O‘zbekiston republikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ulug‘bek hamdamov, abdug‘opir qosimov jahon adabiyoti

“Makr va muhabbat” tragediyasi  “Bo‘ron  va  tazyiq”  drama-
turgiyasining shoh asari bo‘lib qoldi. Asarda ilk bor nemis hayoti 
chuqur va ishonarli tasvirlangan bo‘lib, unda tasvirlangan voqea 
real sharoitdan olinib, hukm surayotgan axloqiy pastkashlik, gersog 
saroyining dabdabasi va buzuqligi ko‘rsatilgan. “Makr va muhab-
bat” pyesasida bir-biriga murosasiz bo‘lgan ikki qarama-qarshi gu-
ruh vakillarining to‘qnashuvi aks ettiriladi. “Makr va muhabbat” 
tragediyasi bilan Shiller ijodining ilk, shtyurmerlik davri yakuniga 
yetdi. 1783-yildan 1787-yilgacha yozilgan “Don Karlos” fojiasi us-
tida ishlash jarayonida dramaturg bir qancha o‘zgartirishlar kiritdi. 
Asarda  isyonkorlik  ruhi  yo‘qolib,  mavjud  tuzumni  ma’rifat  yo‘li 
bilan tuzatish mumkin, degan ishonch paydo bo‘ldi. “Don Karlos” 
tragediyasidan keyin Shiller deyarli 10 yil dramatik asar yozmadi. 
80-yillarning o‘rtalarida u kam sonli she’rlar yaratdi. 
90-yillargacha  kelib,  Shiller  tarixiy  mavzuga  murojaat  qildi. 
O‘ttiz yillik urush davrini hikoya qilgan “Vallenshteyn” trilogiyasini 
(1797–1799) yozdi.
“Vilgel  Tell”  (1804)  –  Shillerning  ijodiy  yo‘lini  yakunlovchi 
drama bo‘lib, unda yozuvchi o‘zining vatani, xalqi taqdiri haqidagi 
o‘y-fikrlarini  bayon  qiladi. Asar  dramaturgning  o‘ziga  xos  poetik 
vasiyati  edi.  1803-yilning  18-avgustida  yozgan  maktubida  Shiller 
quyidagilarni bayon qiladi: “hozir “Vilgelm Tell” bilan juda band-
man... Mavzu juda qiziqarli va o‘zining xalqchilligi bilan teatrga 
juda mos”.

---

153
Dramaturg o‘zining dramasida xalq afsonalaridan foydalanib, 
xalq ichidan chiqqan Vilgelm Tell obrazi orqali xalqning ozodlik, 
milliy birlik haqidagi orzu-istaklarini va unga erishish yo‘lidagi 
mashaqqatlarini ko‘rsatib beradi.
Shillerning  “Makr  va  muhabbat”  fojiasi  1936-yili  Komil  Yas-
hin,  1939-yili  Ma’ruf  Hakim  tomonidan  o‘zbek  tiliga  tarjima  qil-
ingan,  Asqad  Muxtor  esa  1954-yili  “Qaroqchilar”  tragediyasini 
o‘zbekchalashtirgan. Har ikki asar Milliy Akademik drama teatrida 
sahnalashtirilib, zo‘r muvaffaqiyat bilan namoyish qilindi. 
1795-yilda «Kishini estetik jihatdan tarbiyalash to‘g‘risida xat-
lar» nazariy maqolasini yozadi. Uning fikricha, inson go‘zallik ta’siri 
ostida, insonparvarlar haqqoniy bo‘ladi va hayotdagi nuqsonlar bar-
taraf etiladi va aql-idrok, ozodlik, tenglik hukm suradi. 
U  yozuvchilarni  o‘z  asri  farzandi  (quli  emas)  bo‘lishiga,  o‘z 
davri  ehtiyojiga  qarab  yozishga  chaqiradi.  «Qaroqchilar»  (1781-
yil)da Graf Maksimilian fon Moorning ikki o‘g‘li Karl ( Lepsigda 
o‘qiydi) va Frans (shuhratparast) bor. Karl qarzga botib, yordam 
so‘rab  yozgan  xatlarini  Frans  qari  otasiga  buzib,  soxtalashtirib 
o‘qib  beradi,  akasiga  tuhmat  qiladi.  Graf  Karldan  voz  kechadi. 
Ilojsiz  Karl  qaroqchilar  guruhini  tuzadi(Butun  mamlakatga  dah-
shat soladi). Otasi bundan xabar topadi. Frans bir kishini yollab, 
otasiga Karlning o‘limi haqida yolg‘on xabar beradi. Hasta graf 
olamdan o‘tadi. Frans otasi o‘rnini egallaydi va saroyda adolatsi-
zlik o‘rnatadi. Begona kishi qiyofasida saroyga kelgan Karl bar-
chasidan  xabar  topadi.  Sevgan  qizi  Amaliyani  qaroqchilar  tutib 
qaroqchilar  huzuriga  keltiradi.  Ammo  Karl  sevgan  bilan  birga 
Amaliyaga  xanjar  uradi.  O‘zini  hukumat  qo‘liga  topshirmoqchi 
ekanini qaroqchilarga ma’lum qiladi. Qaroqchi Karl jamiyatni 
o‘zgartirmoqchi bo‘ladi.