O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi
xususiyatlarining shakllanishi
Yüklə 0,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
| xususiyatlarining shakllanishi.
2.1. Maktabgacha yosh davri psixik rivojlanish xususiyatlari. Inson ontogenezida uning 1 yoshdan 3 yoshgacha o‘sish davri alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki bu davrda inson zotiga xos eng muhim sifatlar, xarakter xislati, atrof-muhitga, o‘zgalarga munosabat, xulq-atvor, tafakkur va ong kabi psixik aks ettirishning turli ko‘rinishlari shakllanadi. Bularning barchasi qarama-qarshiliklar kurashi ostida tarkib topadi. Bolaning yurishga urinishi, turli narsalar bilan ovunishi va mashg‘ul bo‘lish imkoniyaglari kengayishi, uning kattalarga bevosita tobeligi, ularga bog‘liqligi nisbatan kamayishiga olib keladi. Binobarin, uning mustaqil harakat qilishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratiladi. R.Ya.Abramovich-Lextshnning tadqiqotlarida ifodalanishicha, bir yoshli va bir yoshu ikki oylik bolada turli narsalar bilan harakat qilishning oddiy turi jadal rivojlanadi. Boshqacha aytganda, unda jismlar bilan muayyan harakatni amalga oshirishning nisbatan barqaror usullari shakllana boradi. Shunday harakatlar tobora ortadi va murakkablashadi, ularning mohiyati borgan sari chuqurlashadi. D.B.Elkonin fikricha, bolalarda keng ko‘lamli va ko‘p miqdordagi predmetlarni tanish, idrok qilish, ularning xususiyatlarini o‘zlashtirish ehtiyojining ortishi katta yoshdagi odamlar bilan muloqotga kirishish mayli, tuyg‘usi va istagini kuchaytiradi. Shunday bo‘lsa-da, bu muammo bola shaxsiy o‘yin faoliyatini tashkil qilishda hali kattalarning madadiga va yordamiga muhtojligini ko‘rsatadi. Bir yoshli
va undan
sal oshgan
bolaning har
xil harakatli o‘yinlarda muvaffaqiyatsizlikka uchrashi ko‘zlagan ishni bajarishidagi noxush kechinmalar uning ruhiy dunyosida dastlabki jazava (affektiv) tuyg‘u va hisni vujudga keltiradi. Shuningdek, faoliyatida uchraydigan ko‘ngilsiz voqealarga shaxsiy munosabatini bildirish aks ettirishning yangi shakli ta’sirlanish (reaksiyaga kirishish)ni tarkib toptiradi.
30 Achchiqlanish, jahl qo‘zg‘alishi, qahru g‘azab tuyg‘ularining xususiyatini tadkiq qilgan T.Ye.Konnikova ma’lumotlariga binoan, bir yoshli bolada ko‘pincha bezovtalanish, xatti-harakatdagi portlash, qahri qattiqlik yuzaga keladi. Olimaning fikricha, uning psixikasida paydo bo‘layotgan xulq hosilasi tirishqoqlikning o‘ziga xos urinishidan iborat bo‘lib, u o‘zi yoqtirgan narsani tezroq qo‘liga olish xohishi bilan uzviy bog‘liqdir. Odatda, affektiv holatga berilishni yoki affektiv ta’sirlanishi bola kattalar bilan muloqotda psixik jihatdan qoniqmasligi hosil qiladi. Psixologik ma’lumotlarga ko‘ra, portlash, lov etish xususiyatiga ega bo‘lgan affekt quyidagi sabablar bilan vujudga keladi: 1) kattalar bolaning xohish-istaklarini tushunmasligi, imo-ishorasi va yuz-chehra harakatlariga, pantomimikasiga(yuz bilan tana harakatlari qo‘shilishi) e’tiborsizligi; 2) bolaning ixtiyorsiz xatti-harakatiga batamom qarshilik ko‘rsatishi, shuningdek, uning talabini bajarmasligi, qoniqtirmasligi; 3) boladagi o‘zgarishlarga oid bilishardan bexabarligi, bu o‘zgarishlarni oldindan seza olmasligi va boshqalar. Jazavaga tushishning xususiyati va darajasi bolaning yashash sharoiti hamda unta kattalarning munosabatida o‘z ifodasini topadi va mahalliy mezonlar yordami bilan aniqlanadi. N.A.Menchinskaya o‘z kundaliklarida bir yarim yoshli o‘g‘lining o‘jarligini shunday ta’riflaydi: «Mumkin emas!» degan ta’qiqlashga javoban Sasha o‘jarlik qilar, sho‘xligini yana zo‘r berib davom ettirishga urinar edi; uning o‘jarona xohishini boshqa ob’ektga tortish bilangina bartaraf qilsa bo‘lar edi: ko‘pincha ta’qiqlashga qarshi yig‘lab injiqlik qilar, hatto, o‘zini polga otar, qo‘l va oyoqlarini tapillatar, ammo bunday «jazava» uning xulqida juda kam sodir bo‘lib, uni bunday sho‘xliklaridan tez va oson chalg‘itish mumkin edi. Psixologlardan L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy va ularning shogirdlari olib borgan ishlardan ko‘rinadiki, bolada paydo bo‘lgan dastlabkn so‘z-ibora go‘daklik davridan ilk bolalik davriga o‘tishning eng muhim jihati va sharti hisoblanadi. Harakat bilan
31 so‘zning bog‘lanishi bolaning mustaqilligi va mustaqil faoliyatni amalga oshirishi uchun zarur sharoit yaratadi. Yirik psixologlar V.Shtern, K.Byuler va boshqalarning tadqiqotlarida bayon qilinishicha, bola qo‘llaydigan dastlabki so‘zlar ikkita muhim xususiyatga egadir: birinchi xususiyati ular kattalar nutqdagi so‘zlarda fonetik jihatdan keskin farqlanishidir; ikkinchi xususiyati esa o‘zining qamrovi bilan ko‘p-ma’noli ekanidir. Boshqacha aytganda, mazkur so‘zlar, iboralar ma’lum predmetni emas, balki qator narsalarning nomini, hatto, guruhlarini anglatadi. Yuqoridagi mulohazalarning dalili sifatida T.Ye.Konnikova tajribasidan namuna keltiramiz. Olimaning nuqtai nazaricha, kattalar bilan (bolalar muloqotida ishlatiladigan so‘zlarning farqlari turli manbaga va asosga bog‘liqdir: a) bolalar nutqida shunday so‘zlar qo‘llanadiki, ular hech qachon katta odamlarda shunday ma’noni bildirmaydi(adiga- baliq moyi, ika - sharf, gili-giliga - qalam); b) ko‘pincha bola nutqidagi so‘zlar kattalar so‘zlashuvining ma’lum bo‘lagini emas, balki uning o‘zagini tashkil qiladi, xolos( «is» - issiq, «di» - keldi); v) bolalar kattalar qo‘llaydigan so‘zlarni buzib talaffuz qilsalar-da, lekin predmetning timsoliga asoslanib, ularning umumiy fonetik va ritmik jihatlarini saqlaydilar( «ti-ti» - soat, «pa- pa» - mashina, «ling-ling» - radio, televizor); g) taqlidiy so‘zlar( «vov-vov» - it, «mu- mu» - sigir, «ba-ba» - qo‘y kabilar). D.B.Elkonin tajribasida bir yoshu uch oylik Galya uchun aka degan tushuncha(sun’iy bo‘lsa-da) ho‘l mevalar, konfet, qand, zoldir singari narsalarni anglatgan. T.Ye.Konnikova tajribasida esa xuddi shu yoshdagi Nonna «kx-kx» deganda mushuk, soch, mo‘ynani atagan. Bu misollarni psixologik nuqtai nazardan tahlil qilsak, ularda umumpsixologik qonuniyatga va xossaga mos keluvchi ikkita xususiyat haqiqatan mavjudligiga ishonch hosil qilamiz. Juda ko‘p yirik psixologlar fikriga va kuzatishlarimiz natijalariga ko‘ra, bolaning nutqi ixtiyorsiz birdaniga vujudta kelish xususiyatiga ega bo‘lib, kattalarning mazmunli nutqi ta’sirida nochor ahvolga tushib qolib, o‘z faolligini yo‘qotadi. Hatto zarur shart-sharoit yaratilgan taqqirda ham bola o‘zining nutq boyligidan unumli foydalana olmaydi.
32 Bolada dastlabki faol nutqning shakllanishi muammosi bilan shug‘ullangan F.I.Fradkina ilmiy-amaliy ahamiyatga molik ko‘p ma’lumotlar to‘plagan. Uning tajribasida tabiiy muloqot paytida bola biror so‘zni bir kunda o‘zlashtirgan, biroq sun’iy sharoitda esa 10-11 kun davomida o‘sha so‘z bildirgan predmetning timsolini ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘lgan. F.I.Fradkinaning ma’lumotiga ko‘ra, bolaning nutq boyligi 10 oylikda tadan 5 tagacha, 11 oylikda 3 tadan 8 tagacha, 12 oylikda 7 tadan 16 tagacha; ya’ni juda cheklangai bo‘ladi. Bundan tashqari, olima harakat jarayonida so‘zlarni talaffuz qilish imkoniyati kengligini bayon qilgan. Shunday qilib, nutqning dastlabki rivojlanish bosqichida so‘z bilan predmet, so‘z bilan harakat o‘rtasidagi uzviy aloqa faqat muloqotga ehtiyoj tug‘ilgan taqqirda paydo bo‘ladi va bu ehtiyoj kattalarning bevosita rahbarligi hamda hamkorligidagi faoliyat orqali vujudga keladi. O‘zgalar nutqini idrok qilish va tushunish hamda undan unumli, faolroq foydalanishning eng muhim sharti bolada nutq orqali muloqot ehtiyojining mavjud bo‘lishidir. Nutq orqali muloqot ehtiyojining paydo bo‘lishi bo- laning psixik jihatdan o‘sishida muhim turtki vazifasini bajaradi va uni mustaqillik sari yetaklaydi. Ko‘pchilik chet el psixologlari bolaning nutqida so‘zlar paydo bo‘lishining xususiyatlari hamda qonuniyatlarini o‘rganadilar. Ana shunday tadqiqotchilardan T.Ye.Konnikovadir. Bola nutqida so‘zlar paydo bo‘lishining ikkita muhim xususiyati mavjudligini aytadi. Birinchi xususiyat bola, so‘z bilan bog‘liq narsalarni yorqin emotsional bo‘yoqlarda idrok qilishida o‘z ifodasini topadi. Masalan, birinchidan, bolalar bitta buyumni bir qancha nomda atashlari hamda kuchli va yorqin alomatlari bilan ko‘rishlari; ikkinchidan, bola muayyan bir ashyoni har xil sharoitda har xil atashi. Bola nutqida yangi so‘zlar paydo bo‘lishining ikkinchi xususiyati uning mazkur vaziyatga faol va dadil kirib borishidan iboratdir. Bola dastlabki so‘z va atamalarni o‘zlashtirishi uchun kattalar unga qiziqarli yo‘l-yo‘riq va ish-harakatlarni ko‘rsatishlari lozim. Harakatlar va buyumlarning yangiligi bolaning faoliyatini muayyan yo‘nalishga burib yuborishi mumkin, buni vujudga kelgan ichki mexanizmlar taqozo etadi. Maxsus o‘tkazilgan tajribalar asosida
33 so‘zlar ko‘p ma’noliligi bo‘yicha bir nechta guruhga mansub, deya xulosa chiqarish mumkin: 1) biror vazifani bajarishiga ko‘ra yaratilgan so‘zlar: «- gugurt, pechka, chiroq, sham, primus kabilar; 2)
predmetlarning yondoshlik belgisiga qarab nomlash: «an-na» -devorga osilgan jami narsalar, qo‘shni xonadan eshitilgan ovozlar; 3) tashqi belgisiga asoslanib nomlash: « - mushuk, soch, mo‘yna, telpak, namat va boshqalar; 4)
predmetlarning tovush chiqarishiga qarab yaratilgan so‘zlar: «lya-lya» - telefon, pianino, radio, musiqa asboblari va hokazolar. Psixologiya fanida to‘plangan ma’lumotlarga tayanib bir ma’noli va ko‘p ma’noli so‘zlarning hosil bo‘lishi o‘rtasida keskin tafovut yo‘q, deya xulosa chiqarish mumkin. Chunki bola uchun har qanday so‘zni ham talaffuz qilish juda qiyindir. D.B.Elkoninning fikricha, so‘zlarning hosil bo‘lishi va bolaning nutqiga aylanishi, eng avvalo so‘zning ma’nosini tushunib va idrok qilishga bevosita bog‘liqdir. Buning natijasida, birinchidan, bolaning lug‘at boyligi keskin ko‘payadi, ikkinchidan, nutqida ikkita so‘zdan iborat gap tuzish imkoniyati vujudga keladi va uchinchidan, predmetlarning nomiga qaratilgan savollar tug‘iladi. Mazkur jarayon bir yarim yoshdan oshgandan so‘ng boshlanadi va bolada kattalar bilan muloqotning yangi bosqichi paydo bo‘lganini bildiradi. Nutq orqali mana shu yoshdagi bolalarga vaziyat va holatni emas, balki predmetlarni anglatuvchi so‘zlar o‘rgatiladi. Go‘daklik davridan ilk bolalik davriga o‘tish uning faoliyatida va kattalar bilan muloqotida jiddiy olg‘a siljish bilan ajralib turadi. Ana shu siljish bolada atrofdagi odamlar va narsalarga tabaqali munosabatni shakllantiradi. Biroq bu munosabatlar faqat kattalar bilan hamkorlikdagi faoliyat orqali amalga oshadi. Kattalar bilan hamkorlikdagi yoki mustaqil predmetli harakatlarni egallashdagi yutuq yoki muvaffaqiyatsizlik, omadeyzlik hollari bolada
turli qayg‘u
va kechinmalarni(quvonch, tashvish, achinish, qayg‘urish, samimiylik, loqaydlik va hokazolarni) vujudga keltiradi. Shaxsning faolligi, harakatchanligi, tashabbuskorligi,
34 intiluvchanligi, bilishga ishtiyoqmandligi, dadilligi asosan yuqoridagi omillarga uzviy bog‘liqdir va bunga befarq qaramaslik kerak. Erkaklar va ayollar rollaridagi jiddiy bo‘lmagan farqlar ularning biologik xususiyatlariga taalluqlidir. Masalan, faqat ayollar homilador bo‘lishi va bola tug‘ishi mumkin, faqat erkaklarda sperma hosil bo‘ladi. Biroq, erkaklar va ayollar o‘rtasidagi biologik farqlardan tashqari o‘z tabiatiga ko‘ra biologik bo‘lmagan sabablarga asoslanuvchi ko‘plab farqlar bor. Ya’ni, ijtimoiy rollar, faoliyat shakllarining bo‘linishi, xatti-harakat va individlarning psixologik xarakteristikalarida farqlar mavjud. Ta’kidlanganidek, erkaklar va ayollar o‘rtasidagi biologik, tabiiy farqlar bilan erkaklar va ayollarning xatti-harakatini, ijtimoiy va madaniy xarakteristikalarni aniqroq farqlash uchun gender atamasi qabul qilingan. Gender tushunchasining kiritilishi eng umumiy ma’noda ikki tushuncha - biologik va ijtimoiy jins tushunchalarini farqlashga yordam beradi. Gender (inglizcha gender – “zot”dan) jins tushunchasini fiziologik voqelik ustqurmasi bo‘lgan ijtimoiy konstruksiya sifatida belgilaydi. Antropologlar tadqiqotlari gender ijtimoiy tashkil topganligining ishonarli isboti bo‘ldi . Ular o‘zlari o‘rgangan jamiyatlarda ota va ona rollari, ijtimoiy ierarxiyada erkaklar va ayollar mavqei qay tarzda belgilanganligini kuzatgan. An’anaviy ravishda ayollarga xos deb hisoblangan passivlik, mehribonlik, bolalarga muhabbat va nazokat bir urug‘da erkak mijoziga xos xususiyatlar deb belgilansa, ayni paytda boshqa urug‘da ular aksariyat ayollar va erkaklar tomonidan qabul qilinmas edi. Keyin paydo bo‘lgan ko‘plab tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, an’anaviy erkaklarga xos va ayollarga xos deb hisoblangan tasavvurlar hatto bir jamiyat rivoji tarixi davomida ham o‘zgarishi mumkin. Bunday tadqiqotlar biologik jinsga mansublik harakatlarining an’anaviy jihatlarini soddalashtirilgan tarzda tushuntiruvchi ko‘p asrlik amaliyotni shubha ostiga oldi. Shaxsning erkaklarga yoki ayollarga xos deb hisoblangan xususiyatlari bugungi kungacha jamiyat tomonidan u yoki bu jinsga nisbat beriladigan kiyim, odatlar, bosh kiyim kabilar jinsga kam darajada taalluqlidir. Shunisi muhimki, biologik va ijtimoiy xususiyatlardan tashqari genderga madaniy xususiyatlar ham ta’sir ko‘rsatadi. Eng keng ma’noda
35 madaniyat – insoniyat tomonidan dunyo Gender tushunchasi haqidagi bilimlarni anglash va tartibga solish davomida vujudga kelgan narsalar. Aynan shular insonni hayvonot dunyosidan ajratib turadi. Madaniyat o‘z ichiga quyidagilarni qamrab oladi – “til, urf-odat, turmush tarzi, harakat me’yorlari, tafakkur, bilim, qadriyatlar, afsonalar va
san’atda dunyoning ramziy qabul
qilinishi (ifodalanishi)”O.Voroninaning fikricha, inson mentalitetida erkaklarga xoslik va ayollarga xoslik quyidagi madaniy ramziy qatorlar elementlari sifatida mavjud bo‘ladi: erkaklarga xoslik - ratsional – ma’naviy – ilohiy - ... – madaniy; ayollarga xoslik - hissiyotga oid – badanga xos – gunohli - ... – tabiiy. Jinsning biologik xususiyatidan farqli o‘laroq ijtimoiy va madaniy ramziy xususiyatlarda “erkaklarga xos” deb hisoblanadigan yoki unga o‘xshatiladigan barcha tushunchalarda ijobiy, ahamiyatli va ustun deb belgilanadigan qadriyatli yo‘nalishlar mujassamlashgan bo‘ladi. “Ayollarga xos” deb hisoblangan xususiyatlar esa salbiy, ikkilamchi va bo‘ysunuvchan deb qaraladi5 . Kundalik hayotimizda jins bilan bog‘lanmagan ko‘plab tushunchalar “erkaklarga xos” yoki “ayollarga xos” deb hisoblanadi. Ya’ni, o‘ziga xos “jinsiy”, gender xususiyatga ega bo‘lib qoladi. “Erkaklarga xos” yoki “ayollarga xos” tushunchalarni aniq farqlash uchun “feminlik” (ayollik) va “maskulinlik” (erkaklik) tushunchalari qabul qilingan. Yangi tushunchalarning kiritilishi erkaklarga xoslik va ayollarga xoslikning biologik ziddiyatini bartaraf etish, va tegishli ravishda e’tiborni turli madaniyatlar shakllanishining ichki mexanizmlarini gender nuqtai nazaridan ochishga qaratish imkonini berdi. Ijtimoiy stratifikatsiya va gender. Gender fanida gender farqlarning tashkil topish jarayoni odatda ijtimoiylashuv jarayoni bilan bog‘lanadi. Ijtimoiylashuv- sotsializatsiya (sotsializatsiya – lotincha socialis – ijtimoiy) bu individ tomonidan jamiyatning to‘laqonli a’zosi sifatida faoliyat yuritish imkonini beruvchi bilim, me’yor va qadriyatlarni o‘zlashtirish jarayonidir. Ijtimoiylashuv o‘z ichiga maqsadli ta’sirning ijtimoiy nazorat qilinuvchi jarayonlarini qamrab oladi. Masalan, tarbiya, yoki uning shakllanishiga ta’sir qiluvchi tabiiy jarayonlar. Ijtimoiylashuv asosiy institutlari va agentlari sirasiga oila, maktab, tengdoshlar guruhi, atrofdagilar, shu jumladan, qo‘shnilar, tanish-bilishlar, do‘stlar, ota-onalar va hokazolar va ayni
36 paytda ommaviy axborot vositalari kiradi. Umuman olganda bu tegishli madaniy- me’yoriy andazalarni o‘zlashtirish, qabul qilish va ifodalash jarayoni sodir bo‘ladigan muhitdir. Xususan, jinsiy-rolli yoki boshqacha aytganda, gender ijtimoiylashuv jarayonida jamiyatda qabul qilingan madaniy me’yorlarga muvofiq ravishda erkak yoki ayol gender o‘zlikning shakllanishi sodir bo‘ladi (identity – o‘zlikni anglash). Ijtimoiylashuvning turli jihatlari psixologiya, ijtimoiy psixologiya, sotsiologiya, tarix va etnografiya, pedagogika fanlari tomonidan o‘rganiladi. Gender o‘zlik - muayyan madaniyatda amal qiluvchi erkaklarga xoslik va ayollarga xoslik bilan o‘zining bog‘liqligini anglashdir. O‘zini erkak yoki ayol sifatida identifikatsiyalash – bu ushbu jamiyat tomonidan ularning biologik jinsidan kelib chiqqan holda belgilangan psixologik sifatlar va harakatlar modelini qabul qilish demakdir. |