Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

2. Usı dáwirdegi ádebiy miyraslar. Noǵay hám Túrkstan dáwirinde joqarıda 
atap ótilgen túrkiy xalıqlar birge jasap, jaqın mádeniy qatnas qurǵanlıqtan, olarǵa 
ortaq bolǵan tolǵawlar, termeler, batırlıq jırları (dástanlar) dóreledi, olardı usı 
xalıqlarǵa ortaq jırawlar atqaradı. Demek, bul dáwirdegi sóz óneri estelikleriniń 
basım kópshiligi qaraqalpaq, qazaq, noǵay xalıqlarına ortaq bolıp esaplanadı. 

---

144 
Sonıń ushın, bul dáwirdegi ádebiy miyraslar qaraqalpaq ádebiyatınıń saǵaları bolıp 
tabıladı. 
3. Jıraw-shayırlar – Noǵaylı dáwiriniń kórkem sóz dóretiwshileri. Bul 
dáwirdegi kórkem sóz nusqaları, tiykarınan, awızeki dóretilgen, jazba nusqalar 
qalmaǵan, dóretiwshiler, tiykarınan, jırawlar bolǵan. Xalıq ishinde atı shıqqan 
abıraylı jırawlar ózleri dóretken terme, tolǵawlar, dástanlarǵa avtorlıq (iyelik) 
etiwge umtılǵan, shıǵarmaların menshiklep óz atları menen miyras etip qaldırǵan. 
Olardıń atların, dóretken shıǵarmaların xalıq yadında saqlap, biziń kúnlerimizge 
shekem jetkizgen. Bul folklorlıq jámáátlik dóretiwshilikten jekke (individual) 
dóretiwshilikke ótiwdiń dáslepki belgileri edi. Usı belgilerge qaray izertlewshiler 
Noǵaylı hám Túrkstan dáwirindegi poeziya dóretiwshilerin jıraw-shayırlar dep 
ataydı. Solay etip, XVI-XVIII ásirlerde jıraw-shayırlar mektebi qáliplesedi hám 
rawajlanadı. Bul mekteptin iri wákillerinen Soppaslı Sıpıra jırawdı (XIV-XV 
ásirler), Asan Qayǵı jırawdı (XV ásir) Dospanbet jırawdı (XVI ásir) atap ótsek 
boladı. Bul jıraw-shayırlardıń hárbiriniń atına tańılıp júrgen termeler, tolǵawlar 
bar. Olar jıraw jasaǵan zamannıń tariyxıy waqıyaların, jámiyetlik ózgesheliklerin, 
sociallıq jaǵdayların kórkem sáwlelendiredi.
4. Termeler hám tolǵawlarǵa janrlıq túsinikler. Termeler mazmunı 
boyınsha turmıstıń hár qıylı táreplerin qamtıytuǵın, hár túrli temalardaǵı aqıl- 
násiyat sózler bolıp tabıladı. Sonlıqtan, olar didaktikalıq janrdıń bir kórinisi bolıp 
esaplanadı.Termeler kórkem forması (qosıq qurılısı) boyınsha naqıllarǵa jaqın. 
Ayırım termeler naqıl-maqallardıń jıyıntıǵına uqsap ketedi. Mısalı: 
Bay balası bayǵa usar, 
Baylanbaǵan tayǵa usar, 
Biy balası biyge usar, 
Biyik-biyik tawǵa usar, 
Qul balası qulǵa usar, 
Qulaǵın kesken malǵa usar. 
Al tolǵawlar bolsa, qanday da bir elewli waqıyanı hám sol waqıyanıń 
qatnasıwshısı bolǵan jekke adamdı, kóbinese, tariyxıy waqıya menen tariyxıy 

---

145 
adamdı súwretlewge (jırlawǵa) baǵıshlanadı, sol waqıya hám sol qaharman tuwralı 
tereń oy-pikirlerge, túrli sezimler menen suwǵarılǵan tolǵanıslarǵa tolı boladı. 
Sıpıra jırawdıń «Men babańman, babańman», «Men jırawman, jırawman», Asan 
Qayǵı jırawdıń «Áy xan iyem, xan iyem», Dospanbet jırawdıń «Aylanıp aqqan Aq 
Jayıq» tolǵawları usı janrdıń haqıyqıy úlgileri bolıp esaplanadı. 
Demek, tolǵawlarda waqıyanı súwretleytuǵın epikalıq belgiler hám ishki 
sezimlerdi, tolǵanıslardı sáwlelendiretuǵın lirikalıq belgiler aralas boladı. 
«Tolǵaw» degen atamanıń ózi de jırawdıń ishki tolǵanıslardı jırlawınan kelip 
shıqqan. Usı belgilerine qaray izertlewshiler tolǵawlardı liro-epikalıq janrǵa 
jatqaradı.