O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi r. S. Razikov

2. 2. Meteorologik sharoitlarning inson organizmiga ta’siri 
Organizmda issiqlik hosil boʻlishini va tashqi muhitga issiq-
lik oʻtkazilishini tartibga solish orqali inson tanasining doimiy 
haroratini saqlab turish termoregulyatsiya deb ataladi.
Tana tomonidan issiqlikning tashqi muhitga oʻtishi uchta 
usulda sodir boʻlishi mumkin: konveksiya, radiatsiya va ter-
ning bugʻlanishi.
Konveksiya orqali issiqlik uzatish 25-30%, nurlanish - 45% 
va bugʻlanish - 20-25% ni tashkil qiladi. Tananing tashqi muhit-
ga issiqlik uzatishi haroratga, organizm tomonidan ajratilgan ter 
miqdoriga, bajarilgan ishning ogʻirligiga va insonning jismoniy 
holatiga bogʻliq.

---

33 
Gigiena shuni koʻrsatdiki, dam olayotgan odam kuniga tax-
minan 1700 kkal, yengil ishlarni bajarganda - 2500, oʻrtacha 
ogʻirlikdagi ishda - 4000, ogʻir jismoniy ishlarni bajarganda - 
6000, juda ogʻir ish bilan esa - 8000 issiqlik yoʻqotadi.
Issiqlikning chiqishi asosan teri orqali (95% gacha) va kam-
roq darajada oʻpka orqali sodir boʻladi. Konveksiya orqali issiq-
lik uzatish 30°C gacha boʻlgan havo haroratida va 30°C dan 
yuqori haroratlarda ter orqali chiqishi tufayli sodir boʻladi.
Ter bilan birga organizm 1% gacha mineral tuzlarni ham 
yoʻqotadi. Harorati 30°C boʻlgan xonada ogʻir jismoniy ishlarni 
bajarishda tananing suyuqlik yoʻqotilishi smenada 10-12 litrga 
etadi. Tanada suvning kamayishi qonning quyuqlashuvi va 
yurak-qon tomir tizimining buzilishiga olib keladi. Tanadagi 
mineral tuzlarning normal miqdorini saqlab turish va barcha 
issiq sexlarda ratsional ichimlik rejimini yaratish uchun ishchilar 
uchun 0,5-1,0 g/l natriy xlorid miqdorida shoʻr suvni bepul 
yetkazib berish joriy etildi.
Yuqori harorat hayotiy organlar (yurak-qon tomir, markaziy 
asab, ovqat hazm qilish va boshqalar)ga salbiy ta’sir koʻrsatadi, 
ularning normal faoliyatining buzilishiga olib keladi va noqulay 
sharoitlarda tananing haddan tashqari qizib ketishi (issiqlik 
urishi)ga olib kelishi mumkin. Inson tanasi haroratining oshishi 
boʻshashishga, diqqatning pasayishiga olib keladi, bu esa kasbiy 
jarohatlarga olib keladi.
Tananing ATPda sovishi qishda va salqin mavsumda pay-
vandlash, kuzov ishlari va tashqarida, boshqa ishlarni bajarishda 
yuz berishi mumkin. Sovutish yuqori namlik va havo harakati 
bilan sezilarli issiqlik tarqalishi bilan bogʻliq.
Sovuq qotishning asosiy belgilari sovuqlik hissi, terining 
rangi oqarib, yurak urishi va nafas olishning sekinlashishi, qon 
bosimining oshishi hisoblanadi.

---

34 
Havo namligini ortishi noqulay meteorologik sharoitlarni 
keltirib chiqaradi - termoregulyatsiyaning buzilishi, tananing 
haddan tashqari qizishi, natijada tananing issiqlik chiqishi ham 
kamayadi, bu holat ish faoliyatini keskin yomonlashtiradi. 
Nisbiy namlikni pasayishi terning bugʻlanishini ragʻbatlantiradi, 
natijada tanadan issiqlik tezda koʻtariladi. Havo nisbiy 
namligining 20% gacha pasayishi yuqori nafas yoʻllarining 
shilliq pardalarida quruqlikning yoqimsiz hissiyotini keltirib 
chiqaradi. Qizdirilgan metallarni qayta ishlash bilan bogʻliq 
boʻlgan shaxslar, yuqori harorat ta’siridan tashqari, qoʻshimcha 
energiyaga duchor boʻladilar. Bular asosan infraqizil nurlardir. 
Infraqizil nurlanish inson tanasiga ham mahalliy, ham umumiy 
ta’sir koʻrsatishi bilan tavsiflanadi. Bu harakat nurlangan 
hududda issiqlik hissi, tana haroratining koʻtarilishi, terlashning 
kuchayishi, yurak urish tezligining oshishi, qon bosimining pasa-
yishi va nafas olishning kuchayishi bilan birga keladi. Infraqizil 
nurlar oqsil hujayralarida kimyoviy oʻzgarishlarni keltirib chiqa-
rish qobiliyatiga ega va ular koʻrish organlariga ta’sir qilganda, 
koʻz qorachigʻinig xiralashishi (katarakta) paydo boʻladi. 
Katarakta toʻlqin uzunligi 0,8 dan 1,4 mikrongacha boʻlgan 
infraqizil nurlar ta’sirida paydo boʻladi. Xavfsiz mehnat sharoit-
larini yaratish uchun sanoat binolarining ish joyida sanitariya 
me’yorlari tashqi harorat, nisbiy namlik, havo tezligi, yil fasli, 
ishlab chiqarish binolarining tabiati va shikastlanishning ogʻirli-
giga qarab oqilona meteorologik sharoitlarni ta’minlaydi.
Sanitariya me’yorlariga koʻra, barcha ishlar ogʻirligiga 
koʻra uch toifaga boʻlinadi: yengil, oʻrta va ogʻir.  
ATKda yengil ishlarning toifasiga 150 kkal/soatgacha ener-
giya sarfi (172 J/s gacha) nazoratchilarning ishi, oʻtirgan, tik tur-
gan yoki yurish bilan bogʻliq boʻlgan, lekin tizimli jismoniy 
faoliyatni talab qilmaydigan ofis ishlarini oʻz ichiga oladi.

---

35 
Oʻrtacha ish toifasiga energiya sarfi 150 kkal/soat dan 250 
kkal/ soatgacha (yoki 172 dan 293 J/s gacha) yurish, kichik 
ogʻirliklarni (10 kg gacha) koʻtarish va texnik xizmat koʻrsatish 
paytida tik turgan holda bajariladigan ishlarni oʻz ichiga oladi. 
Ularga avtomobillarni yigʻish va demontaj qilish, metall va me-
xanik ishlarni bajarish, yogʻochga ishlov berish va payvandlash 
kiradi.
Ogʻir ishlar toifasiga soatiga 260 kkaldan ortiq energiya 
sarfi (293 J/s dan ortiq)) tizimli stress bilan bogʻliq boʻlgan zarb 
va issiqlik bilan ishlov berish sexlarida bajariladigan ishlar, shu-
ningdek doimiy harakat va sezilarli (ogʻirligi10 kg dan ortiq) yuk 
tashish bilan bogʻliq ishlar kiradi.