O‘zbekiston republikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi ulug‘bek hamdamov, abdug‘opir qosimov jahon adabiyoti

Lyudovik XIV (1643–1715) zamonasida absolyutizm mustahka-
mlanadi. Anarxiyaga  chek  qo‘yish,  juz’iy  narsalarni  umumiylikka 
bo‘ysundirish absolyutizm himoyachilari ilgari surgan muhim ma-
salalardandir. Siyosatdagi singari adabiyotda ham qatiqqo‘llik bilan 
ish tutiladi. Barcha ijodiy jarayonlar ma’lum qoidaga itoat ettiriladi. 
Klassitsizm yozuvchilari absolyut hokimiyat mamlakat milliy 
birligi manfaatlariga mos keladi, deb uni mustahkamlash g‘oyasini 
qo‘llaydilar. Ular qirollik siyosati bilan hisoblashishga majbur 
bo‘lganliklaridan qisman saroyga bog‘liq ham edilar. Lekin bulardan 
qat’iy nazar, ular ijodida davlat manfaatlarini ko‘zlash hamma vaqt 
birinchi o‘rinda turadi. Shuning uchun klassitsizm nazariyachilari 
va yozuvchilari mamlakat xalqi ruhini aks ettiruvchi adabiyot yarat-
ishga intiladilar. Bu badiiy ijodning shakllanishida davrning ilg‘or 
ratsionalistik falsafasi, xususan, Dekartning “haqiqatini anglash 
uchun yagona mezon aql-idrokdir”, degan qarashlari katta ta’sir 
ko‘rsatadi. Shunga binoan, ular idrokni san’atga ham to‘g‘ri yo‘l 
belgilab beruvchi birdan-bir mezon deb hisoblab, uni his-tuyg‘uga 
qarshi qo‘yadilar. 
Fransiyada  klassitsizm  adabiy  yo‘nalish  sifatida  to‘la  qaror 
topib,  adabiy  jarayonda  yyyetakchi  mavqe  egallagan  bo‘lib,  fran-
suz  klassitsizmi  Ovrupa  dagi  boshqa  xalqlar  adabiyotlariga  jiddiy 
ta’sir ko‘rsatgan. Fransiyada klassitsizm madaniyatining gullab-yas-
hnashiga asos bo‘lgan qator omillar mavjud edi. Klassitsizm dav-
lat va millat manfaatlariga to‘la mos edi. Mazkur sharoitda klassit-
sizm hukumat tan olgan rasmiy va chin ma’noda yyyetakchi badiiy 
metod  bo‘lib  qoldi.  Fransuz  klassitsizmining  gullab-yashnashiga 
asos bo‘lgan yana bir muhim omil Dekart ta’limoti bo‘lib, u XVII 
asr fransuz falsafiy tafakkurining cho‘qqisi hisoblanadi. Dekart fal-
safada ratsionalizm oqimining asoschisi, unga ko‘ra, haqiqatning 
bosh mezoni va manbai ongdir. Ya’ni Dekart haqiqat manbai bor-
21
  Quronov D, Mamajonov Z, Sheralieva M. Adabiyotshunoslik lug‘ati. –  
Toshkent: Akademnashr, 2010. 
-
B.136.

---

128
liqda yoki tajribada emas, balki tafakkur qurilmalarida deb biladi. 
Shundan kelib chiqqan holda klassitsizmning asosiy tamoyillari bel-
gilanadi. Ularga ko‘ra, san’at aql tomonidan qat’iy tartibga solinishi 
kerak, badiiy asar aqlga muvofiq va aniq tahlilga imkon beradigan 
tarzda qurilishi lozim, san’at asarining kuchi tafakkur qudrati va 
mantig‘i bilan belgilanadi. 
Olamga xos muayyan qonuniyat asosidagi tartibot san’atda ham 
bo‘lishi lozim deb bilgan klassitsizm nazariyotchilari badiiy ijodda 
belgilangan qoidalarga og‘ishmay amal qilishni talab etadi. 
Klassitsizm yozuvchilari mutlaq hokimiyat mamlakat milliy 
birligi manfaatlariga mos keladi deb, uni mustahkamlash g‘oyasini 
qo‘llaydilar.
Ular mualliflar tabiatga taqlid qilish kerak degan prinsipni ilgari 
surdilar.  Lekin  voqelikni  «qo‘pol»  tomonlariga  emas,  balki  faqat 
go‘zal tabiatga taqlid qilishga chaqiradi. Klassitsizmda qahramonlar 
xarakteri umumiy va biryoqlamadir.
Klassitsizm  nazariyasi  bo‘yicha  butun  adabiy  janrlar  «yuksak» 
(tragediya, epos, qasida) va «tuban» (komediya, satira, epigramma) 
janrlarga bo‘linadi. 
«Yuksak» janrlarda dav lat ishlari, qirol va hukmron tabaqa va-
killarining harakatlari tantanali uslubda tasvirlanishi kerak. «Tuban» 
janrlarda esa uchinchi toifa vakillarining kundalik turmushi kulgili 
manzaralarda aks ettirilishi lozim. Klassitsist yozuvchilar asar tilin-
ing aniq, obrazlarning ratsional, kompozitsiyasining pishiq, uslub-
ning qo‘pol iboralardan holi bo‘lishiga katta e’tibor beradilar. Biroq 
go‘zallikni idrok qilishda yagona mezon sifatida iste’dodga ortiqcha 
baho beradilar. Qahramonlarning oldindan belgilab qo‘yilgan sxema 
va logik qonunlarga ko‘ra «yaxshi» va «yomon»ga ajratilishi nati-
jasida xarakterlarning hayotiyligi chegaralab qo‘yilgan.
Klassitsizmda muhim o‘rin egallagan drama janrida 3 birlik qo-
nuniga rioya etish talab etiladi:
1) zamon (voqea bir kunda bo‘lishi kerak) birligi; 
2) makon (hodisalar bir joy, bir binoda bo‘lishi kerak) birligi;

---

129
3) harakat (yagona syujet yo‘li) birligi.
Klassitsizm antik adabiyotga taqlid qilish asosida kelib chiqqan 
yo‘nalish hisoblanadi. “Gumanistlar qadimgi grek va Rim madani-
yatini o‘rganish va uning ilg‘or g‘oyalarini targ‘ib etishda jiddiy ish 
qildilar. Biroq ularning antik san’at haqidagi nazariyalarida bir qa-
tor  nuqsonlar  mavjud  edi.  Bunga  sabab  o‘rta  asrlar  adabiyotidagi 
milliy xususiyatlarni e’tiborga olmaslikdir. Shuning uchun klass-
itsizm  Fransiyadan  boshqa  mamlakatlarda  o‘z  rivoji  uchun  zamin 
topolmadi”
22
.
Klassitsist yozuvchilar Rim va grek san’atining yuqori bosq-
ichiga ko‘tarilgan davrda yaratilgan asarlariga ergashib, o‘sha davr 
adabiyotining namunalari va qoidalarini o‘zgarmas, hamma davr 
uchun bir xilda xizmat qiluvchi va o‘rnak bo‘luvchi ijoddan iborat, 
deb ulug‘lab, ularning nazariy qarashlari va amaliy yutuqlarini qa-
bul qildilar. Biroq, mavhum g‘oyalarni ideallashtirish, davrning real 
hayotidan uzoqlashib, xalq turmushidan ajralib qolish, janrlarni qat-
tiq logik qonunlarga bo‘ysundirish klassitsizm adabiyotini cheklab 
qo‘ygan edi.