O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi f. I. Xaydarov n. I. Xalilova

Hayvonlarning intellektual harakatlari . 
Aql (intellektual) bosqichi
hayvonlarning deyarli murakkab faoliyati bilan 
tavsiflanib, u aks ettirishning murakkab turidir. "Hayvonlarning borliqni psixik aks 

---

31 
etish usuli intellektual faoliyatga o’tishida alohida narsalargina emas, balki 
ularning munosabatlarini aks ettirish ham vujudga keladi. Hayvonlar rivoj-
lanishning bu bosqichida, narsalar orasidagi bog’lanishlarni aks ettira oladilar.
Nemis zoopsixologi V.Kyolerning tadqiqotlarida maymunlarga yetib 
bo’lmaydigan joyga xo’rak qo’yiladi. Xo’rakdan yaqinroq, lekin bevosita yetib 
bo’lmaydigan joyga uzun tayoq qo’yiladi. Bu tayoqqa yetishish uchun qafasda 
qisqa tayoqcha bilan xo’rakni olib bo’lmaydi. Maymun esa birinchi bosqichda 
qisqa tayoq bilan uzun tayoqni oladi. Ikkinchi bosqichda esa uzun tayoq orqali 
xo’rakni olishga muvaffaq bo’ladi. 
A.N.Leontevning fikricha, muvaffaqiyatsiz harakatlardan so’ng to’satdan 
javobni topishi aqliy xatti-harakatlarning yana xususiyatidir. Bu hodisa V.Kyoler 
tomonidan "insayt"-ravshanlashish deb atalgan. 
Aqliy xatti-harakat boshqa ikki xususiyati mavjud bo’lib, bu topilgan 
muammoning yechimini tez eslab qolish va shu bilan shakllangan operasiyalarni 
bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga o’tkaza olishdir.
Hayvonot 
olamining 
yuksak 
bosqichidagi 
vakillari 
(quruqlikda 
yashovchilardan, xususan, odamsimon maymunlar, dengiz hayvonlaridan delfinlar) 
instinkt, ko’nikmalarni egallashdan tashqari yana murakkab harakatlarni bajara 
oladi, hayvonlarning bunday xatti-harakatlarini intellektual harakatlar desa bo’ladi. 
Intellektual xatti-harakatlar hayvonning ancha yuksak shakldagi psixik faoliyati 
bilan bog’liq bo’lib, u tug’ma instinktlar va hayotda hosil qilingan ko’nikmalar 
hayvonning yashash sharoiti talablariga javob bera olmagan taqdirda yuzaga 
keladi. Yuksak taraqqiy qilgan hayvonlar ular uchun ma'lum muammolar bilan bir 
qatorda yangi bo’lgan narsani ham hal qila oladilar. Masalan, tajriba o’tkazilgan 
asbob ikkita bo’sh naychadan iborat edi. Naychadan bittasiga qarg’aning ko’z 
o’ngida inga bog’langan xo’rak bir parcha go’sht joylashtirildi. Qarg’a xo’rakning
naycha ichiga kirib ketganini ko’radi. Qarg’a shu zahotiyoq ikkinchi naychaning 
oxiriga sakrab boradi va xo’rakning paydo bo’lishini kutib turadi. Shuningdek, 
maymunlarda o’tkazilgan tadqiqot ham bunga yaqqol misoldir. Qafasning shipiga 
banan osib, qafas ichiga ikki - uchta yashik yoki bir ikkita qamishli tayoqcha 
qo’yadilar. Maymun qafas ichiga kirishi bilan mevani olmoqchi bo’ladi, ammo 
bo’yi yetmaydi. Maymun tevarak-atrofiga ko’z yugurtirib, yerda yotgan qamishni 
ko’radi, va bu qamish bilan mevani qoqib tushirishga harakat qiladi. Lekin unda 
ham bo’yi yetmaganidan so’ng qamishlarni olib, bir necha vaqt ular bilan turlicha 
harakatlarni qilib ko’rib, ular bir-birini ichig kirib, uzunlashadi, keyin maymun 
bananni qoqib tushiradi. Yoki yerda yotgan yashikni ustma-ust qo’yib uni 
mevaning tagiga surib keltiradi va ustiga chiqib mevani olmoqchi bo’ladi, ammo 
bo’yi yetmaydi. Shunda maymun yerda yotgan boshqa yashiklarni ustma-ust 
qo’yib, narvon qiladi va ularning ustiga chiqib mevani olib yeydi.
Kishi ko’ziga maymunlar nechog’li aqlli hayvon bo’lib tuyulmasin, ammo 
ularning tafakkuri nihoyatda tordir. Bu fikrni isbotlash uchun shunday bir tajriba 
o’tkazilgan. Yashik qo’yilgan meva oldiga spirt lampasi yoqib, yonib turgan spirt 
lampasining tepasiga suvli - jo’mrakli bak va stakan qo’yiladi. Mevani olish uchun 
maymun avval olovni o’chirish kerak bo’ladi. Bir odam olovni o’chirib, ovqat 
olish yo’lini maymunga ko’rsatadi, maymun bakdagi suvdan krujkaga quyib 

---

32 
olovga sepadi va so’ng mevani olib yeydi. Keyinchalik suv to’ldirilgan bak boshqa 
stolga ko’chiriladi. Maymun bir stoldan, ikkinchisiga o’tish uchun uzun ko’prik 
yasab ko’prik orqali boshqasiga o’tgan va bakdan krujkaga suv to’ldirib yana 
org’asiga qaytgan, nihoyat olovni o’chirib, mevani olib yegan. Aynan maymun 
atrofida suv turib bundan foydalanmagani qiziqdir. Bu maymunda umumlashtirish 
xususiyati yo’qligidan dalolat beradi, ya'ni har qanday suv olovni o’chira olishini 
maymun mutloqo tushunmaydi, u o’zi ko’rgan ishini, ya'ni bakdan olingan suv 
bilan olovni o’chirishnigina qila oladi, xolos. Bulardan ma'lumki, aqlni ishlatish 
bilan biror bir masalani hal qilishda maymun masalani yechishni barcha zarur 
shartlarini ko’ra olmaydi, ulardan faqat ayrimlarinigina fahmlaydi, xolos. 
Maymunlarning intellektual harakatlari har qanday harakatlarni sinab ko’rish 
jarayonida aniq amaliy tafakkur tarzida sodir bo’ladi. Taqlidchanlik - maymunlar 
hulq-atvorining xarakterli xususiyatidir. Masalan, maymun supurgi bilan polni 
supuradi va "lattani ho’llab siqadi", "polni artadi", "yuvadi". Odatda, maymunlar 
harakatning natijasiga emas, balki harakatning o’ziga taqlid qiladilar. Maymun 
polni supurar ekan, axlatni bir joydan ikkinchi joyga ko’chirib yuraveradi-yu, lekin 
axlatni poldan tozalab ola bilmaydi. 
Shunday tadqiqot o’tkazilgan uyga bo’sh chelak va quruq latta qo’yilgan. 
Maymun latta bilan polni artadi va har safar u lattani chelakka tushurib aylantirib 
siqadi, bu ishni maymun farrosh qilgani kabi bajaradi. Shuningdek, maymun qalam 
bilan daftarga "yozadi" (chiziqlar chizadi) va unga diqqat bilan qaraydi. 
Maymunga qalam o’rniga tayoqcha berilsa, qam u "yozishni" davom ettiradi. 
Intellektual harakatning natijasiga taqlid qilish maymunlarda uchramaydi. 
Amerikalik olimlar