligidan oqib o’tadi. U Andalusiya tog’larining shimoliy yon bag’iridan boshlanib, Atlntika okeanining Kadis qo’ltig’iga quyiladi. Daryoning uzunligi
560 km, havzasining maydoni 57 000 km², o’rtacha yillik suv sarfi 164 m³/sek. ga teng. Atmosfera yog’inlaridan to’yinib yil bo’yi to’lib oqadigan daryolar Pireney yarim orolining shimoli-g’arbiy qismida joylashgan va ular o’z suvlarini Biskay qo’ltig’iga va Atlantika okeaniga quyadi. Shuningdek, sersuv daryolardan biri - Mino hisoblanadi. Ko’pchilik daryolarda suv omborlari va kanallar qurilgan. Kemalar faqatgina Gvadalkvivir daryolaridagina qatnay oladi. Duero daryosining 200 km masofadagi quyi qismida uncha katta bo’lmagan kemalar qatnaydi.
Pireney landshaft oblastining geografik o’rni, yer usti tuzilishi va iqlim sharoiti tuproq-o’simlik qoplamining xilma-xil bo’lishiga qulaylik yaratgan. Nam iqlimli shimoliy va shimoli-g’arbiy hududlarda turli darajada podzollashgan o’rmon-qo’ng’ir va qo’ng’ir-jigar rang ishqori vujudga kelgan. Meseta yassi tog’ligining katta qismida tuproqlar yuvilgan jigar rang tuproqlar, yarim orolning janubiy va Sharqiy hududlarida tipik jigar rang tuproqlar keng tarqalgan. Pireney yarim orolining florasi nixoyatda turlarga va endemiklarga boy. Uning hududida 6000 turdan ortiq yuksak o’simliklar mavjud bo’lib, shundan 950 turi daraxt o’simliklardir. Flora tarkibida 1500 tur endemiklar bor. Yarim orolning shimoliy subtropik iqlimidan mo’tadil iqlimga o’tish qismida keng bargli o’rmonlar hukmronlik qiladi. O’rmonlarda asl kashtan, yoz emani, qish emani, shumtol, zarang, jo’ka va boshqa daraxtlar ko’pchilikni tashkil etadi. Galisiya o’rmonlarida muzlik davrining relikt daraxtalaridan qayin, tosheman, dengizbo’yi qarag’ayi uchraydi. Keng bargli o’rmonlarning ikkinchi yarusida doimiy yashil daraxtlar aralash xolda o’sadi. Pireney va Kontabriy tog’larining shimoliy yon bag’larida o’rmonlar yaxshi rivojlangan. Ularning katta maydoni bargini to’kadigan eman, kashtan, buk, shumtollardan iborat keng bargli o’rmonlar bilan band. Tog’larning
baland qismlarida keng bargli o’rmonlar qayin daraxtlari, qarag’ay, archa va pixtalar bilan almashinadi. Iberiya va Markaziy Kordilera tog’larida o’rmonlar massivi bir oz kamayadi.
Pireney yarim orolining g’arbiy O’rta dengiz iqlimli qismi uchun tipik dag’al bargli doimiy yashil o’rmonlar va makvis butazorlari xarakterli. Bu yerdagi o’rmonlar asosan xilma-xil emanlardan (Portugaliya emani, tosh eman, po’kak emani, g’arb emani, namat bargli eman) tarkib topgan. Portugaliyada 750 ming ga maydonda po’kak emani plantasiyasi barpo etilgan. Butazorli formasiyalar ladannik, drok, filliren, daraxtsimon mojjevelnik, janub erigi, soyabon erik va makvislardan iborat. Mazkur landshaft oblastining hayvonot olamida hayvonlarning yevropa va afrika turlari uchraydi. Masalan, bu yerda yashaydigan bo’ri, tulki, lan, yovvoyi quyon hayvonlarning yevropa turiga kirsa, genetta yirtqich hayvoni afrika turiga kiradi. Hayvonlardan Pireney vixuxoli, qushlardan zangori zag’izg’on endemik hisoblanadi.