O‘zbekiston republikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ulug‘bek hamdamov, abdug‘opir qosimov jahon adabiyoti

Alber Kamyu(1913–1960) va absurd falsafasi. Atoqli adib, pub-
litsist va faylasuf bo‘lgan Alber Kamyu hayoti va ijodiga qiziqish 
doimo yuqori bo‘lgan.
A.Kamyu  1913-yilning  7-noyabrida  Jazoirning  uncha  katta 
bo‘lmagan Mondovi shaharchasida, qishloq xo‘jaligi ishchisi oila-
sida dunyoga keldi. Otasi Lyusen Kamyu Birinchi jahon urushida 
halok bo‘lgan. 1924-yili Belkurdagi boshlang‘ich maktabni tugat-
gan Alber litseyga o‘qishga kiradi. Litseyni tugatgach, mahalliy uni-
versitetning falsafa-tarix fakultetiga o‘qishga kiradi. 
U  1935-yilda  tashkil  etilgan  ko‘chma  Mehnat  teatrini  tashkil 
etilishiga bosh-qosh bo‘ldi. Bu yerda Kamyuning aktyorlik va re-
jissyorlik iqtidori namoyon bo‘ldi. 30-yillarning oxirlarida “Ekip” 
teatr truppasi bilan butun Jazoirni kezib chiqadi. U sahnada rollar 
ijro etish bilan birga badiiy ijod bilan shug‘ullanishni ham davom 
ettirdi. “Jazoir Respublikasi” gazetasida muxbir va muharrir vazi-
falarida ham ishladi, bir necha esse, onasi, buvisi va bobosi haqi-
dagi xotiralardan tarkib topgan ilk kitobi “Ichki tomon va qiyofa” 
bosilib chiqdi, “Kaligula” pyesasining dastlabki chizgilari, ilk nas-
riy to‘plamlar paydo bo‘ldi, “Saodatli o‘lim” romani yozildi, lekin 
nashrga berilmadi. Bu davrda “Sizif haqida asotir” falsafiy essesi us-
tida ish boshlandi. 1938-yilda ikkinchi kitobi – “Nikoh” bosmadan 
chiqqach, 1940-yildan Parijda yashay boshladi. O‘sha yilning yo-
zida  “G‘aroyib  urush”  Fransiyaning  mag‘lubiyati  bilan  tugagach, 
Kamyu  Lionga  va  u  yerdan  Jazoirga  keladi.  Bir  qancha  muddat 
33
  Анвар  Шер.  Жан-Поль  Сартр  ва  бадиий  ижод  эстетикаси//  Жаҳон 
адабиёти. 2014 й. №4. -б. 18
9–1
93.

---

244
o‘qituvchilik bilan shug‘ullanadi. 1942-yili Kamyu Fransiyaga qay-
tadi Qarshilik harakatining “Komba” deb ataluvchi guruhiga a’zo 
bo‘ladi. 1944-yilda “Anglashilmovchilik”, 1945-yilda esa “Kaligu-
la” asarlari sahnalashtirildi.
Urush  yillarida  yaratilgan  asarlaridan  ikkitasi  –  “Begona”  va 
“Sizif  haqida  asotir”  yozuvchiga  katta  shuhrat  keltirdi.  1947-yil-
da  nashr  etilgan  “Vabo”  romani  muallif  nomini  yanada  mashhur 
qildi.  50-yillarning  o‘rtalari  va  oxirida  Kamyu  yana  teatrga  qay-
tib,  o‘zining  hamda  boshqa  mualliflar  (Dostoevskiy,  Folkner)ning 
asarlarini sahnalashtirdi. 1951-yilda nashr etilgan “Isyonkor odam” 
pamfleti  Kamyuning  bu  turdagi  so‘nggi  yirik  asari  edi.  1957-yili 
Nobel mukofoti berilishi bilan qilingan ma’ruzasi mashhur bo‘ldi. 
O‘zining  bunday  yuksak  mukofotga  loyiq  deb  topilganini  bilgan 
44-yoshli adib: “... Men sarosimaga tushdim, ichimda bir hayajon 
uyg‘ondi.O‘zimni tinchlantirish uchun menga bunchalik saxiylik 
qilgan qismat bilan hisob-kitob qilishga to‘g‘ri keldi. Va men o‘z 
xizmatlarim bilangina unga loyiqman, deb hisoblay olmaganimdan, 
butun hayotim davomida turli vaziyatlarda madad bergan bir narsa-
ga tayandim. Bu – san’at va yozuvchining roli haqidagi tasavvurim 
edi...”, – degan edi.
1960-yilning 4-yanvarida Rojdestvo bayramini o‘tkazib Parijga 
qaytayotgan Kamyu o‘z mashinasida avtohalokatga uchrab halok 
bo‘ladi.  U  bu  davrda  “Birinchi  odam”  romani  ustida  ishlayotgan 
edi. Asar yozuvchining o‘limidan o‘ttiz to‘rt yil keyin chop etildi va 
katta shuhrat qozondiki, adabiyotshunoslar Kamyuning hayotligida 
e’lon qilingan bironta asari bu qadar mashhur bo‘lmaganini e’tirof 
etishdi.
Kamyu  falsafiy  qarashlarining  tadriji  tarixiy  sharoit  bi-
lan bog‘liqdir. Muallifning o‘zi ham asarlarining ikki turkumga 
bo‘linishi  haqida  gapiradi.  Dastlabki  –  absurd  mavzusiga  “Sizif 
haqida asotir” essesi, “Begona” qissasi va “Kaligula” pyesasi kiradi. 
Isyon mavzusiga esa “Isyonkor odam” essesi va “Vabo” romanini 
kiritish mumkin.

---

245
A.Kamyuning  “Sizif  haqida  asotir”  asarida  absurd  tushunchasi 
ekzistensializmning  asosiy  tamoyili  ekanligi  tadqiq  etilgan.  Adib 
inson hayotining be’mani ekanligini Sizifning afsonaviy obrazi 
orqali gavdalantiradi. Makkorligi uchun narigi dunyoda abadiy 
jazoga hukm etilgan Sizif ulkan xarsangtoshni tog‘ cho‘qqisiga olib 
chiqdim, degan chog‘da tosh pastga qulaydi va bu harakat to‘xtovsiz 
takrorlana beradi. Inson bunday absurdga chiday olmay “isyon” 
ko‘taradi. Ana shundan beri vaqti-vaqti bilan “isyonlar” ko‘tarilib, 
ulardan inson o‘zining Sizifga xos ahvolidan qutulish uchun stixi-
yali ravishda najot izlaydi. Yoki borliqning absurd mohiyati insonni 
hayotdagi hatti-harakatini belgilash, ya’ni absurdga bo‘yin egish 
yoki u bilan kelishmay yashashni taqozo etadi.
“Begona”  qissasining  qahramoni  Merso  taqdirdan  ro‘shnolik 
ko‘rmaydi. U ishdan haydalmaydi, boshliqdan dashnom eshitmay-
di,  hamkasblari  bilan  sen-menga  bormagan.  Lekin  jamiyat  o‘ziga 
o‘xshamagani, hamma rioya qilib kelgan axloq normalariga uyg‘un 
harakat qilmagani uchun Mersoni begona deb biladi. U ikkita arabni 
affekt holatida otib o‘ldirgani uchun emas, balki onasining o‘limi 
kuni yig‘lamagani, shu kuni eski tanishi – Mari degan qiz bilan birga 
bo‘lgani uchun sud qilinayotgandek ko‘rinadi. Sudda uning qalbi 
jinoyatchi deb topiladi va jazo og‘ir ko‘rinish oladi – o‘lim. 
“Begona”da umrning bebaqoligi, har qanday inson qismatining 
omonatligi haqidagi badiiy haqiqat mavjud. Mana shu “fazilati” uc-
hun ham ba’zilar uni yoqtirmaydi”
34
.
Mersoning ziddiyatli qalbini tushunish uchun unga barcha li-
boslarni yechib, inson o‘laroq yaqinlashish kerak. Savol tug‘iladi: 
madaniy,  axloqiy  va  diniy  qadriyatlarsiz  inson  insonmi?  Insonga 
yaqinlashar ekanmiz, qadriyatlarni bosh mezon qilib olamiz, ularga 
suyanamiz. Mana shu ma’noda Merso hech qanday qadriyatga orqa 
qilmaydi. Libos kiymaydi. 
Birinchi turkumga kirgan “Begona” qissasidagi bosh qahramon 
tabiati va ruhiyatining tasviri nafaqat fransuz adabiyoti, balki jahon 
34
  Ermatov  H.  Nobel  mukofoti  sovrindorlari.  –  T.:  G‘.G‘ulom  nomidagi 
nashriyot-matbaa ijodiy uyi. 2011-y.

---

246
adabiyotidagi ko‘plab asarlardan butunlay farq qiladi. Yozuvchi bir 
qarashda bemehr, loqayd va odam o‘ldirgan jinoyatchi yigit Mersoni 
qoralash yo‘lini tutmaydi. Aksincha, uni inson sifatida kashf etish, 
tushunish va anglab yetishga harakat qiladi.
Biz ko‘pincha badiiy qahramon tahlilida asosiy mezon qilib olga-
nimiz singari Mersoni muhit, jamiyat, siyosat bilan bog‘liq bo‘lgan 
ijtimoiy hodisa sifatida qabul qilishimiz mumkin emas. U doimo 
haqiqatdan qochib, ikkiyuzlamachilik asosida yashashga asoslangan 
insonlar jamiyati uchun begona. Kamyuning o‘zi ta’kidlaganidek, 
“uni atrofdagilar o‘yiniga qo‘shilmagani uchun jazolashadi... U 
yolg‘on gapirishdan bosh tortadi... jamiyat esa bundan o‘zini xavf 
ostida qolganday sezadi”
35
.  Bema’ni,  absurd  dunyoda  yashashga 
mahkum insonni ilohiy xususiyatlar sohibi bo‘lgan g‘aroyib mavju-
dot sifatida tushunib yetishga intilish ekzistensializm adabiyoti va-
killarining asosiy vazifalaridan biri edi.
A.Kamyuning o‘zi “faylasuf bo‘lishni istasang romanlar yozish 
kerak” degan fikrni qayd etadi. Shundan bo‘lsa kerak, uning uchun 
badiiy  asarlar  va  ulardagi  qahramonlar  falsafiy  qarashlarni  bayon 
etishda muhim vosita sanalgan. Masalan, “Vabo” romanining asosiy 
qahramonlari muallif shaxsining ba’zi qirralarini namoyon etishi 
barobarida Kamyu falsafiy dunyoqarashini ham aks ettiradi. “Sizif 
haqida  asotir”dagi  absurd  olam  muhitida  keyinchalik  “Begona”, 
“Anglashilmovchilik”, “Kaligula” singari qissa va pyesalarning qa-
hramonlari ham yashaydilar. 
“Vabo”  romani  Kamyu  Qarshilik  harakatiga  a’zo  bo‘lgan  va 
“Komba”  gazetasiga  muharrirlik  qilgan  paytida  yozila  boshlagan 
va 1947-yilda chop etilgan. Asar ustida ishlayotib adib kundaligiga 
shunday deb yozadi: “Vabo” yordamida u tarqalgan paytda biz za-
harlangan atmosfera va ayriliqdan qattiq azob chekkanligimizni ay-
tmoqchimiz. Shu bilan birga men bu izohni borliqqa bir butun qilib 
kengaytirmoqchiman”. Vabo nafaqat kasallik – yovuz kuch, ayovsiz 
35
 Великовский С. Проклятые вопросы Камю.  Камю А. Избранное. – 
М.: Правда, 1990.

---

247
qamchi va nafaqat urush, shuningdek, jamiyat va gunohsiz bolalarn-
ing o‘limidir. Vabo moslashuvchan bo‘lib, uning mikroblari hamma 
joyga in quradi. Har bir ehtiyotsiz qadamlarni poylab turadi. Vabo 
falokat – sukunatda jim turadi, ba’zan esa portlab ketadi, lekin hech 
qachon yo‘qolib ketmaydi. Shunday kun keladiki, u odamlarni g‘am-
anduhga ko‘mib, shahardagi barcha kalamushlarni uyg‘otib, ularni 
osoyishta shaharning ko‘chalarini o‘pirib tashlashga jo‘natadi. 
Kamyuning asaridagi voqealar ham xuddi shu tarzda boshlanadi. 
Doktor Rie yashaydigan Oran shahriga o‘lat epidemiyasi tarqaydi. 
Shahardan chiqish va unga kirish ta’qiqlab qo‘yiladi. Shahar ahli, 
uning mehmonlari bunday ayriliqdan tushkunlikka tushib umidsiz 
ahvolda qolishadi. Shahar qabristonlari son-sanoqsiz qurbonlarga 
to‘lib  toshadi.  Aholi  ehtiyotkorlikdan  tinkasi  qurib  bir-birlariga 
shubha  bilan  nigoh  tashlaydilar.  Butun  shahar  aholisi  kelajakka 
umidsizlik bilan qaray boshlaydi. Asar qahramoni doktor Riening 
aytishicha:  “Vaboni  tushunish  –  bu  uni  qabul  qilish  degani  emas. 
Uni tushunish uchun telba yoki ko‘r, sodda qilib aytganda, ahmoq 
bo‘lish kerak. Ming afsuski, vabo bilan kelishishga to‘g‘ri keladi”.
Umuman, asarda insonning yolg‘izligi haqidagi fikr oldinga su-
riladi. Inson atrof-muhitga qarama-qarshi qo‘yiladi, lekin u tashqi 
muhit doirasidan chiqib keta olmaydi, dunyoni anglab yetishda oji-
zlik qiladi.
Kamyu o‘zining har bir asarida inson va uning hayotdagi o‘rni, 
o‘limning haq ekanligi, hayotning mazmuni haqida fikr yuritadi va 
ana shu savollarga javob izlaydi. Amerikalik tadqiqotchi Syuzan Zon-
tag: “Kamyuning asarlarida asosiy o‘rin bosh qahramonlar hayotiga 
emas, balki gunohkorlik va begunohlik masalalariga bag‘ishlangan. 
Uning ijodi yuksak san’ati yoki chuqur ma’nosi bilangina emas, 
balki mutlaqo boshqa tomondan, ya’ni axloqiy go‘zalligi bilan ham 
ajralib turadi”
36
, – deya ta’rif beradi.
Alber  Kamyuning  merosi  XX  asr  adabiyotining  takrorlanmas 
sahifalaridan sanaladi. Yana bir fransuz gumanist adibi Antuan de 
36
  Ermatov  H.  Nobel  mukofoti  sovrindorlari.  –  T.:  G‘.G‘ulom  nomidagi 
nashriyot-matbaa ijodiy uyi. 2011-y.

---

248