O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi f. I. Xaydarov n. I. Xalilova

Intellektual xatti-harakatlar 
Hayvonlarning ko’pincha yashirin imkoniyati sifatida qolib ketadi. 
Jumladan, rus psixologi N.N.Ladigina -Kots (1889-1963) ning tajribalarida Paris 
degan shimpanze ichiga xo’rak solingan naychani olishi bilanoq naychaning ichiga 
kiritish uchun yaroqli bo’lgan, ishlatishga qulay qurolni tanlashga tushardi. Bunda 
Paris turli belgilarni-narsalarning shakli, uzunligi, kengligi, qalinligini ajrata 
bilardi. Agar mos keladigan narsa topilmasa Paris yonida yotgan daraxt 
shoxlaridan yon shoxlarini yulib olar, enli taxtadan payraxalar ajratib chiqar, 
buklangan simlarni to’g’irlar, xullas maymunlar "qurol" yashar edi.
Biroq yuksak taraqqiy etgan maymunlardan "qurol yasash" faoliya-tining 
ahamiyatini oshirib yuborish yaramaydi. E.G.Vasuro, N.NLadigina-Kotslar 
o’tkazgan tajribalaridan ma'lumki, shimpanzelar aynan bir xildagi vaziyatda, ya'ni 
maqsadga erishish uchun ikkita tayoqni birlashtirish zarur bo’lgan paytda o’zlarini 
yo’qotib qo’yishadi. Buni quyidagicha izohlash mumkin, ya'ni shoxlarni g’ajish, 
payraxalarni ajratish maymunning tabiatda bajaradigan harakatlaridir. Lekin 
maymunlar tabiiy sharoitlarda tayoqlarni bir-biriga ulab ish ko’rmaydi. 
Psixikaning muhit va a'zolar tuzilishiga bog’liqligi 
Muhit sharoiti jihatidan nihoyat darajada har xil ekan, bu hol 
organizmlarning differensiallanishiga olib kelgan. Barcha tirik organizmlar mavjud 
sharoitga moslashadi. O’z-o’zini boshqarish oddiy ta'sirlanuvchanlikdan boshlanib, 
o’zining yuksak taraqqiyotiga erishadi. 
Aks ettirish usuli qanchalik yuksak bo’lsa, mazkur turdagi hayvon 
muhitning bevosita ta'siridan shunchalik ozod bo’ladi. Muhitdagi haroratning 
o’zgarishi bilan organizmdagi kimyoviy reaksiyalar tezligi ham o’zgaradi, harorat 
ko’tarilsa, reaksiya tezligi oshadi, harorat pasaysa reaksiya tezligi kamayadi. 
Bordi-yu harorat juda oshib yoki juda tushib ketsa: bir hujayrali organizm halok 
bo’ladi. Yuksak taraqqiy etgan hayvonlar esa sharoit o’zgarishi bilan bir joydan 
ikkinchi joyga ko’chishga majbur bo’ladi. Masalan: kemiruvchilar yerni chuqur 
kavlab ichkariga kirib ketadi. Bunda instinkt ta'sir qiladi. Yozning issiq kunida fil 
o’ziga suv sepib turadi.

---

34 
Hayvonlar taraqqiyotining har qanday darajasida ham muhitga bo’lgan 
bog’liqlikdan batamom qutula olmaydi.
Muhit
tirik organizmning yashash 
sharoiti, tirik organizmlar hayotini belgilovchi omildir.
Aks ettirishning adekvat (mos) bo’lishi, avvalo psixikaning moddiy asosi, 
sezgi a'zolari va asab tizimining tuzilishiga bog’liqdir. Reseptor ma'lum bir turdagi 
qo’zg’atuvchilar ta'siriga qanchalik to’g’ri reaksiya qilsa, organizmning reaksiyasi 
ham shunchalik adekvat, ya'ni mos bo’ladi.
Reseptorlarning taraqqiyoti ma'lum darajada biron tipdagi asab tizimi 
taraqqiyoti bilan bog’liq. Sezgi a'zolari va asab tizimi taraqqiyoti darajasi muqarrar 
ravishda psixik aks ettirish darajasini belgilaydi. To’rsimon asab tizimiga ega 
bo’lgan hayvonlar asosan tashqi ta'sirotlarga tug’ma ravishda javob qaytaradilar. 
Vaqtli aloqalar ularda qiyinchilik bilan yuzaga keladi va yomon saqlanadi. 
Taraqqiyotning navbatdagi pog’onasida asab tizimida bir qator sifat 
o’zgarishlar yuzaga keladi. Tuguncha shaklidagi nerv hujayralari asab tizimining 
ko’proq miqdordagi qo’zg’atuvchilarni qabul qilish va qayta ishlash imkoniyatini 
beradi. Chunki bunday asab tizimi uchun muhit qandaydir o’zgarmaydigan doimiy 
narsa emas.