O’zbekiston respublikasi sog’liqni saqlash vazirligi

Kemiruvchilar  -  sut  emizuvchilar  sinfiga  mansub  turkumdir. Er  yuzida  800 
ga  yaqin  turi  uchraydi.  Tabiatda  o’lchami  5  sm  gacha  bo’lgan  sichqonlardan  to 
bo’yi 1 m keladigan ulkan kemiruvchilar mavjud. 
Kemiruvchilar  bosh  suyagining  tuzilishiga  va  tishining  tuzilishiga  qarab 
farqlanadilar  (oziq  tish  bo’lmasligi,  kuraktishlar  yoysimon  iskanaga  o’xshash 
bo’lib,  ikki  juftdan  bo’lishi  mumkin).  Bu  tishlarning  birlashgan  ildizi  bo’lmaydi, 
ammo  kemiruvchining  butun  umri  davomida  o’sish  qobiliyatiga  ega  bo’lganligi 
tufayli  dag’al  ovqatlar  iste’mol  qilinganda  yoki  erni  kavlaganda  emiriladigan 
tishlar  o’rni  to’ldirilib  boradi.  Kurak  va  ildiz  tishlari  o’rtasida  tishsiz  oraliq 
(diastema)  mavjud.  Ildiz  tishlar  uqalanib,  o’simlik  oziqlarni  parchalashni 
osonlashtirishga moslashgan. 
Sobiq  ittifoq  hududida  140  tur,  ya’ni  barcha  mavjud  sut  emizuvchilarning 
yarmini  kemiruvchilar  tashkil  etadi.  Har  bir  tabiiy  mintaqada  shu  yerning  o’ziga 
xos  kemiruvchilar  vakili  bor:  dashtlarda  -qumsichqon,  qo’shoyoq,  o’rmonlik 
mintaqada  -  olmaxon,  o’rmon  sichqoni  va  dalasichqoni,  cho’llarda  -  dalasichqoni 
va  yumronqoziq,  daryolar  atrofidagi  vodiylarda  -  ondatra,  suv  kalamushi, 
qunduzlar ko’proq uchraydi. 
Kemiruvchilarda  sharoitga  moslashuv  xususiyati  yaqqol  ko’zga  tashlanadi. 
Olmaxon,  o’rmon  sichqoni,  dalasichqonlar  daraxtlarga  tirmashib  chiqish 
qobiliyatiga  ega.  Cho’llardagi  kemiruvchilarning  vakillari  bo’lmish  dalasichqon, 
sug’ur,  yumronqoziqlar  yer  osti  inlarda  yashab,  yer  yuzida  oziqlanishga 
moslashgandirlar. 
Osiyo  dashtlarining  vakili  bo’lgan  yirik  qumsichqonlar  ko’p  sonli  yer  osti 
yo’llaridan va o’nlab, ba’zan yuzlab  yer yuziga chiqadigan teshiklari bo’lgan  yer 
osti  inlar  (boshpanalar)  da  yashashadi.  Odatda  shunga  o’xshagan  murakkab 

---

 
62 
inshootlarda  qishga  oziq  g’amlab  qo’yish  uchun  bir  nechta  inxujra  va 
omborxonalar  bo’ladi.  Yirik  qumsichqonlarning  yer  osti  inlarining  chuqurligi  2  - 
2,5  metrgacha  bo’lib,  unda  2  dan  6  gacha  yoki  undan  ham  ko’proq  qumsichqon 
yashaydi. 
Suv havzalarida yashovchi kemiruvchilar organizmi suzishga moslashgandir. 
Barmoqlar  orasidagi  pardalar,  qunduzda  esa  bulardan  tashqari  eshkaksimon  dum 
bo’lishi shu fikrning dalili bo’la oladi. 
Kemiruvchilarning  inshootlarda  (yerosti  inlari  va  uyalari)  yuqumli 
kasalliklarni  tarqatuvchi  ektoparazitlarning  yashashi,  ko’payishi  hamda  hayvonlar 
o’rtasida  tarqalishi imkoniyati  yaxshi  bo’lganligi  tufayli  ham  kemiruvchilar  katta 
epidemiologik  ahamiyatga  egadirlar.  Iqsod,  gamaz  va  qiziltanachali  kanalar, 
burgalar  inson  va  hayvonlar  kasalliklarini  qo’zg’atuvchilarini  tarqatuvchi  hamda 
o’zida  saqlovchi  boshqa  bo’g’imoyoqlilar  kemiruvchilarga  boqimanda 
hisoblanadilar. 
Ko’pgina  kemiruvchilar  o’simlik  mahsulotlari  bilan  oziqlanadilar.  Ularning 
katta guruhi  (sug’ur,  yumronqoziq,  qo’shoyoq)  noqulay  iqlim  sharoit  tug’ilganda 
(yozgi qurg’oqchilik, qish) uyquga (karaxtlik) ketadilar. Sariq yumronqoziq kabilar 
esa yil davomida 9 oy uxlashlari mumkin. 
Kasallik  qo’zg’atuvchilarini  yuqtirib  olgan  yumronqoziq  va  sug’urlar 
organizmida  uyqu  davomida  kasallik  yaqqol  namoyon  bo’lmay,  latent  (yashirin 
holda)  kechadi,  ammo  bedorlik  boshlanishi  bilan  yaqqolmas  infeksiya  (misol 
uchun  o’lat)  yaqqol  ko’rinishiga  o’tib  kemiruvchini  halok  etishi  mumkin.  Ushbu 
holat  kasallik  qo’zg’atuvchilarini  tashuvchi  kemiruvchilar  hisobiga  epizootiyalar 
davrida qo’zg’atuvchilarning tabiatda uzluksiz saqlanishiga imkon yaratadi. 
Yirik  qumsichqonlar  karaxtlikka  o’tmay,  yil  davomida  faol  bo’lishadi.  Ular 
kunduz faol hayvonlar. Ko’payishi erta bahor (mart)da boshlanib butun yoz davom 
etadi.  Urg’ochi  qumsichqon  bir  yilda  3  marta  bolalashi  va  har  safar  5-6  tagacha 
bola tug’ishi mumkin. 
Kemiruvchilarning  ko’payishi  va  ularning  soni  tashqi  muhit  sharoitlariga 
bog’liqdir.  Masalan,  o’nlab,  ba’zan  yuzlab  kilometr  keladigan  masofaga  ko’chib 
yuruvchi  (olmaxon)  kemiruvchilar  sustroq  ko’payadilar.  Kemiruvchilar  inson  va 
uy  hayvonlari  hayoti  uchun  katta  xavf  soluvchi  yuqumli  kasalliklarning 
qo’zg’atuvchilarini  o’z  organizmida  saqlaydilar  va  tarqatadilar.  Ular  tasmasimon 
va chuvalchangsimon parazitlarning ayrim turlari uchun oraliq xo’jayin vazifasini 
o’tashi mumkin. 
Yirik qumsichqon o’tkir nekroz bilan kechadigan teri leyshmaniozi kasalligi 
qo’zg’atuvchisining  manbai  hisoblanadi.  Leyshmanioz  qo’zgatuvchisining  asosiy 
tarqatuvchisi  mayda  iskabtopar  chivindir  (Rh.  papparatasi),  Surxondaryo, 
Qashqadaryo, Buxoro viloyatlari aholisi o’rtasida o’tkir nekrozli teri leyshmaniozi 
kasalligi  uchrab  turadi.  Shuningdek,  bu  kasallik  1960  yildan  boshlab  Sirdaryo 
viloyatida, 1967 yildan esa Qoraqalpog’istonda ham qayd etilmoqda. 
Surxondaryo  va  Qorasuv  daryolari  oralig’ida  uchraydigan  uysichqon, 
Mirzacho’l  o’chog’idagi  choshgoh  qumsichqon  va  ingichkaoyoq  yumronqozig’i, 
juftoyoq  va  shalpangquloq  tipratikon  leyshmaniozda  qo’shimcha  manba  bo’lib 

---

 
63 
xizmat  qiladilar.  Kemiruvchilar  tabiiy  o’choqlarda  katta  rol  o’ynaydi. 
Kemiruvchilar  orasida  topilgan  infeksiyalar  haqidagi  ma’lumot  16-jadvalda 
berilgan. 
 
 
16-jadval