O‘zbekiston republikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ulug‘bek hamdamov, abdug‘opir qosimov jahon adabiyoti

Marsel Prust(1873–1922). XX asr fransuz adabiyotining asosiy 
namoyondalari haqida so‘z ketsa, M.Prust nomi birinchilardan bo‘lib 
tilga olinadi. U jahon adabiyotiga modernistik psixologik roman jan-
rining asoschisi sifatida kirgan va XX asr dunyo adabiy jarayoniga 
sezilarli ta’sir ko‘rsatgan ijodkordir. 
28
 D.Quronov, Z.Mamajonov, M.Sheralieva. Adabiyotshunoslik lug‘ati. – T.: 
“Akademnashr”. 2010.
-
B.87.

---

226
M.Prustning  bosh  asari  –  “Boy  berilgan  vaqtni  qidirib” 
1913–1927-yillarda  chop  etilgan.  Roman  7  ta  kitobdan  (fransuz-
cha nashrda 15 jild) iborat bo‘lib, so‘nggi kitob – “Qaytarib olin-
gan vaqt” yozuvchi vafotidan keyin chop etilgan. Ushbu asargacha 
M.Prustning  novellalardan  tashkil  topgan  “Ovunchlar  va  kunlar” 
to‘plami  nashr  etilgan  edi.  Davosiz  dardga  chalinib,  hayoti  asta-
sekin tugab borayotganini sezgan ijodkor, tashqi olamdan uzilgan 
holda kun kechira boshlaydi. Kunduzi dam olib, tunda u o‘zining 
romanlari bilan mashg‘ul bo‘lar edi. “Boy berilgan vaqtni qidirib” 
1906-yilning kuzidan e’tiboran Parijda yozila boshlandi va 1912-yil-
ga kelib asarning dastlabki qoralama nusxasi tayyor bo‘ldi. Shundan 
so‘ng  1922-yilgacha  –  yozuvchi  vafotigacha  matn  ustida  ishlash, 
qayta ko‘chirish ishlari bir zum ham to‘xtatilmadi.
1918-yilda romanning ikkinchi kitobi “Qizlarning balog‘at davri” 
nashr etilgandan so‘ng, M.Prust yozuvchi sifatida shuhrat qozondi. 
Ko‘plab modernchilarning tom ma’nodagi “otasi”ga aylandi.
“Boy berilgan vaqt”da tashqi dunyo aniq reallikdan xoli tarzda 
tasvirlangan. Asarda tilga olingan mulkdor va zodagonlar hayoti real 
ko‘rinishlarda emas, balki bosh qahramon Marsel Svan tafakkuri va 
xotirasidagi ko‘rinishlar, tasavvurlar tarzida ifodalanadi. Doimiy ha-
rakatdagi tashqi olam ba’zi jihatlari bilan avtobiografik ko‘rinishga 
ega bo‘lgan bosh qahramonning “ong oqimi”da namoyon bo‘ladi. 
Voqealarning bunday tasvirlanishi asar kompozitsiyasi va uslubiga 
ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Romanda tilga olingan voqealar vaqti 
aniq tartibda emasligi, bosh qahramonning o‘tmishga murojaat 
etishi, goh ilgarilab ketishi asarning qabul qilinishini birmuncha 
murakkablashtiradi. Assotsiatsiyalar oqimi voqealarni uzviy birin-
ketinlikda qayd etishga halaqit qiladi. Muallif ataylab shunday tasvir 
uslubini tanlaydi, chunki u fikrlar tizimiga bo‘ysunadi, inson fikri 
esa tabiiy ravishda doimo o‘z yo‘nalishini o‘zgartirib turadi.
M.Prust asarida aniq sana haqida to‘xtalmasa ham, undagi voqea-
lar yarim asrdan ziyodroq muddatni, ya’ni 1840-yildan to 1915-yil-
gacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga olganligini taxmin qilishimiz mum-

---

227
kin. Romanda tilga olingan ishtirokchilar 200dan ortiq bo‘lib, asarn-
ing ingliz tilidagi nusxasi 4000 sahifadan iborat yoki bir yarim mil-
lionga  yaqin  so‘zdan  tashkil  topgan. Adib  asarida  “kashf  etilgan” 
jamiyat, taxminan XX asrning boshlariga to‘g‘ri keladi.
Romanda syujet deyarli yo‘q, chunki muallif hayot mazmunini 
voqealarda, deb bilmaydi. Yozuvchi inson hayotidagi muhim vo-
qealarga, masalan, Svanning uylanishi, o‘limi yoki Jilbertaning tur-
mushga chiqishi va boshqalarga yo‘l-yo‘lakay to‘xtaladi. Kitobxon 
uchun o‘ta muhim bo‘lib hisoblangan hodisa-qarashlar, imo-ishora-
lar birinchi planga olib chiqilgan. Asarda o‘tmishni xotirlash ongli 
tarzda ro‘y bermaydi. Bo‘lib o‘tgan voqea va holatlarni qahramonga 
his-tuyg‘ular eslatadi. Ong esa ikkinchi darajali vazifani o‘taydi. 
Xususan, pechenye ta’mi qahramon(Svan)ga bolalik yillarini yodga 
soladi. “Uzoq o‘tmishdan hech narsa qolmagan taqdirda ham, juda 
nozik, lekin yashovchan, uzoq saqlanuvchi, ma’lum hid va ta’mlar 
ko‘p vaqtgacha o‘zi haqida eslatib turadi” – deydi Prust.
Demak, Prust uchun his qilish va kechinmalar real voqealardan 
ko‘ra  muhimdir.  Bu  holat A.Bergson  ta’limotiga  xos  bo‘lib,  unga 
ko‘ra insonlar va narsalarning haqiqiy mazmuni ular haqidagi ta-
assurot orqali paydo bo‘ladi. Ushbu tamoyil impressionizm asosini 
tashkil etadi. “Boy berilgan vaqtni qidirib” romani ushbu g‘oyaning 
badiiy ifodasi sanaladi.
Marsel Prustning badiiy uslubi ham o‘ziga xos bo‘lib, yozuvchi 
ma’lum bir vaziyat, holatni tadqiq etishni o‘zining bosh vazifasi 
deb biladi. U go‘yoki ruhiy holatlarni sekinlashtirib tasvirga tush-
urganday taassurot uyg‘otadi (masalan, Odettaning tashqi portreti, 
muhabbat  tuyg‘usi  tahlili  va  boshqalar). Yozuvchining  xulosasiga 
ko‘ra, narsa, hodisa va hislarni batafsil tahlil qilinganda, ular bizning 
tasavvurlarimizdan ko‘ra boshqacha, ba’zan butunlay qarama-qarshi 
bo‘lib chiqadi.
Xullas,  real  borliq  Prustning  fikricha,  boy  berilgan  muhlatdir. 
Haqiqiy hayot tushda, shirin orzu-istaklarda va xayolot olamidagina 
mujassamlashgan.

---

228
Fransuz  va  boshqa  G‘arb  adiblari  Marsel  Irust  ijodiga  yuksak 
baho berganlar. Andre Morua “Boy berilgan vaqtni qidirib”ni faqat 
san’at yordamida qaytarish mumkin bo‘lgan vaqt haqidagi doston” 
– deb atagan.