O‘zbekiston republikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ulug‘bek hamdamov, abdug‘opir qosimov jahon adabiyoti

H.Hayne (1797–1856)  ijodi.  Buyuk  nemis  shoiri  va  mutafak-
kiri Hayne Dyusseldorf shahrida, yahudiy savdogar oilasida duyoga 
keldi. Shahardagi litseyni tugatgach, 1819-yildan Bonn, Gettingen 
va Berlin universitetlarida o‘qidi. Huquqshunoslik diplomini olgan 
bo‘lsa-da, bu sohada ishlamadi. Shoirning ilk she’ri Gamburg shah-
ridagi jurnalda chop etildi.
1827-yili  Haynening  ko‘p  yillik  mehnati  samarasi  bo‘lgan 
“Qo‘shiqlar kitobi” lirik she’rlar to‘plami nashrdan chiqdi. To‘plam: 
“Yoshlik iztiroblari”, “Lirik intermetsso”, “Vatanga qaytish” hamda 
ikki qismli “Shimoliy dengiz” deb nomlangan besh qismdan iborat 
asarlarni o‘z ichiga oladi.
“Yoshlik iztiroblari”da shoir ma’shuqasining bevafoligidan 
chuqur iztirobda qolgan yosh yigit obrazi orqali nemis yoshlarining 
tipik vakilini tasvirlaydi.

---

209
Ular meni qiynaydi rosa,
Qon qolmadi rangu-ro‘yimda,
Ba’zilari sevgandan bo‘lsa,
Ba’zilari dushmanligidan.
Ular og‘u qo‘shdi oshimga,
Ular qo‘shdi suvga ham zahar,
Ba’zisi do‘st, keldi qoshimga,
Ba’zilari dushmandan battar.
Lekin o‘sha dilbarki-dilbar,
Sitamidan hanuz dil nolon,
Yomonlik ham qilmadi menga,
Ham sevmadi meni hech qachon.
1830-yili shoirning ikkinchi yirik asari “Yo‘l lavhalari” ocherklar 
to‘plami bosib chiqarildi. Bu to‘plam muallifning g‘oyaviy-siyosiy 
jihatdan yetilib borayotganini ko‘rsatdi. “Yo‘l lavhalari” Germani-
yaning Ovrupa davlatlariga nisbatan hali ham qoloq, tarqoq ekanini 
ta’kidladi.
Shoir  Germaniya  bo‘ylab  qilgan  sayohatini  ocherklar  shaklida 
yozib, feodal tartiblarni keskin tanqid ostiga oladi. To‘plamda xalq 
afsonalari, mubolag‘a va romantik bo‘yoqlardan keng foydalanila-
di, Garsning go‘zal manzarasi, nemis zaminining o‘ziga xos milliy 
rang-barangligi katta mahorat bilan chizib beriladi.
1830-yili Fransiyada bo‘lib o‘tgan Iyul inqilobidan keyin Hayne 
Parijga keladi va umrining yigirma besh yilini (1831–1856) shu yerda 
o‘tkazadi. 1833-yili uning “Romantik maktab” kitobi nashrdan chiq-
di. Asar adabiyot muammolari va estetik qarashlarga bag‘ishlangan 
bo‘lib, Hayne nemis romantizmi manbalari, uning nazariyasi va 
amaliy  qo‘llanishi  masalalarini  tahlil  qiladi.  Muallifning  fikricha, 
romantiklar o‘rta asr adabiyoti an’analarini davom ettirdilar. XVIII 
va XIX asrlar nemis adabiyotini sharhlar ekan, u Shiller va Lessing 

---

210
ijodini yuqori baholadi, chunki Shiller o‘z asarlari bilan faol kurash-
ga chorlagan bo‘lsa, Lessing buyuk g‘oyalarni madh etdi, “fikrlar 
Bastiliyasini vayron qilib, erk qasrini qurishda ishtirok etdi”.
Haynening  1839–44-yillarda  yozilgan  she’rlari  “Zamonaviy 
she’rlar”(1844)  to‘plamiga  jamlandi.  “Qo‘shiqlar  kitobi”dagi 
lirik ohanglar ushbu to‘plamda jangovorlik ruhi bilan almashdi. 
Shoir o‘zining “qasoskor qo‘rg‘oshinlarini” dushmanlarining 
“qappaygan  razil  qorinlariga”  qaratdi,  xalqni  mavjud  tuzumga 
qarshi murosasiz kurashga chaqirdi (“Tashlandiq bola”, “Dok-
trina”, “To‘xta!”). “Tashlandiq bola” she’rida u prusslarning Go-
gensollern  sulolasi  vakilini  haromzoda,  pastkash,  vahshiy  deb 
ataydi: 
Gazandaning nomin aytish shart emas, -
U ablahni g‘arq qil, yo o‘tda yoq, gunoh bo‘lmas!
Tashlandiq Gogensollern umumlashma obraz bo‘lib, unda nemis 
qirollarining barcha qusurlari o‘z aksini topgan.
To‘plamga  kiritilgan  “Teskari  dunyo”  she’rida  shoir 
ironiya(kinoya)dan  ustalik  bilan  foydalanib,  xalq  dushmanlarini 
fosh etadi:
Oshpazlarni buzoqchalar pishirar,
Ayollarni govmishlar sog‘ar;
Ilmu-fan, ziyo uchun, ey voh,
Nasroniy ukkilar janggohga borar.
Haynening satirik she’rlari o‘zining aniq yo‘naltirilganligi bi-
lan ajralib turadi. “Xitoy bog‘dixoni”, “Yangi Aleksandr”, “Siyo-
siy shoir”, “Tungi qorovulga” she’rlarida nemis knyazlari, liber-
allari tanqid qilinadi. Masalan, Xitoy imperatori obrazida zamon-
doshlari pruss qiroli Fridrix Vilgelm Gogensollern IVni osongina 
tanidilar:

---

211
Isyonkor ruh yo‘qoldi butkul.
Hamma majbur qichqirar bardam:
“Bizga nechuk konstitutsiya?
Bizga kaltak, kerakdir kaltak”.
1844-yili Haynening “Germaniya. Qish ertagi” poemasi yaratildi. 
Shoirning o‘zi uni “Siyosiy-romantik” janrda yozilgan deb aytgan. 
Asarda  Germaniyaning  1848–1849-yillar  arafasidagi  vaziyati  tas-
virlanadi. Shoir ijodining yuqori cho‘qqisi bo‘lgan bu doston Vatan 
ozodligi, kelajagi haqida yozilgan. “Germaniya. Qish ertagi” chuqur 
umumlashmalar  dostoni.  Asarning  mohiyati  ikki  majoziy  obraz 
orqali ochib berilgan: birinchisi – “Jirkanch qush” pruss burguti, eski 
jamiyat ramzi bo‘lsa, ikkinchisi, shoirning doimiy hamrohi bo‘lgan 
“bolta ko‘targan odam” ya’ni, xalq ramzi. Asar chinakam xalqchillik 
ruhida yozilgan. Xalq afsonalari, tarixiy voqealar tavsifi birin-ketin 
almashib turadi. Shoir Vatani sarhadlariga qadam qo‘yar ekan, o‘z 
ona tilini eshitib ko‘zlaridan o‘t chaqnaydi, xursandchilikdan yuragi 
to‘lib-toshadi.
Doston alohida yo‘l manzaralari tasvirlangan boblardan iborat 
bo‘lsa ham, g‘oyaviy-badiiy jihatdan butun asar. Barcha fragmentlar 
asosiy qahramon – sayyoh-shoirning lirik kechinmalari va tanqidiy 
mushohadalari bilan birlashtirilgan. Asarda lirika, epos va publitsis-
tika uzviy bog‘langan, unda uchraydigan ko‘plab tabiat manzaralari 
tasviri ijtimoiy-siyosiy ma’noga ega. 
H.Hayne uzoq davom etgan kasallikdan keyin 1856-yili Parijda 
vafot etdi. Hayne she’riyatining bir qismi o‘zbek tiliga o‘girilgan. 
Oybek,  Mirtemir,  Shukrullo,  Xayriddin  Saloh, Abdulla  Sher  kabi 
shoirlarimiz o‘zbek kitobxonlarini buyuk nemis shoiri lirikasidan 
bahramand qilganlar.