Osmanlı-Rus Savaşı1

55 BOA., YEE, 15/1549/74/14. ve Ayşe Osmanoğulları, Babam Abdulhamid, İstanbul 1968, s. 50.

56 BOA., Maliyedern Müdevver Defter (MAD), 11230. s. 19; Sultan Abdulhamid, Siyasi Hatıratım, Fransızcadan derleyen Ali Vehbi, (Çvr. H. Salih Can) Hareket yayınları, İstanbul 1974. s. 59. “Senelerdir Hıristiyan Ermeniler nazır mevkilerini işgâl etmişlerdir. Bundan sonrada kendi dinimizden olan Kürtleri kendimize yaklaştırmakta ne gibi bir zarar olabilir. Aynı şekilde Bedirhanoğullarını himaye ettiğim ve merkezde muhafaza ettiğim için, bunların memleketin huzurunu bozacakları söylenerek de tenkit ediliyorum”; Bedirhan için bk. Mehmed Selahaddin, Bir Türk Diplomatının Evrâk-ı Siyâsiyesi, İstanbul 1306. s. 192-195: Meşhur Kürt beylerinden olan Bedirhan Bey, 1262’de Tayyer Nasturilerini itaate alması üzerine, o zaman Musul’da ki İngiliz Kosolosu Layard’ın bunu gündeme getirmesiyle, İngiltere ve Fransa’nın Bedirhan’ın cezalandırılması ve bölgeden uzaklaştırınlası yönündeki baskıları sonunda Girid’e yerleştirilmiş, devlet tarafından taltif görmüş, Şam’da öldüğünde geride kırk iki çocuk bırakmıştır.

57 BOA., YEE, 9/451/126/14, Y. Mtv, 129/191. Ayrıca Azm-zâdeler için bk. Ali Karaca, “Azm/Kemikoğlu Ailesi”, Uluslararası Osmanlı Tarihi Sempozyumu Bildirileri, İzmir 1999 (387-404) ve “Azmzâde (Kemikoğlu) Mehmed Paşa (1731-1783)”, Uluslar Arası Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi Bildirileri, Konya 2000 (407-423).

58 BOA., İD, 60968 ve 72693.

59 BOA., Y. Mtv, 156/132; İD, 73617, 73305, 72712, 66029, 66027, 76101, 75442, 73443, 75258, 75761, 74329, 73808, 73781.

60 BOA., İD, 82449.

61 BOA., İD, 71625; YEE, 15/1543/74/14.

62 BOA., İD, 73123.

63 BOA., İrade Taltifât (İT), 1311 R/126; İH, 18492.

64 BOA., İD, 73870: Seryâver Mehmed Paşa’ya tebdilen 1. rütbeden nişân-ı osmanî, İD, 67571; İD, 71802; Mizân 1304 N. 24, nr. 35: Yâverândan Celâl Bey’e nişan itası; 1305 Ca. 20, nr. 42; N. 12, nr. 57; Z. 22, nr. 60; Malûmât 1318 C. 13, nr. 1219; B. 11, 1247: Yârendân Süvari Binbaşısı Halet Bey’e altın imtiyaz nişanı ve Fahri yâverândan Berlin Sefareti Ateşemiliteri Erkân-ı harbiye Kaymakamı Hamdi Bey’e nişan ihsanı.

65 BOA., Y. Mtv, 20/97: Yâver-i ekrem Namık Paşa’nın hanımına nişan verilmesi.

66 Celal Esad Arseven, aynı eser, s. 79.

67 BOA., MAD, 11492: Yâverânın maaşlarına dair bilgiyi muhtevî bu defter “restorede” olduğu mazeretinden dolayı incelememiz için çıkarılmamıştır.

68 BOA., İrade Meclis-i Mahsus (İ. MM), 3243.

69 BOA., MAD, 13814.

70 İÜ, TY, nr. 91046.

71 DSA. D, nr. 3161. s. 1207-1405.

72 BOA., Meclis-i Vükelâ (MV), 4. s. 5; İD, 3469 ve 76104; Ceride-i Hakayık 1886 T. evvel 2, nr. 40: Fahri yâver Direse Paşa’ya nişan itası.

73 “Hurşid Paşa” Hayat Tarih Mecmuası, sayı 1, (1 Şubat 1965). s. 29-33. ve sayı 4, (1 Mayıs 1965). s. 90.

74 BOA., Y. Mtv, 184/93.

75 Michel de Grece, aynı eser, s. 112-116.

76 BOA., Y. Mtv, 62/81.

77 Celâl Esad Arseven, aynı eser, s. 93-94; Yâverân binası 1909’dan sonra Jandama Mektebi olarak kullanılmaya başlanmıştır.

78 BOA., Y. Mtv, 100/80; Devlet salnâme 1320, s. 15.

79 Hurşid Paşa’nın Yâver daireleri hakkındaki geçmişe dair tespitlerinin pek isabetli olmadığı daha üst pragraflardaki ifadelerinden anlaşılmaktadır. O devri yaşayan biri olarak bu isabetsizliği dikkat çekicidir. Bk. Hayat Tarih Mecmuası, sayı 1, (1 Şubat 1965). s. 33.

80 BOA., Hatt-ı Humâyûn (HH), 149: “Tahsîl-i fünûn zımnında Avrupa cânibine gönderilmiş olan komisyon ve frank dellâliyesinden başka, hoca mahiyesi ve me’kûlât ve melbâsât ve sâir kâfe-i mesârifleriçün. 6 yük 96. 000 bu kadar kuruş îtâsı. 26 M. 1256 “; Ceride-i Havadis 1272 Ra. 3, nr. 768: Berâ-yı tahsil Avrupa’ya gönderilen şâkirdan. (Seçilen dokuz öğrenci ve görevli subaydan bahis); İH, 16059: “Mukaddemâ Mekteb-i sanâyi’den Paris’e gönderilmiş olan şâkirdân”; Ayrıca Fransa’ya eğitime giden öğrenciler için bk. Bilâl Şişman, (basılmamış doktara tezi) İÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1989.

81 BOA., HH, 191. asâkir-i muntazâma-ı şâhâne mirlivâlarından olup, tahsîl-i fünûn zımnında İngiltere cânibinde bulunan. şâkirdânın müddet-i ma‘lûmede mâhiye ve mesârifi. 1 yük 25. 900 bu kadar kuruşa bâlığ olarak. 3 Ra. 1252”.

82 Takvim-i Vekayi 1261 Ra. 4, nr. 283: Viyana ve Londra’da tahsil-i fünûn maarif ederek Dersaadet’e avdet etmiş olan zâbitân; Ceride-i Havadis 1265 C. 22, nr. 435: “Devlet-i Âliyye tarafından İngiltere’ye gönderilip İngiltere Mekteb-i Bahriyesi’nde tahsil-i fünûn etmekte bulunanlardan.” ve Ceride-i Havadis 1273 M. 16, nr. 803; İD, 82658: “Elektrik fennine müteallik derslerin ikmâl-i tahsili zımmında Fransa Telgraf dürûs-ı âliyyesi mektebi’ne gönderilmiş olan Mehmed Ali ve Nesimi Efendiler’in avdet etmek üzere oldukları. 18 M. 305”.

83 Bk. Bayram Kodaman, Abdulhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara 1988.

84 Sultan Adulhamid, aynı eser, s. 74.

85 BOA., Y. Mtv, 57/53 zâbitân-ı mûmâ-ileyhimin bunca zahmet ve masraf ihtiyâriyle Almanya’ya îzâmları Ordu-yu Humâyûn’ca asâkir-i şâhânenin ta‘lîmlerinin ikmâl ve ıslâhına mübteni olup. 17 Ca. 1309”.

86 BOA., Y. Mtv, 95/85. “gönderilecek zâbitânın intihâbı” ve bk. Y. Mtv, 27/49: Hobe Paşa’nın başkanlığında Almanya’ya gidip dönen 2. gurup subaylar.

87 İÜ, TY, 91045.

88 BOA., MAD, 13814. s. 1: 20 Temmuz 1299 tarihinde ikmâl-i malûmât için Berlin’e gönderilen subayların masrafı 238. 767 franktır.

89 BOA., Y. Mtv, 27/49: Tahsil süreleri sona erip Eylül-i efrance sonunda dönecek 2. gurup subaylar.
90 BOA., Y. Mtv, 95/85; üçüncü defa. 5 Za. 1311; “Y. Mtv, 52/33:” Almanya’da tahsîl eden zâbitândan. 2 Temmuz 1307”.

91 BOA., Y. Mtv, 95/90: Almanya’ya eğitim için gidecek olanların arasına yakınlarının katılması yolunda ricacı olanlar da görülmekteydi (11 Mayıs 1310).

92 İÜ, TY, 91045-59.

93 Ceride-i Havadis 1292 C. 25, nr. 2835: Fransa’da tahsilde bulunan öğrencilerin Hükümet’in çağrısı üzerin İstanbul’a geldiği; Ceride-i Havadis 1298 M. 15, nr. 4485: Fransa’ya ziraat tahsiline gideceklerin seçimi için sınava tâbi tutuldukları.

94 Sultan Abdulhamid, aynı eser, s. 178.

95 Tanin 1330 Ş. 10, s. 3: Avrupa’da tahsilde olan talebelerin tatil için İstanbul’a geldiği ve Maliye Nezâreti’ne giderek gerekli malûmâtı verdiklerine dair haber.

96 BOA., Nizâmât Defteri, 16. s. 45-47.

97 BOA., Nizâmât Defteri, 27. s. 113-116.

98 Fuat Paşa için bk. Rıfat Efendi, Virdü’l-hadâik (yazma), MÜ. Kütüphanesi nr. 31208, s. 68-71; Ayrıca bk. İbnül Emin Mahmud Kemâl İnan, Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, I, İstanbul 1964, s. 149-195; Ceride-i Havadis, nr. 205, Z. 1260: Fuat Efendi (Paşa)’nin İspanya ve Portekiz Sefaret-i mahsusası haberi; BOA., Mühimme, nr. 261, hüküm191: Hariciye Nazırı olup memuriyet-i mahsusa ile Berrü’ş-Şam cânibinde bulunan Mehmet Fuat Paşa’ya, görevinin öneminin hatırlatılması ve başarısının taltifi için Rikâb-ı Humâyun-ı mülûkâne’de memur Yâverlerden Binbaşı Şükrü Bey ile gönderilen hatt-ı humâyun ve emr-i şerif Evâhir-i Z. 1277/9 Mayıs 1861; Suriye Valiliği için bk. Colonel Churchill, Druzes and The Maronites, London 1862, s. 222-283; İD, Devletli Fuat ve Kâmil Paşa hazretlerinden kalan 50 000 kuruş maaş 25 L. 1283.

99 İsmail Hami Danişmend, aynı eser, IV, s. 204; Feride İlhan, Ebuzziya Tevfik Nümûne-i Edebiyât-ı Osmaniye (Sinan Paşa’dan Şinasi’ye Kadar Metin), MÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiyat Araştırma Enstitüsü (master tez) İstanbul 1995, s. 118: “Sadâret-i ulâsında, buyurulduların zîrine çekilen (sahh) yerine Vezir–i a‘zâm Mehmed Fuad ibâresini hâvi mühür basmayı ittihaz etmişti. İkinci sadâretindeki Ser-askerlik mesnedi dahî zameme-i memûriyeti idi. Taraf-ı humâyundan Yâver-i Ekrem Mukbil-i Sâdık ünvânına nail olmuştur”.

100 Cevat Paşa için bk. Mehmet Mercan, Sadrazam Ahmed Cevad Paşa, MÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiyat Araştırma Enstitüsü (basılmamış doktora tezi) İstanbul 1998.

101 Girit hakkındaki tespitleri için bk. BOA., YEE, K. 31/E. 111-7/Z. 111/Krt. 86 ve YEE, 31/239/111/86.

102 Ayşe Osmanoğulları, aynı eser, s. 37.

103 Tahsin Paşa, aynı eser, s. 29. ve Celâl Esad Arseven, aynı eser, s. 94: Arseven, Abdulhamid’in genellikle geceleri uyumayıp çalıştığını, dolayısıyla iradelerin Kitâbet’ten geç vakitler çıktığını, nöbetçi yâverlerden birinin Başkitâbet’e çağırılarak zarfın verildiğini, yâverin atına binip onu takip eden seyisiyle birlikte ilgili nazırın konağına gittiğini ve paşayı uyandırdığını kaydeder. Yine, paşanın zarfı alıp iradeyi okuduktan sonra zarfı imzalıyarak geri verdiğini, yâverin ise iradeyi bizzat gönderilen şahsa vermekle mükellef olduğunu belirtir. Abdulhamid’in çalışma sistemine dair Sadrazam Küçük Said Paşa’nın hatıratında da bir çok dikkat çekici bilgi bulunmaktadır. Bk. Said Paşa, Hatırât, Dersaadet 1331.

104 Michel de Grece, aynı eser, s. 105.

105 Tahsin Paşa. aynı eser, s. 21-22.

106 Mihel de Grece, aynı eser, s. 106.

107 İÜ, TY, 91041; Ayrıca Osman Paşa için bk. Metin Hülagu, Gazi Osman Paşa, Ankara 1993.

108 Bk. Rıfat Uçarol, Gazi Ahmed Muhtar Paşa, İstanbul 1989.

109 Derviş Paşa iç siyasî meselerdeki tecrübesi ve ince zekası dolayısıyla “Tilki” lakabıyla anılmaktaydı. Bk. Sir Henry Woords, Türkiye Anıları Osmanlı Bahriyesi’nde Kırk Yıl 1869-1909, (Çvr. E. Amiral Fahri Çoker) İstanbul 1976, s. 130.

110 Tahsin Paşa, aynı eser, s. 26.

111 Bir heyetle Mısır’da bulunan Derviş Paşa’nın Arabî Paşa ile gönüşmesi ve icraati için bk. Ceride-i Havadis 1299 B. 24, nr. 4992 ve Ş. 13, nr. 5001. Bu gazetinin 5113’e kadar olan sayıları Mısır Meselesi’nden bahsetmektedir.

112 BOA., Y. Mtv, 38/8, 41/108, 50/98, 96/80, 43/55, 38/82, 51/11, 59/20, 61/92, 43/14, 41/105, 43/47, 46/109, 43/21, 56/52, 57/2, 43/92, 59/61, 46/27, 47/32; Eski eserlerle ilgili olarak başka yâverlerin de görevlendirildiği görülmektedir. Mesela: Çeşme’de çıkarılan eski eserler ve yapılan işlerin teftişi için Yâverândan Said Bey memur edilmiştir. Bk. Malûmat 1318 B. 4, nr. 1240.

113 BOA., Y. Mtv, 49/114: Yâver-i ekrem Derviş Paşa başkanlığındaki Tahkikat Komisyonu üyelerinden Yâver-i hazret-i şehriyâriden Piyâde Mirlivası Kâmil Paşa, irâde gereği daha önce Hey’eti Teftişiyye ile Konya’ya gidip daha sonra Trablusgarb’a gönderildiği.

114 Şâkir Paşa için bk. Ali Karaca, Anadolu Islahatı ve Ahmet Şâkir Paşa 1818-1899, İstanbul 1983 ve “II. Abdulhamid’in Danışmanı Yâver-i ekrem Müşir Ahmet Şâkir Paşa (Çapanoğlu) ve Tarihi Misyonu”, Osmanlı Devleti ve Bozok Sancağı, Yozgat 2000, (447-456).

115 BOA., Sicill-i Ahvâl Defteri (SA), s. 606; İrade Girid (İG), 862; Mümtaze Kalemi (A. MTZ) Girit, nr. 4/28-4: İlgili fermanı götürme görevi Yâverândan Ferik Ahmet Râtib Paşa’ya verilmiştir.

116 Bk. Ali Karaca, “Türkiye’de Ermeniler İçin Yapılan Reformlar (Örtülü Bir İşgale Doğru) ve Tehcir Gerçeği (1878-1915)”, İÜ. Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri Sempozyumu Bilirileri, İstanbul 2001 (107-170).

117 Tarihçesi için bk. Ali Karaca, “Savunma Sisteminin Ana Unsuru İstihkâmlar Bakımından Çanakkale Boğazı Tahkimi (1655-1915)”, Genel Kurmay Yedinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri, I, Ankara 2000, (307-334).

118 BOA., YEE, 31/76-171/76/140, 31/76/17-84/131/116, 31/76-83/76/140, 31/76-180/76/140, 31/76-169 ilâ 204/67/140 ve 18/553-322/93/36; Ebuzziya, “Şâkir Paşa” Mecmua-ı Ebu’z-ziya, lX. cüz 88, İstanbul 1317, s. 225-227: “Dersaadet’e avdetinde Yâver-i ekremlik ünvân-ı âlîsiyle şerefyâb olmakla beraber, Mabeyn-i humâyun-ı mülûkâne’de husûsât-ı askeriye ve bâ-husûs mevâd-ı tensîkıyeye müteallik umûr-ı âliyyenin tedkîkine memûr olmuş ve Hamidiye alayları’nın Rusya Kazak Süvârileri usûlüne tevfîkan teskîl ve tanzîmine sa‘y u himmet etmişdir’.

119 Mim Kemâl Öke, İngiliz Casusu Prof. Armenius Wambry’nin Raporlarında II. Abdulhamid Dönemi, İstanbul 1987, s. 60.

120 Christopher J. Walker, Armenia The Survival of a Nation, London 1980, s. 150; Ayrıca Şâkir Paşa’nın hayatı ve bu husustaki faaliyetleri için bk. Ali Karaca, aynı eser.

121 Ebuzziya, aynı eser, s. 28.

122 Sir Henry Woods, aynı eser, s. 117.

123 Takip ettiği ajans ve gazeteler şunlardı: Ajans Reuter, Siecle, Dail News, Tan (Londra), Masua Eritre (İtalya), Secolodi (Milano), L’Observatore Romano (Vatikan), Vremya (Petersburg), Novosi (Petersburg), Novini (Bulgar), Detabahsis (Karadağ), Çenegorka (Karadağ), Şark (Paris), Le Standre (Paris), Libere Parole (Fransa), Liberte (Fransa), Voltaire (Fransa), Correspondence; II. Abdulhamid’in dış basına bakışı ve yaklaşımı için bk. Zekeriya Kurşun, “II. Abdulhamid Döneminde İmaj Düzeltme Çalışmaları” 21. Yüzyıla Girerken II. Abdulhamid Dönemini Yeniden Değerlendirme Sempozyumu, İstanbul 1998.

124 İÜ, TY, 90965: Müşir Kamphoevener Paşa b. Kamphoevener. Piyade Muallimi olup, 1298 de miralaylık rütbesiyle Osmanlı Devleti’nin hizmetine girmiş ve 1299’da mirliva olmuş, 1307’de Yâverân-ı hazret-i şehriyâri silki’ne alınmıştır.

125 Bu sahadaki bir eseri Piyadenin İdmân Talimnâmesi ismiyle Osman Nizami tarafından tercüme edilmiştir. Bk. İÜ, TY, 81670.

126 Tahsin Paşa, aynı eser, s. 27.

127 BOA., Y. Mtv, 95/85.

128 BOA., Y. Mtv, 162/183.

129 İlber Ortaylı, Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, İstanbul 1983, s. 59-60, 79; Almanya Türkiye askeri işbirliği konusunda bk. Jehuda Wallach, Bir Askeri Yardımın Anatomisi, (Çvr. Fahri Çeliker), Genelkurmay Harp Dairesi Başkanlığı yayını, Ankara 1977.

130 İÜ, TY, 90965: Ferik Goltz Paşa b. Von der Goltz: Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Reis-i Sânisi ve Mekteb-i Harbiye-i şâhâneleri Müfettişi; 1885 senesinde mirlivalık rütbesiyle devlet hizmetine girmiş ve Yâver-i fahrilik ünvanı verilmiş, bir sene sonra feriklik rütbesine yükseltilerek 1307 senesinde Yâverân-ı hazret-i şehriyârileri sınıfına dahil edilmiştir; BOA., Y. Mtv, 115/98 ve MAD, 13814.

131 Ali Seydi, aynı eser, s. 619: 1299’da Almanya’dan celb edilen (Von der Golç) Paşa ile rüfekâsının himmetleri sayesinde orduca ufak te-

fek bazı ıslâhat ve teşkilât vücuda getirilmişdir”; İlber Ortaylı, aynı eser, s. 78-80.

132 BOA., Y. A. Res, 44/10. lef 1-4: 1300 senesinde yaptıkları mukavelenâmenin 1304’de sona ermesi üzerine, sözleşmelerinin üç yıl daha uzatılması yönünüdeki talepleri ve yeniden hazırlanan 18 maddelik mukavele hakkında; Ceride-i Havadis 1300 Ra. 23, nr. 5220: Hizmet-i Devlet-i âlîyye’de müstahdem olup, Tensikat-ı askeriye komisyonu’nun mazbatasını tanzîmde icrâ-yı muavenet ile ifâ-yı hizmet etmiş olan Alman zâbiti miralay Ristoff, Kamphoevener ve Hobe bâ-irâde-i seniyye livalık rütbeleri tevcih kılındığı; Sir Henry Woods, aynı eser, s. 195.

133 BOA., Y. Mtv, 52/33 ve 95/85.

134 Baron Von Der Goltz, Balkan İğtişâşâtı Ve Esbâbı 1876-1895, Yazma, İstanbul Atatürk Kütüphanesi, Muallim Cevdet, K. 271; Sofya’da Ateşemiliter olarak görev yaptığı sırada Mustafa Kemâl Atatür’ün tepitlerine göre; Balkan Harbi sırasında Bulgar Ordusu’nun büyük başarılar kazanmasında, başta Goltz Paşa olmak üzere bazı Alman subaylarının, Osmanlı ordusunun Balkanlar’ı savunma stratejisi planlarını Bulgar Genelkurmayı’na vermesinin başlıca sebep olduğu anlaşılıyor. Bk. Vahdet Keleşyılmaz, “Atatürk’ün Bulgar Basınındaki Önemli Bir Polemik Hakkındaki Bilgi ve Görüşleri ve Ulusal Dış Politika Üzerine”, AÜ. Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Dergisi, 20, Kasım 1997, (415-422). Bu durum daha sonraları Atatürk’ün Alman subayları ve siyasetine temkinli yaklaşımının sebeplerinden olan önemli bir tespittir.

135 BOA., Y. Mtv, 87/126.

136 İlber Ortaylı, aynı eser, s. 80.

137 BOA., BEO, 324426; Mahmut Şevket Paşa, “sadık öğrencileri” adına Goltz Paşa’ya yazdığı telgrafında, bu darbeyi yaptıklarını duyurmaktan şeref duyduklarını yazmaktadır. Bk. Zekeriya Türkmen, Hareket Ordusu ve Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal, Ankara 1999, s. 5.

138 İÜ, TY, 90965: Süvari Feriği Von Hobe Paşa b. Hobe. Süvari Muallimi olarak 1298’de miralaylık rütbesiyle devlet hizmetine girdi. 1299’da mirliva ve 1302’de ferikliğe yükseldi. 1307’de Yâverân-ı haret-i şehriyâri silkine alındı; Tercüman-ı Hakikat 1307 B. 30: Almanya İmparatoru’nun oğlu ve eşinin İstanbul’a gelişleride Padişah’a takdime memur edilmişti.

139 BOA., Y. Mtv, 95/85.

140 BOA., Y. Mtv, 33/3: 3 N. 1305’de Mabeyn’e sunduğu bir arzda anlaşma sürelerinin sona ermekte olduğu kontratlarının uzatılıp uzatılmıyacağını sormaktadır; Sir Henry Woods, aynı eser, 197.

141 İÜ, YT, 0956: Topçu Mirlivası Grombekoff Paşa, Umûm Topçu Alayları Muallimi olarak 1892’de devlet hizmetine girdi. Aynı sene kaymakam ve 1893’de miralay, yine aynı yıl mirlivalığa yükseltildi; İD, 100792 ve Y. Mtv, 136/39.

142 İÜ, TY, 90965: Bahriye Feriği Woods Paşa b. Woods, Tersane-i Amire’de görev alarak devlet hizmetine girdi. İngiliz asıllı olup, 1867’de İngilizlerin İstanbul’daki gemisinde görev almış ve aynı zamanda Osmanlı Devleti namına Karadeniz Boğazı’nda fener dubası kurmuştur. 1886’da önce Fahr-i yâver-i hazret-i şehriyâri ve daha sonra Yâver-i harb-i hazret-i şehriyâri sınıfı’na alınmıştır; Basiret, 1293 B. 1, nr. 2145: İstanbul’u ziyaret eden İngiltere Kraliçesinin ikinci oğlunun II. Abdulhamid’in huzuruna kabulü.

143 BOA., İD, 100792. ve İÜ, YT, 90965: Bahriye Mirlivası Klau Von Hoff Paşa b. Kalau Von Hoff, 1307’de Tersane-i Amire’de görevli olarak devlet hizmetine girdi. 1266’da Almanya’da Danzik yakınlarında Pitetendorf köyünde doğmuşutur. 1308’de mirliva ve Yâver-i hazret-i şehriyâri sınıfı’na dahil oldu; İkdam 1315 M. 10, nr. 1040: Yâverân’dan Bahriye Feriği Kalau Von Hoff Paşa’ya nişan itası; Y. Mtv, 66/67: “Akdemce Bahriye-i şâhâneleri ahvâl-ı hazırası hakkındaki meşhûdât ve mütalaât-ı hakîrânemi mübeyyin atebe-i felek mertebe-i cihânbânilerine takdimle mübâhi olduğum raporat-ı acizânemdeki ma‘rûzâtıma zeyl olarak. 21 Ağustos 1308.”

144 Sir Henry Woods. aynı eser, s. 14-15.

145 BOA., Y. Mtv, 162/83; İÜ, TY, 90965: Mirliva Blunt Paşa b. Blunt, Jandarma dairesi’ne memûrdur. 1877’de Jandarma Islâh Meclisi’ne Fahr-i miralay tayin edilmiştir. 1888’de mirliva nasbıyla 1890’da Yâverân-ı hazret-i şehriyâri silkine dahil olmuştur; Sir Henry Woods, aynı eser, s. 190.

146 BOA., Y. Mtv, 162/83; İÜ, TY, 90965: Szechenyi Paşa b. Szechenyi. İtfaiye Taburları Muallimi. Macaristan İtfaiye Alayları zabitânından iken miralaylık rütbesiyle hizmet-i Devlet-i Âliye’ye girmiş ve derece derece terfi ederek feriklik rütbesine nail olmuştur. 1307’de Yâverân-ı hazret-i şehriyâri silkine dahil olmuştur; Devlet salnâmesi 1309. s. 132; Sir Henry Woods, aynı eser, s. 192-193: Köklü bir Macar ailesine mensuptu. Babası Macaristan’ın kurucusu olarak anılan Kont Szechenyi’dir.

147 BOA., İD, 75286 ve 76104; Y. Mtv, 35/47; Ceride-i Hakayık 1886 T. evvel 2, nr. 40; nişan verilmesi.

148 İlber Ortaylı, aynı eser, s. 78.

149 BOA., Y. A, Res, 8/7 lef 1.

150 BOA., YEE, 14/88-48/88/13.

151 Ceride-i Havadis 1299 C. 7, nr. 3724: Yâverân-ı hazret-i padişâhiden Mehmed Zeki Paşa dahi dahil olduğu halde, 13 zât yâverlik hizmetinden afv ile diğer askeri hizmetlere tayin olundu; Tarik 1304 R. 18, nr. 1007: IV. Ordu’ya memûr buyurulan Yâverân’dan Ferik Mehmed Zeki Paşa’nın, Erzurum’a gitmek üzere İdâre-i mahsûsa’nın Kâmil Paşa adlı vapuruyla Trabzon’a doğru İstanbul’dan hareket ettiği; Zeki Paşa’nın hayatı ve faaliyetleri için bk. Cengiz Çakallıoğlu, Müşir Mehmet Zeki Paşa 1835-1929, (basılmamış doktora tezi) Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Erzurum 1999.

152 BOA., Y. Mtv, 32/56.

153 Mizan 1306 Ca. 29, nr. 82: Vehbi Bey’in miralaylığa terfisi; Sabah 1308 L. 7: İstanbul’a getirilen Hamidiye Alayları Reisleri’nin Trabzon’a görürülmesi ile vazifelendirilmesi; Servet 1316 S. 27, nr. 35: Yâverândan Vehbi Paşa’nın teftiş göreviyle Selanik’den Üsküb’e hareket ettiği.

154 BOA., Y. Mtv, 25/59; Tarik 1304 R. 12, nr. 1001 ve R. 16, nr. 1005: Yemen Valisi Aziz Paşa’ya menşûr götürmeye memur Yâverân’dan binbaşı Rıfat Bey’e dair haber.

155 İÜ, TY, 90964: Binbaşı Sadık Bey b. Salih. Yâverân-ı hazret-i şehriyâri. Şam’da doğmuş, 1299’da Mekteb-i Harbiye-i şâhâne’den mülâzım-ı sânilikle me’zûn olup bir müddet 5. Ordu’da görev yapmış, 1300’de mülâzım-ı evvellikle Yâverân-ı hazret-i şehriyâri silkine alınmıştır. Aynı yıl yüzbaşılığa, 1302’de kolağalığına ve 1304’de de binbaşılığa yükselmiştir. Ailesi hakkında bk. Azm/Kemikoğlu ailesi.

156 Bu seyahat için bk. Azm-zâde Sadık Paşa, Habeş Seyâhati, İstanbul 1306 ve Hayat Tarih Mecmuası, l. sayı 3 (1 Nisan 1967), s. 11-15.

157 BOA., Y. Mtv, 29/15; Tanin 1330 M. 27, s. 6: Bu politikaların sonraki yıllarda semeresi görülmetedir. Balkan ve Trablusgarb savaşları esnasında Şeyh Sünûsi bütün Afrika Müslümanlarını Hilâfet düşmanlarına (Avrupalılara) karşı savaşa hazır olmaları yolunda teşvik etmekte ve çağırıda bulunmaktaydı. Ayrıca Kurtuluş savaşına da katılmışlardır.

158 BOA., YEE, 9/451/126/14 ve Y. Mtv, 129/191.

159 İÜ, TY, 90964.

160 BOA., Y. Mtv, 272/114 ve 277/86 ve 289/53: bazı tutukluların affına dair.

161 Tahsin Paşa, aynı eser, s. 25: Bu komisyonun kuruluşunu hatalı olarak l897 sonrası olarak veriyor.

162 Askerî Salnâme 1304’de bu komisyonun bahsi geçmemekte, Askerî salnâme 1306, s. 36’da, komisyon, 6’sı müşir, 13’ü ferik, 1’i liva, 2’si miralay, 1’i kaymakam ile 1 kâtibi evvel ve 1 kâtib-i sâniden ibaretti. Girit Erkân-ı Harbiye Reisi Ferik Cevad Paşa’da komisyonun fahri üyeleri arasındadır. 1306’da Padişah’la birlikte 24 üyeden oluşan bu komisyonun üye sayısı, 1320’de yedisi fahri olmak üzre 45 kişidir. Tahsin Paşa, üye sayısının toplam 50 olduğunu kaydediyor. Bk. aynı eser, s. 25.

Devlet salnâmesi 1320. s. 100-101’de, Hey’et, Komisyon Başkanvekili ve Mısır Fevkalaade Komiseri Yâver-i ekrem müşir Gazi Ahmed Muhtar Paşa, İkinci Başkanı Yâver-i ekrem Müşir İbrahim Paşa, üyeleri, Yâverân-ı kirâm ve müşirândan Hicaz Valisi Ahmed Râtib Paşa, Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Reisvekili Edhem Paşa, Maiyyet-i seniyye Erkân-ı Harbiye Müşiri Şâkir Paşa ve Fazlı Paşa, Yâverân-ı fahrî ve Ferikândan Hasan Tahsin Paşa, Rıfat Paşa, Çiftlikân-ı Askeriye Nazırı ve Hey’et-i Baytariye Reisi Muzaffer Paşa, Basra Valis-i sabıkı Bahriye Feriği Hamdi Paşa, Yâver-i harp Muhyiddin Paşa ve Mehmed Paşa, Yâverân-ı fahri ve ferikândan Livâzımât-ı Umûmiye Dâiresi İkinci Şube Müdürü Mehmed Ali Paşa, Levâzımât-ı Umûmiye Dâiresi Reisi Ahmed Afîf Paşa, İshak Cevdet Paşa, Yanya Valisi Osman Fevzi Paşa, Dokuzuncu Nizâmiye Fırkası Kumandanı İbrahim Edhem Paşa, Mehmed Şâkir Paşa (Erkân-ı harp), Yâver-i harp Hasan Said Paşa, Rahmi Paşa, Nâsır Paşa, Hasan Rıza Paşa (Erkân-ı harp), mirlivadan Ahmed Hilmi Paşa (Erkân-ı harbiye-i bahriye), Enver Paşa, Osman Rıfat Paşa (Erkân-ı harp), Muzaffer Paşa, Yâ-

verân-ı harp’lerden Veli Paşa, yine Yâverân-ı harp ve mirâlaylardan Ahmed Halid Bey, Mustafa Bey, Kaymakamdan Behcet Bey, Ahmed Bey (Erkân-ı harp), İbrahim Bey, Binbaşı Hâlid Bey ve Osman Bey, Kolağası Yâver-i harp Mustafa Bey, Kolağası tabib Abdulkerim Sebâti Bey, Baytar yüzbaşı Fethi Bey ile Fahri üyeler Yâverân-ı fahriler’den Piyâde muallimi Müşir Kamphoevener Paşa, İtfaiye Kumandanı Ferik Szechenyi Paşa, Mekâtib-i Harbiye muallimlerinden Ferik Lokok Paşa, Ferik Seyfullah Paşa, Evveli Başkâtip Sami Bey ve Evvel-i sânisi kâtib-i sâni Hayri Bey (Ceb-i Humâyân kâtiplerinden) kuruludur.

163 BOA., Y. Mtv, 29/46.

164 BOA., Y. A. Res, 2/43. lef 2: Sekiz kâtibin görev yaptığı, dokuz üyeden kurulu bu komisyonda, yâverlerden Osman, Nuri ve Fuad Paşalar yer almaktaydı.

165 Vakit, 1300 N. 14, nr. 2770: “Şeref zuhûr eden irâde-i seniyye üzerine Erdek’e memûr ve Talî‘a vapuru hümâyunu’na râkiben azimet edenlerin esâmisidir:

Yâverân-ı hazret-i şehriyâri’den Ferik saâdetli İsmail Paşa, Kâtib-i hazret-i şehriyâri saâdetli Kâmil Beyefendi hazretleri, Yâver-i şehriyâri refetli Talat Bey, Politika memûrları’ndan refetli Said Bey”.

166 Bk. Osman Senâi, Asker Mecmuası, İstanbul 1326, I. nüsha, s. 17-21; Şark, 1324 Temmuz 10, nr. 4.

167 Sultan Abdulhamid, aynı eser, 74.

168 BOA., YA. Res, 158/173.

169 BOA., aynı yer,: Listenin varlığı ve takdiminden bahsedilmekte ise de Yâverlerin listesi çıkmamıştır; Şark gazetisi, Padişah’a sunulan Yâverân listesinden ve bunların sayısının otuza indirilmesi gerektiğinden bahsetmektedir: Bk. 1326 B. 26, nr. 4.